Modele polityki społecznej określane są zarówno na podstawie rzeczywistej poli-tyki prowadzonej w różnych krajach, jak i na podstawie pewnych konstrukcji lo-gicznych pożądanych lub możliwych do zrealizowania strategii polityki społecznej.
Według Mirosława Księżopolskiego w nauce o polityce społecznej przeważa podej-ście pierwsze oparte na analizie polityki, mimo, że „jego rezultatem są klasyfikacje będące przeważnie typami idealnymi w ujęciu Maxa Webera – nie zaś typologiami ściśle nawiązującymi do praktyki7”.
Jedną z najbardziej znanych typologii, w której pojęcie modeli zastąpiono pojęciem reżimy, jest propozycja Gordona Espinga-Andersena. Autor przedstawił następujące typy reżimów: liberalny, konserwatywno-korporacyjny oraz socjaldemokratyczny.
Wielka Brytania, według niektórych autorów, tworzy politykę społeczną przyjmują-cą cechy reżimu liberalnego. Reżim taki kształtują głównie liberałowie i neokonser-watyści. Zakłada się, że w takim typie naturalnymi kanałami zaspokojenia potrzeb obywateli powinny być rodzina i rynek usług prywatnych. Państwo powinno inge-rować jedynie w ostateczności i w odniesieniu do tych grup, które nie są w stanie same sobie poradzić. Rozwijanie państwowej polityki społecznej może nieść nega-tywne skutki w postaci utraty motywacji, obniżania się poziomu życia materialnego, czy ograniczania wolności jednostki do pracy. Dlatego zakłada się, że poszczególni ludzie dzięki indywidualnej przezorności i wsparciu rodziny poradzą sobie sami z zapewnieniem podstawowego poziomu życia. Państwo, jeśli interweniuje, zostawia zawsze dostatecznie dużo miejsca dla inicjatyw prywatnych. W reżimie liberalnym wolny rynek odgrywa, zatem główną rolę w procesie zaspokajania podstawowych potrzeb obywateli, a poziom tego zaspokojenia zależy od osobistych starań i osią-gniętej na rynku wydajności. W modelu tym mamy do czynienia z ograniczaniem zakresu praw socjalnych, występowaniem nierówności społecznych, polegających na względnej stabilizacji ubóstwa wśród świadczeniobiorców, znacznym zróżnico-waniem dobrobytu w społeczeństwie i stosunkowo wyraźnym podziale klasowo--politycznym. W modelu liberalnym dominują świadczenia pieniężne, głównie za-siłki pomocy społecznej, a usługi społeczne świadczą z reguły podmioty prywatne.
Zdaniem niektórych autorów nie powinno się jednak próbować zamknąć Wielkiej Bry-tanii w tych wąskich ramach typologii. Według uczonych, takich Naegele i Walker jak
7 M. Księżopolski. Polityka społeczna w różnych krajach i modele polityki społecznej [w:] Polityka społeczna.
(red.) G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, PWN, Warszawa 2013, 144.
i Taylor-Gooby, system brytyjski nie jest systemem liberalnym, kierowanym przez rynek.
Mimo iż próbowano wprowadzać pewne rozwiązania włączające rynek w politykę spo-łeczną, to nie przybierało to znaczącej skali i zależało od części składowej Wielkiej Brytanii:
Anglia próbowała poszerzyć zastosowanie zasad rynkowych w pomocy społecznej w nadziei na podwyższenie jakości i skuteczności [...], jednak [...] w dyskusji zmierzającej do wprowa-dzenia większej konkurencyjności w angielskiej służbie zdrowia wszystkie te odgórne inicja-tywy okazały się drogie i pracochłonne. Zatem popularność tego trendu najprawdopodobniej minęła tak, jak uległy ograniczeniu finanse rządowe. [...] Z kolei w Szkocji, gdzie państwo ma duży wpływ na system, świadczenie usług na wolnym rynku jest stosunkowo niewielkie.
Z analiz wynika, zatem, że większość elementów sektora pomocy społecznej nadal należy do państwa. Brytyjski system pomocy społecznej to system obejmujący uniwersalne i selektywne usługi, finansowany z powszechnych podatków i systemu ubezpieczeń społecznych, działają-cy w ramach gospodarki wolnorynkowej, za który państwo bierze jednak odpowiedzialność8. Obecna organizacja systemu pomocy społecznej w Anglii wiązana jest z reformami systemu państwa opiekuńczego wprowadzonymi przez rządy Partii Pracy w latach 40. Występują w niej zarówno instytucje scentralizowane takie jak np. Narodowy System Opieki Zdrowotnej (National Health Service – NHS) jak i władze działa-jące lokalnie (local authorities – LA), które zapewniają realizację usług socjalnych.
W niektórych publikacjach prezentuje się pogląd, że w czasach rządów konserwaty-stów (1979-1997) dążono do centralizacji i osłabienia władz lokalnych. Według ba-daczy Wielka Brytania ma jeden z najbardziej scentralizowanych systemów pomocy społecznej w Europie, mimo, iż za czasów kolejnych rządów laburzystów (1997- -2010) podkreślało się konieczność decentralizacji władzy i wzmocnienie trzeciego sektora. Wydaje się, że w obecnych rządach koalicji konserwatystów i liberalnych demokratów dąży się ponownie do umocnienia władzy centralnej9.
W świetle zaprezentowanych powyżej argumentów, można się zgodzić z autora-mi kwestionującyautora-mi określenie sposobu realizacji polityki społecznej w Wielkiej Brytanii, jako wyłącznie liberalne. Można także dodać, że wartości realizowane w programach tej polityki zależą od szeregu uwarunkowań, poza ideologicznymi wpływami aktualnie sprawujących władzę, należą do nich sytuacja gospodarcza w państwie, a także czynniki natury społeczno-kulturowej i historyczne. Obecnie do tych uwarunkowań zalicza się także relacje międzynarodowe, w tym przyna-leżność do struktur organizacji europejskich, a także specyficzny podział Wielkiej
8 Za: S. Titterton, S. Pelling-Deeves, P. Nolan , op.cit., 67.
9 P. Sałustowicz, Pomoc społeczna w wybranych krajach Unii Europejskiej, Instytut Rozwoju Służb Społecz-nych, Warszawa 2009, 167-168.
Brytanii na poszczególne kraje Wspólnoty, w których sposoby prowadzenia polityki są niejednokrotnie odmienne. Poniższa krótka charakterystyka polityki społecznej wobec ludzi starszych ma za zadanie przedstawienie niektórych jej cech10.
Wydaje się, że współczesny system polityki społecznej wobec ludzi starszych w Wiel-kiej Brytanii zaczęto tworzyć od 1908 roku, czyli od roku, w którym wprowadzono ogólny system emerytalny, Lloyd George Pension – Old Age Pension Act dla osób, które ukończyły 70 lat. To ubezpieczenie było kontynuacją Elżbietańskiego Prawa Biednych (Elizbethan Poor Lows) z 1598 i 1602 roku, będącego początkiem roz-woju nowoczesnego systemu państwowej pomocy społecznej w Wielkiej Brytanii.
Ubezpieczenie Lloyd Georege opierało się na kontroli potrzeb i zagwarantowanym przez ustawę roszczeniu do emerytury. W roku 1911 przyjęto Ustawę o narodo-wych ubezpieczeniach (National Insurance Act), która obejmowała ubezpieczenia zdrowotne i na wypadek bezrobocia. Na początku lat 40. XX wieku zaproponowa-no ujedzaproponowa-nolicenie istniejącego w Wielkiej Brytanii systemu ubezpieczeń społecznych na wypadek choroby, bezrobocia i starości, sytemu mającego obejmować całą po-pulację, finansowanego ze wspólnych składek pracobiorców, pracodawców i pań-stwa11. Kolejne zmiany w zakresie polityki społecznej, które dotyczyły również ludzi starszych, wprowadził Plan Beveridge’a. Był on realizowany po II wojnie światowej w postaci kilku uregulowań prawnych: ustawy o ubezpieczeniach narodowych, ustawy o służbie zdrowia, ustawy o świadczeniach rodzinnych i ustawy o pomocy społecznej. Wprowadzony w 1948 roku program pomocy społecznej miał pokry-wać koszty utrzymania oraz mieszkania. Pomoc ta była uzależniona od dochodu, a świadczeń udzielano na podstawie określonych kryteriów, przy czym beneficjen-tom nie dano prawa do roszczeń. Badania prowadzone po wdrożeniu reformy Beve-ridge’a pokazały, że reforma nie tylko nie zmniejszyła ubóstwa, ale jej realizacji towa-rzyszył wzrost liczby korzystających z pomocy. Z badań Scharfa wynika, że było kilka powodów rosnącego ubóstwa, a jednym z nich była niewystarczająca ilość środków na finansowanie świadczeń, co w szczególności dotknęło ludzi starszych otrzymują-cych niskie świadczenia, niewystarczające w sytuacji braku innych dochodów.
Według badań brytyjskich analityków, zaprezentowanych m. in. w pracy Piotra Sa-łustowicza, w latach 70, 80 i 90 XX wieku zmieniono priorytety w polityce społecz-nej Wielkiej Brytanii. Zmiany te wynikały z kryzysu gospodarczego oraz odejścia
10 Na temat uwarunkowań polityki społecznej można przeczytać m.in. w publikacji C. Żołędowskiego, Uwarunkowania polityki społeczne [w:] Polityka społeczna, dz. cyt.
11 Na podstawie: P. Sałustowicz, op.cit., 151 – za: Szcharf 2001, Schulte 1999.
od doktryny J. M. Keynsa i jednoczesnego zwrócenia się do zasad neoliberalizmu.
Pod koniec lat 90 zaobserwowano wzrost odsetka ubogich, zwłaszcza w obszarach wielkomiejskich. Po objęciu władzy przez Partię Pracy i Tonego Blaira ważnym działaniem rządu było wprowadzenie dodatku dla starszych pracowników (employ-ment bonus) przez przyjęcie programu Welfare-to-work w roku 1998. Ramy polityki nowego rządu określił Anthony Giddens w publikacji Trzecia Droga12.
Jednym z elementów polityki społecznej jest system ubezpieczeń społecznych, w Wielkiej Brytanii odbiegający od klasycznego modelu ubezpieczeniowego Nie-miec czy Francji. Ma on na celu zapewnienie podstawowego bezpieczeństwa ma-terialnego i eliminowanie ubóstwa (na podstawie składek i dotacji państwowych), co jest widoczne szczególnie na przykładzie świadczeń emerytalnych i instytucji
„państwowej emerytury zasadniczej”, co, jak podkreśla Schulte, jest kontynuacją prawa Elżbietańskiego i upodobnia ten system do sytemu pomocy społecznej. We-dług wspomnianego autora system ten nie zabezpiecza jednak każdemu minimum egzystencji. Podczas realizacji planu Beveridga np. w 1957 roku 1/3 emerytów mu-siała korzystać z zasiłku z pomocy społecznej. Zaobserwowano jednocześnie, że w latach 1966-1999 następował proces zmniejszania się świadczeń z tytułu ubezpie-czeń i wzrostu świadubezpie-czeń z pomocy społecznej13.
Analizując zasady polityki społecznej wobec ludzi starszych w Wielkiej Brytanii na-leży wspomnieć o instytucjach w których tworzy się rozwiązania dla tej kategorii osób, a także o najważniejszych założeniach dotyczących kształtu opieki i wsparcia dla brytyjskich seniorów.
Strukturami politycznymi przedstawiającymi rozwiązania dotyczące sfery zdrowia, opieki i materialnego poziomu życia są m. in.: Departament Zdrowia (wsparcie z po-wodu podeszłego wieku, zaburzeń w sferze zdrowia psychicznego), Departament Pracy i Emerytur (wypłata emerytur) oraz Departament Społeczności i Samorządów (wypła-ta dodatków mieszkaniowych i realizacja usług związanych z mieszkalnictwem), a (wypła- tak-że Komisja Jakości Opieki (CQC), która ocenia dostawców usług oraz realizację stan-dardów opracowanych w tzw. „krajowych ramach usług” dla poszczególnych rodzajów opieki w Anglii i Walii (np. w dokumencie Krajowe ramy usług dla osób starszych).
Z kolei istotnym i wydaje się, że trafnym założeniem polityki brytyjskiej realizowa-nej od lat 90., jest dążenie do koordynacji systemu opieki społeczrealizowa-nej i zdrowotrealizowa-nej.
12 Na podstawie P. Sałustowicz, dz. cyt., 152 i dalsze.
13 Tamże, 52-154 – za: Schulte 1990.
Jak wspomniano powyżej w poszczególnych krajach, a zwłaszcza w Anglii, reali-zacja usług społecznych dla dorosłych odbywa się za pośrednictwem władz lokal-nych (LA) oraz narodowego systemu opieki (NHS). Usługi oferowane przez NHS są bezpłatne, a władze lokalne (LA) pobierają opłatę za usługi opieki dla dorosłych w oparciu o kryterium dochodowe. Według unormowań opracowanych dla LA, jedynie osoby ze znacznymi potrzebami zdrowotnymi i społecznymi, będące przy tym ubogie, kwalifikują się do otrzymania opieki finansowej i usługowej (domowej i instytucjonalnej). Ustawa o opiece społecznej z 1999 roku pozwala na łączenie zasobów we wspólne budżety finansowania usług zleconych, ale podział między usługami zdrowotnymi i społecznymi nadal trwa. Po pierwsze, dlatego, że trudno zdefiniować, co znaczy integracja obu rodzajów usług, po drugie dlatego, że trudno wyraźnie oddzielić poszczególne usługi zdrowotne od społecznych.
Polityka wobec ludzi starszych w Wielkiej Brytanii realizowana w XXI wieku, pre-zentowana jest w dokumentach programowych takich jak strategie czy programy, Białych i Zielonych Księgach, w licznych raportach dotyczących sytuacji tej grupy ludzi, a także w aktach prawnych. W 2005 roku opracowano strategię rządową do-tyczącą poprawy, jakości życia ludzi starych. Najważniejsze zadania, które posta-nowiono realizować na rzecz tej kategorii osób, dotyczyły przedłużenia okresu ich pracy zawodowej, wspierania aktywnego starzenia się, zagwarantowania seniorom większej niezależności w dokonywaniu wyboru usług społecznych, obalania doty-czących ich stereotypów, oraz walki z dyskryminacją w miejscu pracy. Podobne cele zakłada realizacja Strategii na rzecz osób starszych w Walii powstała w 2008 roku14. W kolejnych latach tworzono bardziej szczegółowe strategie i programy działania dla ludzi starszych. Były to m.in. strategia dotycząca sytuacji mieszkaniowej seniorów (A National Strategy for Hausing In an Ageing Society), strategia związana z zapew-nieniem godnego życia u schyłku i godnego umierania (End of Life Care Strategy) oraz strategia dotycząca ludzi cierpiących na demencję (Living Well with Dementia.
A National Dementia Strategy). Systematycznie realizowano badania mające na celu diagnozowanie sytuacji ludzi starszych. W styczniu 2006 roku Departament Zdrowia opublikował Białą Księgę na temat polityki dotyczącej usług zdrowotnych i opiekuń-czych dla seniorów. W jednym z dokumentów rządowych, Zielonej Księdze poświę-conej reformie pomocy społecznej, a opublikowanej w 2005 roku zapisano, że ludzie starsi z pomocą organów władz lokalnych będą mogli samodzielnie wybrać swojego opiekuna. Stworzono nowy model wspierania seniorów, którego elementami są m.in.
stanowiska pracy dla koordynatorów planowania opieki, kierowników opieki oraz
re-14 Ageing in an Inclusive Society www.ofmdfmni.gov.uk/ageing-strategy oraz Strategy for Older People In Wales 2008 – 2013): www. wales.gov.uk/.../olderpeople/.../strategy2008-2013/?l (data dostępu: 2014.10.01).
alizujących tę opiekę. W księdze podkreślono jednocześnie, że rodzina i środowisko lokalne powinny odgrywać znacząca rolę w organizowaniu życia ludzi starych15. W 2006 roku oszacowano koszty związane ze wspieraniem ludzi starszych. Pro-gnozowano, że w 2026 roku koszty opieki nad tymi osobami mają wzrosnąć do 29 500 000 000 funtów rocznie. W związku z przewidywanymi konsekwencjami tak znacznego wzrostu kosztów opieki, postanowiono rozszerzyć zakres działań prewen-cyjnych. W październiku 2006 roku w dokumencie Time to Care stwierdzono, że wła-dze lokalne powinny zająć się organizacją usług dla osób starszych, ponieważ aktu-alne rozwiązania nie spełniały standardów dotyczących profilaktyki. Profesor Philip zaproponował plan poprawy jakości opieki dla ludzi starszych. Głównym celem tego programu było zmniejszenie zakresu opieki szpitalnej oraz zwiększenie gotowości służb prewencyjnych i społeczności lokalnej. Cele szczegółowe określono, jako:
1. Wczesna interwencja i ocena dotychczasowych warunków życia ludzi starszych.
2. Długoterminowe zarządzanie opieką ludzi starszych, zintegrowanie opieki spo-łecznej z usługami specjalistycznymi.
3. Zapewnienie ludziom starszym opieki po powrocie ze szpitala do domu.
4. Udzielanie szybkiej pomocy medycznej w szpitalu, a następnie stworzenie do-stępu do leczenia specjalistycznego w miejscu zamieszkania.
5. Tworzenie i wspieranie pozytywnych relacji między osobami starszymi i ich rodzinami16.
Cechą specyficzną polityki realizowanej w Wielkiej Brytanii są stale odbywające się konsultacje społeczne dotyczące oceny wybranych rozwiązań politycznych. Jako przykład swego rodzaju dialogu społecznego prowadzonego w zakresie polityki społecznej wobec ludzi starszych, można podać 6-miesięczną konsultację na temat kształtu opieki i wsparcia, prowadzoną w 2008 roku oraz konsultacje na temat kra-jowej strategii dla osób z otępieniem starczym (Trans forming the Ality of Dementi Carem – Departament of Helach). Głównym celem dialogu jest określenie potrzeb dotyczących opieki nad ludźmi z demencją, dostarczenie informacji na temat tego, jak pomóc doświadczającym problemów wiążących się z tą dysfunkcją, a także stworzenie podstaw właściwej opieki w domu i szpitalu dla wspomnianej kategorii osób. Z badań wynika bowiem, że spośród żyjących na świecie ponad 24 milionów ludzi z demencją, w Wielkiej Brytanii mieszka 700 tysięcy, a w Anglii 570 tysięcy.
15 Green Paper on the radical reform of Adult Social Care – Depertment of Health Martch 2005: www.official-documents.gov.uk/document/cm67/6737/6737.pdf (data dostępu: 2014.10.01).
16 Por. www.cpa.org.uk/cpa/policies_on_ageing.html (data dostępu: 2014.10.01).
Prognozuje się, że w ciągu najbliższych 30 lat liczba ludzi z tą dolegliwością wzro-śnie do 1,4 miliona osób, a koszty opieki nad nimi wzrosną czterokrotnie, wydaje się, że są to powody prowadzenia działań profilaktycznych.
Konsekwencją stale realizowanych badań procesu starzenia się brytyjskiego społe-czeństwa było m.in. opublikowanie w 2009 roku kolejnej Zielonej Księgi (Shaping the Future of Care Together), w której zaproponowano m.in. sposoby reformowania opieki i wsparcia dla ludzi starszych w Wielkiej Brytanii. Główne założenia progra-mu sforprogra-mułowano następująco:
1. Pozostawić ludzi jak najdłużej niezależnymi, by czuli się dobrze powinni pozo-stać w domu tak długo jak to możliwe;
2. Należycie informować ludzi starszych o usługach społecznych, a także udostęp-niać je każdemu potrzebującemu;
3. Wspierać ludzi starszych w takich czynnościach życia codziennego jak np. pój-ście spać i wstanie z łóżka, robienie zakupów, opłacenie rachunków, opiekowa-nie się domem i zaadoptowaopiekowa-nie go do własnych potrzeb, rekonwalescencja po operacji i chorobie, a także zapewnić seniorom godną śmierć17.
Kolejną strategię dotyczącą opieki nad ludźmi starszymi opracowano w 2010 roku.
Ważnymi zadaniami jakie określono w tym dokumencie było przeznaczenie do-datkowych 400 milionów funtów na realizację programu wspierania opiekunów ludzi starszych. Zaplanowano, że środki te będą wykorzystane w ciągu 4 lat. Część funduszy przeznaczono na szkolenia pielęgniarek, kampanie informacyjne mające na celu zmianę świadomości na temat potrzeb starzejącego się społeczeństwa oraz zrozumienia potrzeb osób opiekujących się seniorami (GPS)18.
Z badań, których przedmiotem były wybrane rozwiązania z zakresu pomocy spo-łecznej dla ludzi starszych, prowadzonych przez J. Krzyszkowskiego wynika, że w Wielkiej Brytanii, podobnie jak w Niemczech, rozwija się programy na rzecz za-trudniania w sektorze opieki osób mających trudności na rynku pracy, długotrwale bezrobotnych, niepełnosprawnych, samotnych matek oraz przedstawicieli mniej-szości etnicznych. Programy szkoleniowe finansowane przez władze centralne bądź
17 Shaping the Future of Care Together, www.cpa.org.uk/.../Shaping_future_of_care_together. W procesie projektowania działań na rzecz ludzi starszych stale uczestniczy Komisja Rewizyjna ds. Kwestii Starzenia się Społeczeństwa, która bada m.in. wzrastające koszty utrzymania coraz większej liczby ludzi starszych, wskazuje konieczność podjęcia działań profilaktycznych zmierzających do oddalenia w czasie niepełnosprawności i zależności od innych ludzi , a także od instytucji: www.cpa.org.uk/cpa/policies_
on_ageing.html (data dostępu: 2014.10.01).
18 Recognised: Supported and Volued Next Steps for the Carers Strategy, www.cpa.org.uk/cpa/policies_on_
ageing.html (data dostępu: 2014.10.01).
lokalne oraz gwarancje zatrudnienia poprzez subsydiowanie miejsc pracy w sek-torze opieki mają zwiększyć podaż pracy w usługach opiekuńczych oraz dać pracę długotrwale bezrobotnym. W Wielkiej Brytanii stworzono 3-letni program pomocy społecznej i pracy socjalnej dzięki partnerstwu między pracodawcami, a uczelnia-mi. By zwiększyć podaż oraz poprawić, jakości usług opiekuńczych podejmowa-ne są także inicjatywy mające na celu uznanie i legalizację pracy nieformalnych opiekunów oraz wzmocnienie pozycji odbiorców usług opiekuńczych. Zwiększe-niu atrakcyjności zawodów opiekuńczych służą programy promocyjne, do których można zliczyć walijski program Oblicza opieki mający na celu poprawę informacji i obalenie stereotypów na temat zawodów opiekuńczych. Brytyjski Departament Pracy i Emerytur wdraża program zwiększenia dostępności opieki medycznej po-przez zachęcenie do pracy bezrobotnych bez kwalifikacji. Pracodawcy otrzymują fundusze rządowe, by sfinansować pracę kandydata przez pół roku, a program pro-mowany przez władze lokalne, adresowany jest do osób niepełnosprawnych, samot-nych i przedstawicieli mniejszości etniczsamot-nych19.
W przedstawionej w 2010 roku Białej Księdze (Healthy Lives, Healthy People) rząd laburzystów zaproponował fundamentalną zmianę systemu opieki i wsparcia dla dorosłych. Zaplanowano podzielenie kosztów opieki nad ludźmi starszymi między jednostkę, państwo i rodzinę. Zaproponowano, by pacjenci mieli większy wybór i kontrolę nad opieką która powinna być dostosowana do stanu ich zdrowia. Waż-nymi zadaniami określono wspieranie opiekunów i zachęcanie do tworzenie part-nerstwa lokalnego w organizowaniu opieki dla seniorów. Stwierdzono, że celem reformowania opieki jest m.in. wzmocnienie roli specjalistów oraz uczynienie le-karzy, bardziej niż dotychczas, odpowiedzialnymi za świadczenie usług zdrowot-nych. Stwierdzono, że aby praktyki lekarzy były efektywne i spełniały oczekiwania podopiecznych, należy ograniczyć biurokrację oraz zwalczać nierówność w dostę-pie do odostę-pieki społecznej i zdrowotnej. W kolejnych dokumentach programowych określono etapy reformy stwierdzając, że należy ograniczyć czas oczekiwania na usługi pierwszego kontaktu PCT (Primary Care Trust), a także utworzyć forum usług NHS. Od 2011 roku podkreśla się, że sposób realizacji świadczeń NHS należy dostosować do warunków rynkowych oraz wzmocnić publiczną służbę zdrowia20.
19 J. Krzyszkowski, Osoby starsze [w:] Krajowy raport badawczy. Pomoc społeczna i integracja społeczna wobec wybranych grup – diagnoza standaryzacji usług i modeli instytucji, R. Szarfenber (red.), www.wrzos.org.pl (data dostępu: 2014.10.01).
20 Liberating the NHS Legislative Framework and next Steps: www.cpa.org.uk/cpa/policies_on_ageing.html. oraz White Paper Healthy Lives Healthy People: www.gov.uk/.../healthy-lives-healthy-people-our-strategy-for-pub (data dostępu: 2014.10.01).