Muzeum byłego obozu karno-śledczego 1943-1945 w Żabikowie

Obecna nazwa – Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie.

Nazwa z lat 1945-1989 – Muzeum byłego obozu karno-śledczego 1943-1945 w Żabikowie (1979-1981), Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie (1982-obecnie).

Informacje dodatkowe – w latach 1979-1981 Oddział Muzeum Historii Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka w Poznaniu, obecnie oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości, 1982-1990 działało w strukturze Urzędu Miejskiego w Luboniu.

Drugim na terenie Wielkopolski muzeum związanym z martyrologią Polaków i Wielkopolan w czasie II wojny światowej, było Muzeum w Żabikowie. Obok Fortu VII, więzienia przy ul. Młyńskiej w Poznaniu, czy też siedziby gestapo w Poznańskim Domu Żołnierza, stanowiło miejsce budzące w latach okupacji strach. W 1945 r. dokonano uroczystego pogrzebu ofiar działań okupanta w Żabikowie. Pozostawiony obóz zaczął ulegań stopniowemu zniszczeniu. Nie dbano o niego m.in. dlatego, aby zatrzeć pamięć o członkach Armii Krajowej, których 1500 zginęło na terenie obozu. Usunięto ogrodzenie i rozebrano

440 AWMN, Sprawozdania okresowe i roczne 1962-1979, sygn. 4/9/1-2, brak numeracji stron.

441

121

budynki. Teren obsadzono topolami i zasiano trawą. Poprowadzone ścieżki nie odpowiadały tym, które istniały w rzeczywistości442

.

Placówkę muzealną powołano 13 sierpnia 1979 r. i nadano jej nazwę Muzeum byłego obozu karno-śledczego w Żabikowie. Stało się kolejnym oddziałem Muzeum Historii Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka w Poznaniu. W chwili udostępnienia w jego posiadaniu znajdowała się zaledwie niekompletna lista nowo przybyłych więźniów i kilkanaście zdjęć osadzonych. Cała kolekcja musiała zatem zostać stworzona od podstaw443. Jej głównym organizatorem był dyrektor Andrzej Bryt, który swoją funkcję pełnił aż do 2009 r. Stałą ekspozycję podzielono na 6 części. W jej ramach zaplanowano film ukazujący Poznań w latach 1939-1942, następnie omówiono likwidację Fortu VII w Poznaniu i budowę obozu, pozostałe części związane były już z funkcjonowaniem obozu. Działalność oświatowa w pierwszych latach istnienia Muzeum opierała się przede wszystkim o oprowadzanie po stałej ekspozycji⁴⁴⁴. W 1980 r. placówka przygotowała wystawę oświatową „Świadectwo ludzkiej tragedii”, którą zaprezentowano w Ośrodku Informacji i Kultury Polskiej w Bratysławie445

. latach W 1983 r. pod nazwą Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie oddane zostało pod zarząd Urzędu Miejskiego w Luboniu446

.

Dokumentacja żabikowskiego Muzeum znajduje się w dyspozycji archiwum Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości. Są to sprawozdania z działalności placówki za lata 1979-1980⁴⁴⁷. Z okresu, kiedy muzeum funkcjonowało jako jednostka Urzędu Miejskiego w Luboniu, materiały nie zostały zachowane.

442 A. Ziółkowska, Żabikowo. Archeologia miejsca pamięci, Żabikowo 2008, s. 4.

443 A. Ziółkowska, Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie, [w:] „Kronika Powiatu Poznańskiego”, Poznań 2013, nr 4, s. 21; AWMN, sygn. 4/9/1-2, sprawozdania okresowe i roczne 1962-1979, k. 226.

444

AWMN, Sprawozdania okresowe i roczne 1962-1979, sygn. 4/9/1-2, , brak numeracji stron.

445 Tamże.

446 Decyzja Nr 2/82 Wojewody Poznańskiego z 20 stycznia 1982 r., [w:] A. Ziółkowska, Muzeum…, dz. cyt., s. 19.

447

122 3.3.25. Muzeum w Gostyniu

Obecna nazwa – Muzeum w Gostyniu.

Nazwa z lat 1945-1989 – Muzeum w Gostyniu (1972-obecnie).

Podobnie, jak w innych wielkopolskich miastach, gostyńskiemu muzealnictwu początek dały prawdopodobnie kasyna obywatelskie. Zakładano je jeszcze w pierwszej połowie XIX w. W wyniku ich działalności, pierwsze sale wystawowe powstały w Gostyniu, Raszkowie k. Ostrowa i Szamotułach. Gostyńskie Kasyno została rozwiązane przez władze pruskie w 1846 r. W okresie międzywojennym zbiory historyczne i archeologiczne znajdowały się w posiadaniu: gostyńskiego Gimnazjum, Kongregacja Filipinów na Świętej Górze i w prywatnych rękach kolekcjonera Władysława Stachowskiego. W ostatnim przypadku materiały pozyskiwane były poprzez ich kupno, otrzymywane dary i wymianę, a następnie gromadzone w prywatnym mieszkaniu. Kolekcja ta po II wojnie światowej, była znana w całym kraju. Składała się ze: stylowych mebli, starej broni białej i palnej, XVI-wiecznych zbroi rycerskich, sztych, barwnych akwareli i grafik, W jego prywatnych zbiorach znajdował się również unikalny zbiór monet polskich i obcych, kolekcji polskich znaczków pocztowych, wielu inkunabułów, dawnych druków wielkopolskich i gostyńskich (z XVI, XVII, XVIII i XIX wieku) oraz kompletnych roczników prasy lokalnej448

.

Mając świadomość liczby i znaczenia zbiorów Waldemara Stachowskiego oraz tych przechowywanych w Gimnazjum, w latach trzydziestych XX w. rozpoczęto proces starań o utworzenie w Gostyniu muzeum regionalnego. Związanych z tym przedsięwzięciem formalności nie dopełniono jednak aż do wybuchu II wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych zbiory Władysława Stachowskiego przetrwały. Podobnie stało się z kolekcją przechowywyaną w gostyńskim Gimnazjum. Od roku 1947 r. także w Bibliotece Publicznej w Gostyniu rozpoczęto gromadzenie zbiorów. Inicjatorem tej akcji był jej kierownik – Piotr Laurentowski. Wciąż rosnąca liczba zabytków stała się argumentem w zabiegach o utworzenie samodzielnej placówki muzealnej w mieście. Do lat sześćdziesiątych starania te jednak nie przyniosły spodziewanego efektu. Dopiero obchody 1000-lecia spowodowały, że zadbano o środki finansowe na utworzenie tu Izby Muzealnej. Na jej siedzibę wyznaczono w 1966 r. kilka pomieszczeń w Powiatowym Domu Kultury. Stworzono dwa zasadnicze działy: ogólno-historyczny oraz nadzór merytoryczny nad tą instytucją

448

123

Gostyńskie Towarzystwo Kulturalne, wspomagane przez Muzeum Narodowe w Poznaniu. Finanse na funkcjonowanie Izby znajdowały się z kolei w gestii Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gostyniu⁴⁴⁹.

Oficjalne udostępnienie Izby Muzealnej w Gostyniu odbyło się 21 maja 1967 r. W latach 1967-1971 instytucja ta nie prowadziła żadnej działalności naukowej i oświatowej. Popularyzacją zagadnienia przeszłości ziemi gostyńskiej zajmowało się wyłącznie Gostyńskie Towarzystwo Kulturalne. Większość nowych obiektów, pozyskanych w latach 1967- 1972, była darami mieszkańców Gostynia i okolicy, zakładów pracy, szkół oraz Jana Bzdęgi, który przekazał kolekcję strojów, instrumentów muzycznych i zbiór fotografii450

.

W 1969 r. podjęto decyzję o wybudowaniu Biblioteki Publicznej w Gostyniu, gdzie swoją siedzibę miało mieć przyszłe Muzeum Ziemi Gostyńskiej. W dniu 27 maja 1972 r. otwarto i darowano społeczeństwu dwie instytucje: Bibliotekę Publiczną oraz Muzeum Ziemi Gostyńskiej. W tym samym roku przeniesiono zbiory i przystąpiono do organizacji wystawy stałej. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu przyznało jeden etat, na którym zatrudniono trzy osoby, w tym kierownika - Wacława Oźminkowskiego. W listopadzie 1973 r. ostatecznie zakończono etap organizacji Muzeum. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gostyniu wydało uchwałę o utworzeniu Muzeum w Gostyniu i nadało jej statut. W 1977 r. na stanowisko kierownika nowo powstałej placówki mianowano Stefana Jankowiaka, którego kadencja zapoczątkowała nowy okres w funkcjonowaniu placówki, będącej odtąd centrum badań regionalnych w Gostyniu451

.