Muzeum Wojska

Nazwa obecna – Wielkopolskie Muzeum Wojskowe.

Nazwa z lat 1945-1989 – Muzeum Wojska, Muzeum Broni, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe (1966-obecnie).

Informacje dodatkowe – oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu.

Wielkopolskie Muzeum Wojskowe swoją tradycję wywodzi już od okresu międzywojennego, kiedy zostało powołane rozkazem gen. broni Józefa Dowbor Muśnickiego Głównodowodzącego Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim334

. We wspomnianym rozkazie dziennym nr 125 Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych b. zaboru pruskiego z dnia 9 maja 1919 r. podano, że „Przy sekcji naukowej D.G. powstaje muzeum historyczno-wojskowe, mające za zadnie zbieranie i zachowanie pamiątek treści historyczno-wojskowej. Wszystkich oficerów i żołnierzy, posiadających wszelkiego rodzaju broń starożytną, rynsztunki, sztandary, odznaki, medale, dokumenty itp., a także pamiątki wojny światowej, prosimy o zaofiarowanie do muzeum historyczno-wojskowego” W październiku 1919 r. jego otwarcia dokonał Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podczas uroczystości połączenia Wielkopolski z pozostałymi polskimi ziemiami335

.

Pierwszą siedzibą instytucji był budynek przy Al. Marcinkowskiego. Jego kierownikiem był wówczas ppłk Antoni Seyda z Sekcji Naukowej Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych byłego zaboru pruskiego. Szybko jednak jego powierzchnia okazała się niewystarczająca dla kilkunastu tysięcy obiektów. Stąd też, już w 1923 r., poznańskie Dowództwo Okręgu Korpusu Nr VII przydzieliło tej placówce budynek dawnej składnicy

334 J. Łuczak, dz. cyt.

335

98

artyleryjskiej przy ul. Artyleryjskiej (obecnie Powstańców Wielkopolskich). W kwietniu tego roku gen. dyw. Kazimierz Raszewski – dowódca Okręgu Korpusu Nr VII oraz ks. kardynał Edmund Dalbor – prymas Polski, dokonali drugiego w historii muzeum otwarcia. Była to druga, po uruchomionym w 1920 r. Muzeum Wojska w Warszawie, wojskowa instytucja muzealna w Polsce³³⁶. Jej dyrektorem został najpierw Antoni Liske – syn znakomitego historyka i późniejszy major rezerwy, a następnie w 1926 r. Władysław Marcinkowski – znany rzeźbiarz wielkopolski337

.

Rozwój placówki przerwały wydarzenia II wojny światowej. Uprzedzając atak Trzeciej Rzeszy, najcenniejsze zbiory wcześniej wywieziono na Wschód. Dorobek tej instytucji niemal całkowicie przepadł, gdyż ewakuowane zbiory już nigdy nie powróciły – zostały skradzione tuż przed docelowym miejscem ich transportu – a te, które pozostały na miejscu i dotyczyły polskiej wojskowości zniszczono. Inne z kolei, po przejrzeniu przez niemieckich muzealników, zostały włączone w zbiory Kaiser Friedrich Muzeum. Dotychczasowy budynek muzeum ponownie stał się składnicą artyleryjską³³⁸.

Bezpośrednio po wojnie nie zaistniały okoliczności sprzyjające przywróceniu muzeum jako instytucji wojskowej. Nastąpiło to dopiero po przełomie październikowym 1956 r. Ponownie powstała wówczas inicjatywa powołania na nowo muzeum wojskowego w Poznaniu, której głównym inicjatorem był Stefan Pajączkowski – artysta malarz oraz znawca i miłośnik militariów, który na łamach dziennika „Głos Wielkopolski” zaofiarował swoją pomoc w zakresie kostiumologii i uzbrojenia wojskowego³³⁹. Deklaracja ta spotkała się z pozytywną reakcją Muzeum Narodowego w Poznaniu, historyków Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz Rady Narodowej miasta Poznania. W efekcie podjęto starania o reaktywację dawnej placówki muzealnej o charakterze wojskowo-historycznym. W 1957 r., w odpowiedzi na pismo Rady Narodowej miasta Poznania, swoją pomoc w tworzeniu instytucji m.in. poprzez zwrot budynku, zaoferował także Szef Głównego Zarządu Politycznego MON gen. Bryg. Janusz Zarzycki. Decyzja o przekazaniu lokalu zapadła z dniem 12 marca 1957 r340

. Ministerstwo Obrony Narodowej zaproponowało podporządkowanie placówki Muzeum Narodowemu w Poznaniu po to, by nie uczynić z reaktywowanej placówki ponownie instytucji wojskowej341

. 336 Tamże. 337 www.mnp.art.pl/oddzialy/wielkopolskie-muzeum-wojskowe, [dostęp: 2.09.2019]. 338 J. Łuczak, dz. cyt. 339 Tamże. 340 Tamże. 341 www.mnp.art.pl/oddzialy/wielkopolskie-muzeum-wojskowe, [dostęp: 2.09.2019].

99

Przyznany przez wojsko budynek Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego przy ul. Ratajczaka ostatecznie na swoje potrzeby zaanektowało miasto. Nadal trwało jednak gromadzenie zbiorów. W tym celu pierwszy kustosz Działu Wojskowego Muzeum Narodowego w Poznaniu – Stefan Pajączkowski, otrzymał zgodę na wyjazd do Londynu, aby pozyskać eksponaty związane z Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie. Muzeum zwróciło się także z prośbą do społeczeństwa regionu Wielkopolski o przynoszenie posiadanych pamiątek342

. W 1961 r. Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania podjęło decyzję o przekazaniu poznańskiego Ratusza na rzecz reaktywującej się instytucji. Po wykonaniu prac mających na celu dostosowanie budynku do potrzeb muzealnych, 22 lutego 1963 r. dokonano trzeciego już w historii muzeum jego otwarcia, w dniu 18. rocznicy wyzwolenia miasta³⁴³. Kierownikiem muzeum (najpierw Muzeum Wojska, a następnie Muzeum Broni) został, prężnie działający w jego interesie, Stefan Pajączkowski344

. W 1966 r., na wniosek dyrekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu, Ministerstwo Kultury i Sztuki podjęło decyzję o przywróceniu placówce jej historycznej – przedwojennej nazwy – Wielkopolskie Muzeum Wojskowe³⁴⁵. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe funkcjonowało w oparciu o rozległą, co pewien czas zmienianą, ekspozycję stałą prezentującą walkę ludu wielkopolskiego o wolność. Jej pierwsza – parterowa część – ukazywała dzieje polskiego oręża od początków państwa polskiego do okresu rozbiorów. Druga z kolei obrazowała walki z okresu Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 i walki wyzwoleńcze, w tym także lata drugiej II wojny światowej346

.

Wielkopolskie Muzeum Wojskowe dysponuje bardzo dobrze zachowaną i uporządkowaną dokumentacją dotyczącą zarówno organizacji i funkcjonowania placówki od początku jej istnienia, jak również niemal kompletnym materiałem sprawozdawczym z lat 1969-1989. Instytucja ta w swojej strukturze nie posiadała osobnego działu oświatowego. Prowadziła jednak intensywną – zwłaszcza w zakresie wystawiennictwa – działalność w tym obszarze. Stąd też w obrębie zachowanych sprawozdań, już od 1969 r. osobno wyróżniano rożne formy przedsięwzięć edukacyjnych347

. 342 J. Łuczak, dz. cyt. 343 Tamże. 344 Tamże. 345 www.mnp.art.pl/oddzialy/wielkopolskie-muzeum-wojskowe, [dostęp: 2.09.2019]. 346 J. Łuczak, dz. cyt.

347 Archiwum Wielkopolskiego Muzeum Wojska (dalej: AWMW), Planowanie, sprawozdawczość 1969-1989, brak sygn., brak numeracji stron.

100 3.3.12. Muzeum Ziemi Leszczyńskiej

Nazwa obecna – Muzeum Okręgowe w Lesznie.

Nazwa z lat 1945-1989 – Muzeum Miejskie w Lesznie (1947-1950 r.), Muzeum Ziemi Leszczyńskiej (1.01.1950-12.07.1950), Muzeum w Lesznie (1950-1974), Muzeum Okręgowe w Lesznie (1975-obecnie)³⁴⁸.

Początków muzealnictwa leszczyńskiego prawdopodobnie należy szukać już w okresie międzywojennym, kiedy od 1926 r. przy Towarzystwie Czytelni Ludowych funkcjonowało tzw. Muzeum Rodzime. Prezentowano w niej wyłącznie materiał historyczny i archeologiczny, pochodzący z prywatnych zbiorów nauczyciela z Leszna o nazwisku Hałas. Od 1930 r. nosiło ono nazwę Muzeum Rodzimego. Zbiory tej instytucji w całości przepadły podczas działań w okresie II wojny światowej. Po jej zakończeniu placówkę tego typu należało więc stworzyć od nowa.349

Kwestia utworzenia muzeum w Lesznie po ustaniu II wojny światowej, po raz pierwszy poruszona została w kwietniu 1945 r. na posiedzeniu Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Lesznie. Z założenia placówka ta miała obejmować obszar ówcześnie wydzielonych powiatów: Leszna, Rawicza, Gostynia, Wschowy i Wolsztyna. We wspomnianym roku rozpoczęto gromadzenie eksponatów, jednak ze względów na brak środków finansowych i bazy lokalowej, placówka nie została wówczas otwarta. Zbiory gromadzono w Zbiornicy Zabytków w Instytucie Zachodnim, a następnie w Miejskiej Bibliotece Publicznej³⁵⁰. W 1949 r. Zarząd Miejski Leszna zgodził się na powołanie muzeum kultury Leszna XVII i XVIII w., czemu dał dowód zabezpieczając dla tego przedsięwzięcia środki finansowe na 1950 r351

.

Muzeum Ziemi Leszczyńskiej powstało w 1950 r. i zostało od razu upaństwowione. W tym samym roku, na podstawie pisma Wydziału Prawnego Naczelnej Dyrekcji Muzeów i

348 Data istnienia Muzeum Miejskiego w Lesznie widnieje wyłącznie w dokumentacji archiwalnej tej jednostki znajdującej się w Archiwum Państwowym w Lesznie, nie została jednak uwzględniona w opracowaniach dziejów Muzeum Okręgowego w Lesznie. W dokumencie Zarządu Miejskiego w Lesznie z marca 1947 r., kierowanego do Zarządu Związku Muzeów w Polsce, znajduje się informacja o tym, iż Muzeum Miejskie nie istnieje i znajduje się w stadium organizacji. Natomiast już w dokumencie Zarządu Miejskiego w Lesznie z czerwca tego samego roku, kierowanego do redakcji „Minerwy Polskiej”, podano 1947 r., jako datę założenia tej instytucji podano 25.08.1947 r. Za oficjalną datę utworzenia tej jednostki uznaje się styczeń 1950 r. Archiwum Państwowe w Lesznie, Organizacja Muzeum 1947-1977, sygn. 012, s. 14.

349 Archiwum Państwowe w Lesznie (dalej: APL), Organizacja Muzeum 1947-1977, sygn. 012, s. 161.

350 W. Omieczyński, Zarys dziejów muzeum, [w:] Muzeum Okręgowe w Lesznie. Przewodnik po zbiorach, red. W. Omieczyński, Leszno 2004, s. 7.

351

101

Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki w sprawie ustalania nazw muzeów, placówka ta otrzymała nazwę „Muzeum w Lesznie”352. Nadzór nad tą jednostka kulturalną przejęło Muzeum Narodowe w Poznaniu353

. W listopadzie otwarto tu pierwszą wystawę czasową, współorganizowaną z Muzeum Narodowym w Poznaniu. Placówka do swojej dyspozycji otrzymała najpierw część, a potem – od 1952 r. – całość budynku ratusza354

. Dyrektorami, mieszczącej się początkowo w ratuszu instytucji, byli kolejno Wacław Nawrocki oraz Stanisław Chmielowski i Zbigniew Łamaszewski. Za kadencji drugiej z wymienionych postaci udostępniono pierwszą stałą ekspozycję „Z dziejów Leszna”355

. W efekcie decentralizacji administracji państwowej leszczyńskie muzeum w 1958 r. przeszło pod zarząd rady narodowej i utraciło swoją siedzibę w ratuszu na rzecz lokalnych władz. Oprócz kierownika placówki i jego żony wszystkich pracowników zwolniono, natomiast eksponaty najpierw zmagazynowano w Rogalinie, a potem w kościele św. Krzyża w Lesznie. Do 1962 r. placówka zajmowała się wyłącznie organizacją wystaw objazdowych, prezentowanych kilkukrotnie w różnych miastach na terenie Wielkopolski356

W 1963 r. placówkę udostępniono w nowej siedzibie przy ul. Metziga. W jej przestrzeni można było wyróżnić wówczas trzy działy: historyczny, archeologiczny i etnograficzny. Od 1971 r. swoje funkcjonowanie rozpoczęła także galeria malarstwa polskiego o tematyce ludowej³⁵⁷.

Zmiany administracyjne w 1975 r. spowodowały, że Muzeum w Lesznie awansowało do rangi okręgowego. Tym samym sprawowało pieczę nad 30 innymi placówkami358

. W latach siedemdziesiątych instytucja ta powiększyła swoją powierzchnię wystawienniczą, otrzymała bowiem przylegający do jej ówczesnej siedziby (XVIII – wiecznej pastorówki), XIX wieczny budynek. W ten sposób Muzeum zaczęło dysponować 18 salami wystawowymi i kilkoma pomieszczeniami pomocniczymi³⁵⁹. W 1987 r. po 34 latach pracy Stanisław Chmielowski przeszedł na emeryturę, a jego miejsce zajął Zbigniew Łamaszewski, który do 1990 r. przeprowadził całościowy remont siedziby Muzeum³⁶⁰.

352 Tamże.

353

Muzeum Okręgowe w Lesznie, Leszno 2002, s. 4.

354 W. Omieczyński, dz. cyt., s. 8.

355 Tamże, s. 9.

356 Tamże.

357

S. Sierpowski, Oświata, nauka, służba, kultura i życie religijne. Sport, [w:] Historia Leszna, red. J. Topolski, Leszno 1997, s. 362.

358 Muzeum Okręgowe…, dz. cyt., s. 6.

359 S. Sierpowski, dz. cyt., s. 362.

360

102

Z materiału archiwalnego wynika, że placówka ta nie posiadała osobnego działu edukacyjnego. Jej pracownicy prowadzili jednak wzmożone prace oświatowe w wielu formach, intensywnie popularyzując również wiedzę historyczną.

Materiały dotyczące omawianego muzeum znajdują się w Archiwum Państwowym w Lesznie. Stanowią jeden z najlepiej zachowanych zespołów archiwalnych dotyczących muzeów, które zostały przeze mnie objęte badaniami. Zgromadzona dokumentacja obejmuje nie tylko sprawozdawczość, lecz także zagadnienia organizacji placówki od samego jej początku, szeroko pojętą i bogatą korespondencję, materiał fotograficzny, wycinki prasowe itp. Co jednak najbardziej interesujące, zachowana został teczka dotycząca cenzury wystaw i wydawnictw. Tym samym jest to jedyna instytucja, która dysponuje tak dobrze udokumentowanym materiałem ukazującym relację w obszarze kontrolowania muzeów przez władze państwowe w okresie Polski Ludowej.

3.3.13. Muzeum Historii Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka