P o d ł u g d w u r o z p r a w D - r a J Ó Z E F A T R E T I A K A , p r o fe s io ra U n i w e r s y t e t u w K r a k o w ie : N a j ś w i ę t s z a P a n n a w p o e z j i p o l s k i e j i C z e ś ć M i c k ie w i c z a d o N a j ś w i ę t s z e j P a n n y .
C z e ś ć M a tk i B oskiej w P o ls c e się g a n i e p a m i ę t n y c h cz asó w . N i e m a n a to p i s a n y c h d o w o d ó w , ale ś w i a d c z ą o te m w s p a n i a łe ś w ią ty n ie P a ń s k i e , b u d o w a n e p o d w e z w a n i e m N a jśw . P a n n y z a ra z w p i e r w s z y c h c z a s a c h c h r z e ś c ij a ń s t w a w P o ls c e i p ó źn iej. Już M ie c z y s ła w I, k t ó r y z a p r o w a d z i ł c h r z e ś c ij a ń s t w o w n a szej O jc z y ź n ie p r z e d n i e s p e ł n a ty s i ą c e m la t (w r o k u 966) w y b u d o w a ł p i e r w s z ą ś w i ą t y n i ę k a t e d r a l n ą w p r a s ta r e j stolicy P o lsk i, w G n ie ź n ie , p o d w e z w a n i e m K ró lo w e j N iebios. „ Z p ó ź n i e js z y c h k o ścio łó w d o ś ć w y m i e n i ć w s p a n i a ł ą b u d o w ę k o ś c i o ł a P a n n y M ary i w K r a k o w ie, p o d k t ó r ą f u n d a m e n t a k ł a d z i e b i s k u p Iwo O d r o w ą ż w r. 1226. S z c z e - g ó ln e m ' n a b o ż e ń s t w e m do N a jś w ię tsz e j P a n n y o d z n a c z a ł się B o le s ła w K r z y w o u s ty , k t ó r y w n o c y p r z e d s z t u r m e m n a K o ł o b r z e g w z y w a ł w u ro c z y s t y c h m o d ł a c h Jej po m o cy ... S z c z e g ó l n e m n a b o ż e ń s t w e m do B o g a ro d z ic y o d z n a c z a ła się t a k ż e ż o n a B o le s ła w a W s t y d liw ego, św. K in g a , k tó re j p a m i ę ć tylu c u d o w n e m i l e g e n d a m i o p l e c i o n a “.
O n ie z w y k łe j czci k u N a jśw ię ts z e j P a n n i e w p r a s t a r e j P o ls c e ś w ia d c z y ró w n i e ż i to, że „ p ie r w s z e słow o p o e zji p o lsk iej j e s t z a r a z e m p i e r w s z e m s ł o w e m czci w r o d z in n e j m o w i e “ dla M a t k i Z b a w ic ie la . „Je st to fa k t n i e
z m ie r n ie z n a m i e n n y d la p o e z ji p o lskiej, j e s t to j a k b y w ró ż b a , że p o e z j a t a w p rz y szło ści, w o s o b a c h n a j z n a k o m i t sz y c h s w y c h p r z e d s ta w ic ie li m a o b r a ć K r ó l o w ę N ieb io s z a s w o ją p a t r o n k ę , m u z ę 2) i m is tr z y n i ę “ .
„ T e m p i e r w s z e m s ł o w e m je s t p i e ś ń B o g a r o d z i c a , k t ó r a , j a k k r o p l a r o s y w p r o m i e n i a c h sło ń ca, s k u p i a już w s o bie b l a s k aureoli, u n o s z ą c e j się n a d p o s t a c i ą N a jś w ię ts z e j P a n n y :
„ B o g a r o d z i c a - D z i e w i c a B o g ie m s ł a w i e n a
M a ry ja !
T w o j e g o S y n a G o s p o d z i n a M a tk o z w o l e n i a
M a ry j a!
Z y s z c z y n a m , s p u ś c i n a m K y r ie e lte js o n “ .
W p ie ś n i tej, k tó re j p i e r w s z ą z w r o t k ę p rz y to c z y liśm y , je s t N a jś w i ę ts z a P a n n a i „ M a t k ą B o g a i D z ie w icą, p r z e z B o g a w y n ie s io n a , w y s ł a w i o n ą p o n a d w sz e lk ie stw o rz e n ie . Jej s y n je s t P a n e m ś w ia ta i O n s a m Ją o b r a ł s o b ie za m a tk ę ; c z e g ó ż t a m a t k a n ie d o k a ż e , g d y p r o ś b y lu d z k ie i b ł a g a n ie d o Niej z a n o s z o n e p o le c i m a c i e r z y ń s k i e m s e r c e m S y n o w i S w e m u . Z i s z c z a się n a d z ie j e b ł a g a j ą cych, o d p u ś c i B óg w in y g rz e sz n ik o m , zm iłuje się n a d l u d ź m i“.
2) M u z a , b o g i n i s z t u k p i ę k n y c h i n a u k (w s ta - r o ż y t n o ś c i ) ; p r z e n o ś n i e , n a t c h n i e n i e , t w ó r c z o s c .
*) W i ą z a n k a p o w . i w i a d . p o ż . K . W o j n a r a .
„ K o le b k ę tej p ie ś n i o t a c z a t a je m n ic a n i k a j ą c e z z a g ra n ic y do P olski, z a c z y -d o ty c h c z a s n ie w y ja ś n io n a . T o tylko p e - n a ły w p ł y w a ć n a z m n ie js z e n ie się k u ltu w n a , że n a w i d o w n i ę d z i e j o w ą w y p ły czyli czci N a jśw ię tsz e j P a n n y , n a t u r a l -n ę ł a -n a g le j a k o p i e ś ń w o j e -n -n a w p a - -nie w w a r s t w a c h w y ż sz y c h , -n a o w a m ię tn e j b itw ie p o d G r u n w a l d e m (z K j^ y p r ą d y w y s t a w i o n y c h . T e p r ą d y to h u -ż a k a m i w r. 1410, z a k ró la W ł a d y s ł a w a m a n i z m i re fo rm a c ja .
Jagiełły) i że p o p r o w a d z i ł a r y c e r s tw o H u m a n i z m e m n a z y w a m y k i e r u n e k p o lsk ie d o z w y c ię s tw a , k t ó r e w y n io sło n a u k i w o g ó le w y k s z t a łc e n i a , o p a r t y P o ls k ę do w y s o k o ś c i p i e r w s z o r z ę d n e j
p o tę g i e u ro p e js k ie j. O d tej chwili s ta ła się o n a s ł a w n ą i n a b r a ł a t a k w ielk ieg o z n a c z e n ia , że J a n Ł a s k i, k a n c le r z (czyli p i e r w s z y m in ister) p a ń s t w a , w y d a ją c w r. 1505 s t a t u t p r a w po lsk ich , u m i e ścił ją n a c z ele sta tu tu , n a z w a ł ze w s z y s t k ic h n a j p o b o ż n i e js z ą i ja k b y w y r o c z n i ą K r ó l e s tw a P o ls k ie g o , a k i e r u j ą c się z a p e w n e c z e c h iz m a m i i a r c h a iz m a m i (p ra- s t a r e m i w y r a ż e n ia m i, nie u ż y w a n e m i już w ó w c z a s), ja k ie w niej z n a jd o w a ł, w ięc ej je s z c z e m yślą, ż e p i e ś ń t a k d o sto jn a z n i e z w y k le d o s t o j n e g o ź r ó d ła p o c h o d z ić m u sia ła , p rz y p is a ł jej u t w o r z e n ie ś w i ę t e m u W o j c i e c h o w i “, (k tó ry j a k o b is k u p c z e s k i a p o s t o ł o w a ł n a z ie m ia c h P o ls k i z a k ró la B o le s ła w a C h r o b r e g o i w r. 997 z o s ta ł z a m o r d o w a n y p r z e z p o g a ń s k i c h P r u s a k ó w ) .
„Jeżeli c z e ś ć dla N a jś w ię ts z e j P a n n y j e s t p i e r w s z e m s ł o w e m p o e z ji polskiej, to i w d a ls z e m jej ro z w o ju w w ie k u X V - ty m s ta n o w i g łó w n y jej m o ty w . W t y m w ie k u p o e z j a p o ls k a p r a w i e w y łą c z n ie z n a jd u je swój w y ra z w p i e ś n i a c h religijnych, a w ię k s z o ś ć t y c h p ie ś n i z w r a c a się do N a jśw . P a n n y .
W t y m ż e cz a sie p r ó c z liczn y c h p ie ś n i p o w s t a j ą te ż i in n e u tw o ry , ś w i ą d c z ą c e o n ie z w y k łe j czci s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k ieg o d o K ró lo w e j N ieb io s w w ie k u X V - t y m , ‘ a m i a n o w ic ie „ K a z a n i e o M a r y i P a n n i e C z y s t e j “ J a n a z S z a m o tu ł, „ Ż y w o t P a n a J e z u K r y s t a “ p r z e z B a lt a z a r a O p e c i a i „ R ó ż a n y w i a n e k P a n n y M a r y e y “, zbiór m o d litw d o N a jśw . P a n n y z z a s t o s o w a n i e m do Niej myśli z a w a r t y c h w P s a łte r z u .
W chwili g d y t e n m o d lite w n ik , p r o s t o d u s z n y w y r a z g łęb o k iej w ia ry i czci dla B o g a ro d z ic y w y c h o d z i ł z d ru k a rn i W i e t o r o w e j (w r. 1531), już d w a ró ż n e, a p o n i e k ą d p r z e c i w n e so b ie p r ą d y , p rz e
-g łó w n ie n a s t a r o ż y t n e m p iś m ie n n ic tw ie i n a s z tu c e g re ck iej i rz y m sk iej. R o z p o w s z e c h n i a n e w ó w c z a s z n a k o m i t e d z ie ła p o g a ń s k i c h m is tr z ó w g r e c k ic h i r z y m sk ich n ie w y s t ę p o w a ł y w p r a w d z i e p r z e ciw k o ku lto w i M a tk i B oskiej, ale s z e rz ą c h o ł d o w a n i e u c i e c h o m ś w i a t o w y m i o b o j ę t n o ś ć religijną, p r z y c z y n i a ły się d o o s ła b ie n ia i p o d k o p a n i a tej czci w n a j g ł ę b s z y c h p o d s t a w a c h . — R e f o r m a c j a z n o w u ,_ b y ł to w ielki r u c h
reli-SKs. 3?iotr Skarga 1536 f 1612.
gijny w X V - t y m w iek u , s p o w o d o w a n y p r z e z L u tra , k t ó r y w y s t ą p i ł p r z e c i w n i e k tó r y m d o g m a t o m , i n s ty tu c jo m i o b r z ę d o m K o ś c io ła kato lick ieg o ; s k u t k i e m te g o p o w s t a ł y o d r ę b n e o d k a t o li c y z m u w y z n a n i a c h rz e ś c ija ń s k ie , t a k z w a n e p r o t e s t a n c k i e . P r o t e s t a n t y z m w y s t ę p u j ą c w o b r o n i e religijności, j a k ją s a m p o jm o w a ł, b y ł r e a k c j ą czyli p r z e c i w d z i a ł a n i e m ro z u m u p r z e c i w p r z e w a d z e u c z u cia i w y o b r a ź n i w sfe rze religijnej i s t ą d w ro g ie je g o u s p o s o b i e n i e d la s z c z e g ó l
nej czci, j a k a się w w i e k a c h ś r e d n i c h w y t w o r z y ła k u N ajśw . P a n n i e .
— 28 —
T o te ż w p o e z ji p o lsk iej X V I-g o w ie k u , k t ó r a d o c h o d z i do n ie b y w a łe g o r o z w o j u tak , ż e t e n o k re s n a z y w a się z ło ty m o k r e s e m p o e z ji i w o g ó le p i
ś m i e n n i c t w a p o lsk ie g o , z r z a d k a tylko i w y ją t k o w o s p o t y k a m y u t w o r y n a cz e ś ć
n o w s k i z C z a r n o la s u , z w a n y k się c ie m p o e t ó w p olskich, b o o n d o p i e r o p o e z ję i m o w ę p o l s k ą p o d n i ó s ł n a n i e b y w a łą d o t y c h c z a s w y ż y n ę , nie p o ś w ię c ił ani j e d n e g o u t w o r u czci N a jś w ię ts z e j P a n ny, c h o ć s a m b y ł g ł ę b o k o religijnym ,
N a jśw . P a n n y . — M ikołaj R ej z N agłow ic, k t ó r e g o c z te r e c h s e t n ą ro c z n ic ę u ro d z in w ł a ś n i e o b c h o d z iliśm y n i e d a w n o , b y ł p i e r w s z y m z n a n y m n a s z y m p o e t ą , p i
s z ą c y m p o p o ls k u (d a w n ie j p i s a n o p r a w ie w y łą c z n ie p o łacinie), p o z o s ta w ił c e n n e d z ie ła w i e r s z e m i p ro z ą , słusznie n a z y w a m y go o jc e m lite ra tu ry czyli p i ś m ie n n ic t w a p o lsk ieg o , ale ja k o p r o t e s t a n t nic n ie p is a ł k u czci N a jś w i ę t szej P a n n y . — R ó w n ie ż i J a n K o c h a
-o c z e m ś w ia d c z y w s p a n i a ły j e g -o h y m n k u czci S tw órcy:
„ C z e g o c h c e s z o d n a s , P a n i e , z a t w e h o j n e d a r y , C z e g o z a d o b r o d z i e j s t w a , k t ó r y m n i e m a s z m i a r y “
tu d z ie ż w s p a n i a łe i p o w s z e c h n i e z n a n e p r z e k ł a d y P s a l m ó w D a w id a , z k t ó r y c h z w ła s z c z a p s a lm „K to się w o p ie k ę p o d d a P a n u s w e m u “ d o t y c h c z a s j e sz c z e ro z b r z m i e w a p o całej ziem i polskiej.
P r z y c z y n y te g o n a l e ż y s z u k a ć w
hu-D z ie w ic y i to już n ie w ob ce j, ła c i ń skiej, j a k je g o p o p r z e d n i k z p ierw szej p o ł o w y w i e k u X V I-g o , Jan ick i (K le m e n s ), ale w złotej p o lskiej m o w ie X V I -g o w iek u . Był to p r z e d w c z e ś n i e z m a r ły M i k o ł a j S ę p S z a r z y ń s k i . Jeg o s o n e t „D o N a jś w ię ts z e j P a n n y “ j e s t je d y n y m , ale w y s o c e p i ę k n y m h o ł d e m , jaki w p o lskiej m o w ie złożył B o
g a r o d z ic y h u m a n i z m polski.
W z i ę t a ś j e s t w n i e b o n a d w y s o k ie c lió r y ; C h w a l e b n a , s z c z ę ś c i a u ż y w a s z s z c z e r e g o .
T y ś j e s t d u s z n a s z y c h j a k k s i ę ż y c p r a w d z i w y , W k t ó r y c h w i e c z n e g o b a c z y m y p r o m ie n ie M i ł o s i e r d z ia , g d y n a s g r z e c h s t r a s z l i w y P r z y w o d z i s m u tn e j n o c y c i ę ż k i e c ie n ie !
A l e z o r z ą ju ż n a m n a s t a ń r a n ą , P o k a ż t w e g o s ł o ń c a ś w i a t ł o ś ć ż ą d a n ą .
m a n i s t y c z n e m w y k s z t a łc e n i u K o c h a n o w s k ie g o .
„Był j e d n a k w o k r e s ie p a n o w a n i a h u m a n i z m u i re fo rm a c ji w P o ls c e p o e t a — i to w y s o k ie j m iary, k t ó r y z w r a c a ł się m y ś l ą i u c z u c ie m k u Boskiej
P a n n o b e z r ó w n a , s t a n u c z ł o w i e c z e g o W t ó r a o z d o b o , n i e p s o w a ł a w k t ó r e j P o k o r a s e r c a , n i g o d n o ś ć p o k o r y , P r z e d z i w n a M a tk o s t w o r z y c i e l a s w e g o !
T y g ł o w ę s t a r w s z y s m o k a o k r u t n e g o , K t ó r e g o j a d e m ś w ia t b y ł w s z y s t e k c h o r y ,
— 30 —
O strabram a w Hi)ilnie.
A ż d o M ic k ie w ic z a n ik t z p o e t ó w p o ls k ic h nie p o tra fił p ię k n i e js z e g o w y ś p i e w a ć h y m n u n a c z e ś ć N ajśw . P a n n y .
. * * *
P o d k o n i e c X V I -g o i z p o c z ą t k i e m X V II-g o w i e k u z a c z ę ła się p rz e s ila ć m o c re fo rm ac ji, g d y d o w alki z inno- w i e r s t w e m s t a n ą ł o p a n c e r z o n y n i e z ł o m n ą e n e r g j ą w ia ry z a k o n Jezuitów . N a p r z ó d ks. J a k ó b W u j e k ( tłó m a c z
pi-3{s. S lu gu styn iK ordecki "
1604 f 1673.
sw ojej piersi, b o t e g o o g n ia b a r d z o " n ie - w iele z n a jd z ie m y u w s p ó ł c z e s n y c h m u i p o t o m n y c h p o e t ó w d w u n a s t ę p n y c h w i e k ó w “.
Z e ś m ie rc ią ks. P io t r a S k arg i (w ro k u 1612), a u t o r a „ Ż y w o t ó w ś w i ę t y c h “, z ł o t o u s te g o k a z n o d z ie i, n a w o łu j ą c e g o w p ł o m i e n n y c h „ K a z a n ia c h s e j m o w y c h “ n a r ó d do o p a m i ę t a n i a i p o p r a w y i p r z e p o w i a d a j ą c e g o m u w p r o r o c z y c h sło
w a c h klęsk i i niew o lę, jeśli nie w e jrz y w siebie, k o ń c z y się w ła śc iw ie złoty o k r e s n a u k i p i ś m ie n n ic t w a p o lsk ie g o , M a m y t u już n ie n a i w n e ś r e d n io
w i e c z n e m a l o w a n i e p o s t a c i N ajśw . P a n n y , nie s a m o b ł a g a l n e w y c ią g a n i e r ą k d o O r ę d o w n ic z k i, ale m y ś l strzelistą, s k o j a r z o n ą z g ł ę b o k i e m u c z u c ie m reli- g ijn e m i w d o s k o n a łe j form ie w y r a żoną...
s m ą ś w ię te g o n a ję z y k polski), p o t e m ks. P io tr S k a r g a w P o s t y l l a c h s w o ich czyli w y k ł a d a c h e w a n g e lji u d erzy li z c a łą siłą gorącego/ p r z e k o n a n i a n a tych, co chcieli się p rz y c z y n ić d o z m n ie j s z e n ia ogólnej czci k u P a n n i e N ajśw .
„ K a z a n ia S k arg i n a ś w i ę t a 'B o g a r o - dzicy stały się j a k b y d r o g o w s k a z e m d la k u n s z t o w n e j p o e z ji p o i ” skiej, w k tó re j od k o ń c a X V I -g o w ie k u co ra z częściej z a c z ę ły się o d z y w a ć g łosy czci d la N ąjśw . P a n n y . A l e S k arg a '—rz e c b y m o ż n a — c a ły o g ień n a tc h n i e n ia , n a k ilk a p o k o l e ń d a n e g o , s k u p ił w
j a k i k w itł za p a n o w a n i a d w ó c h o s t a t n ic h k ró ló w z r o d u J a g ie llo n ó w ( Z y g m u n t a S ta r e g o i Z y g m u n t a A u g u s t a ) i k r ó la S te f a n a B a to re g o , k t ó r z y b a r d z o gorliw ie starali się o ro z w ó j n a u k i w o g ó le o ś w ia ty i p iś m ie n n ic tw a w P o ls c e . N a s t ę p c y ich, k ró lo w ie z r o d z in y sz w e d z k ie j W a z ó w , już n ie w ie le się troszc zyli o ro z w ó j n a u k i lite ra tu ry p o lskiej, w n a r o d z ie te ż n a s t ą p i ło p e w n e z o b o j ę t n ie n i e dla w y ż s z e g o w y k s z t a ł c e nia, co się te ż odbiło i n a p i ś m i e n n i c tw ie, w ię c t e ż i p ó ź n i e j s z e u t w o r y p o e t y c z n e , p o ś w i ę c o n e czci M a tk i B o skiej, już się nie o d z n a c z a j ą t ą p i ę k n o ś c i ą fo rm y i siłą u cz u cia, j a k ą np.
z n a j d u j e m y w e w s p o m n i a n y m s o n e c ie M ik o ła ja S z a r z y ń s k i e g o i w p ł o m i e n n y c h k a z a n i a c h S kargi.
„ H y m n y k o ś c i e l n e “ ks. S t a n i s ł a w a G r o c h o w s k i e g o , w ś r ó d k t ó r y c h z n a j
d u j e się t a k ż e k ilk a p o ś w i ę c o n y c h cżci B o g a ro d z ic y , s ą w ła śc iw ie ty lk o p r z e k ł a d a m i ła c i ń s k i c h p ie ś n i, k o śc ie ln y c h ; s ą o n e w ie r n e , g ła d k ie , ale b e z o ry g i
n a ln o ś c i i g łę b s z e g o ucz u cia.
N iec o w y ż s z y m p o l o t e m i w ię k s z ą ż y w o ś c i ą o d z n a c z a j ą się p o e z j e K a s p r a M i a s k o w s k i e g o k u czci N ajśw . P a n ny, z w ła s z c z a „ R o tu ły n a N a r o d z e n i e S y n a B o ż e g o “ .
Z p o ś r ó d p o e t ó w z p ie rw s z e j p o ł o w y X V II-g o w ie k u n a jw ię c e j się o d z n a c z y ł i w p r o s t z n a k o m i t y m b y ł M a c i e j S a r - b i e w s k i ; n ie s te ty , p is a ł o n w y łą c z n ie p o łacinie. U t w o r y j e g o p o d w z g lę d e m fo rm y b y ł y t a k d o s k o n a łe , o d z n a c z a ły się t a k i e m g ł ę b o k i e m p o c z u c i e m p i ę k n a , że d o r ó w n y w a ł y p o e z j o m H o ra c ju - sza, j e d n e g o z n a j s ł a w n i e js z y c h p o e t ó w rz y m sk ic h . D zięki t e m u sta ł się S ar- b ie w s k i n a j s ła w n i e js z y m z p o ls k ic h p o e t ó w w ś r ó d l u d ó w n a ła c iń s k ie j k u l
t u r z e w y ro s ły c h , ale z t e g o s z e ro k ie g o ro z g ło s u niew ielk i b y ł p o ż y t e k dla n a ro d u , b o p o e z je je g o b y ł y k w i a te m s z tu c z n y m , d o s t ę p n y m d la u c z o n y c h , a o b c y m i m a r t w y m d la s z e ro k ie g o ogółu.
P o e z j e S a r b i e w s k ie g o u p r z y s tę p n ił lu d n o ś c i p o lskiej d o p i e r o w w ie k u
* X I X - t y m W ł a d y s ł a w S y r o k o m l a ( K o n
dra to w ic z), t ł ó m a c z ą c je n a j ę z y k oj"
c z y s ty . D la p r z y k ła d u p r z y t a c z a m y d w ie z w ro tk i w t y m p r z e k ł a d z i e z p ie ś n i n a p i s a n e j p r z e z S a r b ie w s k ie g o , a b y u p ro s ić u P a n n y N a jśw . p o m o c y dla h e t m a n a lite w s k ie g o J a n a C h o d k i e w i cza, k t ó r y w y r u s z y ł n a p o k o n a n i e h o r d t a t a r s k i c h i t u r e c k i c h (G e tó w ), k t ó r e p o k l ę s c e z a d a n e j n a m p o d C e c o r ą w r. 1620 z a g r a ż a ł y p o ł u d n i o w y m g r a n ic o m R z e
-Sldctm ^Mickiewicz 1798 f 1855
c z y p o sp o lite j. Ś w i e t n e z w y c ię s tw o n a d w r o g ie m p o d C h o c im e m z a k o ń c z y ł o t ę w y p r a w ę .
P a n n o ! k r ó l o w o S a r m a c k i e j z ie m i, O d d a l z a g u b ę o d n a s z e j g-łow y!
I M a t c z y n e m i m o d ł a m i T w e m i
P r z e b ł a g a j s ł u s z n ą p o m s t ę J e h o w y (B o g a ) . M i ł o ś ć o jc z y z n y , ja k o r a k i e t a ,
W y b u c h n i e o g n i e m w r y c e r s k i e j d u s z y , P r ó ż n o w ł ó c z n i a m i s r o ż y s ię G e t a , H e t m a n , j a k p i o r u n , w ł ó c z n i e p o k r u s z y .
O w iele g o r ę ts z y i s e r d e c z n ie js z y o d d ź w ię k z n a ła z ły w s e r c a c h o w c z e
-— 32 —
w ie s z c z y c h to n ó w , w o b fity ch u t w o r a c h k u czci N ajśw . P a n n y n a p i s a n y c h o k a z y w a ł się n a jc z ę ś c ie j n i e z r ę c z n y m i p o z b a w i o n y m w sz e lk ie g o n a t c h n i e n ia w i e r s z o ro b e m , k t ó r e g o n i e k i e d y tylko o d z u p e łn e j p ła s k o ś c i i p o sp o lito śc i ra tu j e s z c z e r o ść i p r o s t o t a w y ra ż e n ia .
Z p o ś r ó d liczn y c h u t w o r ó w W e s p a - z j a n a ’K o c h o w s k ie g o k u czci N ajśw . P a n n y p r z y t a c z a m y z b r a k u m ie jsc a tylko p a r ę w y j ą t k ó w z „ H y m n u J a s n o g ó r s k i e g o “ i z „ P o b u d k i d o r y c e r s t w a p o lsk ie g o , ż e b y ufności w B o g u pełni, p o ś p ie s z a li n a o d s ie c z K a m ie ń c o w i P o d o l s k i e m u “ .
O t o j a k p o e t a o p i e w a s ła w ę M atk i B oskiej C z ę s to c h o w s k ie j:
Ile j e s t w o b j a z d o d B a lt y d y k r a j u , A ż e p o E u x y n ]) i b r z e g i D u n a ju ,
G d z ie W o ł g a , G d z i e D o n p ł y w a , C i e b i e P a n n o m i e s z k a n i e c o k o l i c z n y w z y w a .
I c o s ię w n u r t a c h b y s t r y c h D n i e p r u m y ją , I k t ó r z y b i a ł e j W i s ł y w o d y p i j ą ,
T u ic h d r o g a n ie s tr u d z i. .
I d ą z L itw y , I n f la n tó w , K u r l a n d j i , Ż m u d z i.
W ę g r z y , M o r a w c y , Ś lą z a c y , M u lta n i, C h o ć w h e r e z j i b ł ę d a c h u w i k ł a n i
I D a l m a c i z W o ł o s z ą
T u w p o k o r n y c h m o d ł a c h s w y c h p o c i e c h ę [o d n o s z ą .
W y j ą t k i z „ P o b u d k i do r y c e r s t w a p o l s k i e g o “:
K r ó lo w o P o l s k a , S a r m a c j i p a n i , T o b i e i n i e b a , m o r z e i o t c h ł a n i P o s ł u s z n e z a w s z e , ś w ie t n ą s ł o ń c a to g ą ,
M i e s i ą c p o d n o g ą ,
T w o j a ć t o P o l s k a , T y je j z d a w n a b r o n i s z , I t e r a z j ą T y w t y m r a z i e z a s ło n is z ; W i e l m o ż n a r ę k a je j n i e p r z y j a c i e l e
M o s te m p o ś c i e l e . W i ę c ż e d o k u p y , L e c h u s ta r o ż y tn y ! N i e c h a j p o r u s z y w t o b i e i m p e t b itn y , P r z o d k ó w t w y c h c n o t a , k t ó r y m n ie n o w i n a
B ija ć T u rc z y n a :.
N ie l e p i e j ż p i ę k n i e u m r z e ć , a n i ż e l i T ę h a ń b ę w i d z i e ć P o l a c y b y m ie li:
W k o ś c i o ł a c h k ę d y b o s k a c h w a ł a g r z m ia ła , C i w y ją : H a łła !
!) E u x y n , s t a r o ż y t n a n a z w a m o r z a C z a r n e g o ; k r a j B a lty d y , k r a j n a d m o r z e m B a łty c k ie m .
T y m r a z e m b ł a g a n i e N a jśw . P a n n y o p o m o c i ;,P o b u d k a “ z a tr ą b i o n a n a ry c e r s t w o p o lskie, p o z o s t a ł y b e z sk u tk u ; K a m i e n i e c p a d ł p r z e d p ó łk s i ę ż y c e m (w r. 1672) i t u r e c k i e hałła! rozległo się w je g o k o śc io ła c h . A r z e c z to b y ł a b a r d z o z n a m i e n n a dla n a d c h o d z ą c e g o w ie k u 18-go, że o d z y s k a n i e tej t w i e r d z y z a w d z ię c z a ł a P o l s k a nie d u c h o w i ry c e r s k i e m u , k t ó r y b u c h n ą w s z y o s t a tn im w ielkim p ło m ie n ie m w Ja n ie S o biesk im , z g a s ł z u p e łn i e n a c a ły w ie k p ra w ie , ale u k ł a d o m d y p l o m a t y c z n y m . P o c z y n a ł się w ie k d y p l o m a t ó w , a d w o k a t ó w , filozofów i r e fo rm a to ró w .
T a k i w ie k nie m ó g ł s p r z y ja ć k u lto w i N a jś w ię ts z e j P a n n y w p o e z ji polskiej.
Z r e s z t ą w p i e rw s z e j p o ł o w i e te g o w iek u , za p a n o w a n i a S a s ó w i p o e z j a n a s z a u p a d a t a k nisko, że p ró c z r y m ó w n a j częściej nic w niej p o e t y c k i e g o nie zo s ta je . C z a s y p o p r z e d n i e g o u p a d k u w o b e c niej w y d a j ą się c z a s a m i ś w ie tności. Myśl, i p r z e d t e m nie b o g a ta , j a ło w ie je do re szty ; j ę z y k św ieci o k r o p n ą s r o k a c i z n ą (m i e s z a n i n ą ze s ło w a m i
¿Bohdan Z a le s k i 1802 f 1889.
— 34 —
ła c iń s k ie m i i s ta je się n i e s ły c h a n ie t r y w ia ln y m , czyli p ro s ta c k im .
B erło p o e z ji p o lskiej w tej s m u tn e j e p o c e d o s t a j e się w r ę c e k o b ie ty , p a n i s k a r b n ik o w e j ż y d a c z o w sk ie j, E lż b ie ty D r u ż b a c k ie j, k t ó r a w istocie w z n o si się n ie c o p o n a d niski p o z i o m u m y s ł o w y sw o ic h cz asó w , lecz k u ltu N ajśw . P a n n y d o t y k a tylko u b o c z n ie , m i m o c h o d e m .
S z c z e g ó ln ie js z y m i j e d y n y m k r z e w i c ie le m t e g o k ultu, b y ł z a c n y i z a s łu ż o n y ks. Józef Z a łu s k i, b i s k u p kijow ski.
I d ą c z a p e w n e z a p r z y k ł a d e m w y g n a n e g o p r z e z w r o g ó w k r ó la S ta n i s ła w a L e s z c z y ń s k i e g o , k t ó r y w r. 1751 z a ło ż y ł n a o b c e j ziem i (w L o ta ry n g ji) A k a - d e m j ę n a u k d la m ło d z i e ż y p o ls k iej,.
Z a ł u s k i w e d w a la ta p o t e m (t. j. w r.
1753) z a ło ż y ł t a k ż e A k a d e m j ę w W a r sz a w ie , ale o b r a ł dla niej s z c z e g ó ln e z a d a n i e : głosić c z e ś ć dla N a jśw . P a n n y i s t ą d n a z w a ł j ą A k a d e m j a M a r ja n a . A l e d a r e m n e b y ły z a b ie g i z a c n e g o b i s k u p a , a b y o ż y w ić k u lt B o g a ro d z ic y w w a r s t w a c h o ś w i e c o n y c h w P o lsc e . D u c h w ie k u b y ł t e m u k u lto w i p r z e c i w n y . N a t ro n ie p o ls k im z a s ia d ł król S ta n i s ła w A u g u s t , h o ł d u ją c y f r a n c u s k im ó w c z e s n y m h a s ł o m z u p e łn e j o b o j ę t n o śc i religijnej, a n a w e t b e z w y z n a n i o w o ś c i a t e n k ró l b y ł sło ń c e m , za k tó - r e m się w s z y s c y p r z e d s t a w i c i e l e ó w c z e s n e j lite r a t u r y obracali. Nic też d z iw n e g o , że w p o e z ji ó w c z e s n e j , k t ó r a o d t a k ie g o s ł o ń c a o t r z y m a ła p r o m i e n ie o ż y w c z e , a k tó re j g łó w n y m i i w y b i t n y m i p r z e d s t a w i c ie l a m i byli I g n a c y K ra sick i, A d a m N a r u s z e w ic z i S ta n i
s ła w T r e m b e c k i , n i e m a ani p r o m y k a czci d la D z ie w ic y -M a tk i, n a j w y ż s z e g o i d e a ł u cz ystośc i, m iłości i p o k o ry .
W e w n ę t r z n e p o ł o ż e n ie w P o ls c e b y ło w ó w c z a s s m u tn e . W p r a w d z i e n a r ó d o c k n ą ł się tr o c h ę ze s t r a s z n y c h m r o k ó w c ie m n o ty , p r z e s ą d ó w i z e p s u c ia , w ja k ie p o g r ą ż y ł się b y ł z a p a n o w a n i a n i e m i e c k ic h k r ó l ó w z r o d z in y saskiej, p o c z ę t o p r a c o w a ć n a d p o d n i e s i e n i e m o ś w ia ty i p o p r a w y u s tro ju w e w n ę t r z n e g o R z e cz y p o s p o lite j, lecz n i e s t e t y w sze lkie j p o w a ż n i e js z e j p r a c y w ty m k i e r u n k u p r z e s z k a d z a ł p r z e z s w y c h a m b a s a d o r ó w
czyli p r z e d s ta w ic ie li rz ą d rosyjski, k t ó r y już w ó w c z a s g o s p o d a r o w a ł n a z ie m ia c h p olskich, j a k s z a ra gęś, a s ła b e g o c h a r a k t e r u k ró l nie u m ia ł się o p r z e ć ty m p r z e m o ż n y m w p ł y w o m m o s k ie w s k im .
Z y g m u n t ¿Krasiński
1812 f 1859.
P r o t e s t e m czyli n ie ja k o b u n t e m p r z e ciw p o n i ż a j ą c e m u s ta n o w i s k u k ró la i je g o s t r o n n i c t w a w o b e c o b c e j p r z e m o cy , p r z e c i w n ik c z e m n e j g o s p o d a r c e m o s k ie w s k ie j, ale z a r a z e m i p rz e c iw n ie d o w i a r s tw u , o b o ję tn o ś c i religijnej i ro z w iązło ści w a r s t w r z ą d z ą c y c h b y ł a K o n f e d e r a c j a b a r s k a czyli z w ią z e k z b r o jn y ry c e r s t w a , z a w i ą z a n y w m ia s t e c z k u B a rz e n a U k ra in ie (w r. 1768), k t ó r y p rz e z c z te ry la ta ze z m i e n n e m s z c z ę ś c ie m t o c z y ł w a lk ę z p r z e m o ż n y m p r z e c iw n ik ie m . I oto w ra z z o c k n i ę cie m się d u c h a ry c e r s k ie g o b u d z i się i p o e z j a re ligijna w ś r ó d m a s s z la c h e ckich, w ire m k o n f e d e r a c j i o g a r n ię ty c h , p o e z ja , k t ó r a p o d w z g lę d e m fo rm y i d u c h a je s t p r z e c i w i e ń s tw e m w s p ó ł c z e s n e j d w o rs k ie j p o e z ji g ładkiej, p o p r a w n e j , n ie k i e d y ś w ie tn e j i w y t w o r nej. A w tej p o e z ji b a r s k ie j g ó ru ją c y m t o n e m b y ł a u fn o ś ć w p o m o c N ajśw . P a n n y i c z e ś ć dla Niej.
Z licznych p ie ś n i b a r s k ic h , tw o r z o
— 36 —
m u n a s tro jo w i jego d u s z y i s erca, p r z e j ę t e g o d o głębi d o lą O jc z y z n y .
W w ie rs z u „D o M a tk i P o lk i “ je s t N ajśw . P a n n a j a k o M a t k a B o le s n a w z o r e m cierpienia, n a k tó r y m a t k a P o l k a z a p a t r y w a ć się p o w in n a . O t o n i e k t ó r e z w r o tk i te g o w iersza.
„ O m a t k o P o lk o ! g d y u s y n a t w e g o W ź r e n i c a c h b ł y s z c z y g e n i u s z u ś w ie t n o ś ć , J e ś l i m u p a t r z y z c z o ł a d z i e c i n n e g o D a w n y c h P o l a k ó w d u m a i s z l a c h e t n o ś ć ; J e ś l i r z u c iw s z y r ó w i e ś n i k ó w g r o n o , D o s t a r c a b ie ż y , c o m u d u m y p i e j e ; . J e ż e l i s ł u c h a z g ło w ą p o c h y l o n ą , K i e d y m u p r z o d k ó w p o w i a d a j ą d z ie je ; 0 m a t k o P o lk o ! ź le s ię s y n tw ó j b a w i...
K lę k n ij p r z e d M a tk i B o le s n e j o b r a z e m 1 n a m ie c z p a t r z a j , c o J e j s e r c e krw aw i:®
T a k i m w r ó g p i e r s i t w e p r z e s z y je r a z e m !
N a s z O d k u p i c i e l , d z i e c k i e m w N a z a r e c i e P i a s t o w a ł k r z y ż y k , n a k t ó r y m ś w ia t z b a w ił:
O m a tk o P o lk o ! j a b y m t w o j e d z i e c i ę P r z y s z ł e m i je g o z a b a w k a m i b a w ił.
W c z e ś n i e m u r ę c e o k r ę c a j ł a ń c u c h e m , D o t a c z k o w e g o k a ż z a p r z ę g a ć w o z a : B y p r z e d k a t o w s k i m n i e z b l a d n ą ł o b u c h e m A n i s ię s p ł o n i ł n a w i d o k p o w r o z a ...
W „ D z i a d a c h “, j e d n e m z n a j p i ę k n i e j s z y c h d zieł M ickiew icza, (c h o ć tru-
d n e m do z ro zu m ien ia), w y s t ę p u j e N ajśw . P a n n a nie tylko ja k o p o c ie - s z y c ie lk a i o p i e k u n k a , ale i j a k o K r ó lo w a k w ia tó w .
, W III-ej części „ D z i a d ó w “, z a w i e r a ją c e j p e w n e o b r a z y z ż y c ia m ło d z ie ż y w w ięz ie n iu w ile ń s k ie m , z n a jd u j e się t e ż s c e n a , j a k ' j e d e n z w ię ź n ió w n a d u ż y w a im ion J e z u s a i Marji. N a to o d z y w a się d o t y c h c z a s m ilc ząc y K o n r a d (w k t ó r y m p o e t a siebie s a m e g o p r z e d sta w ia ) tem i słowy:
S łu c h a j ty ! — t y c h m n ie im io n p r z y k i e l i c h a c h [w a ra ! D a w n o n ie w ie m , g d z ie m o j a p o d z i a ł a s ię w ia r a , N ie m ie s z a m s ię d o w s z y s t k i c h ś w ię t y c h z
li-[ta n ji, L e c z n i e d o z w o l ę b l u ź n i ć im i e n i u M a rji.
N a to o d z y w a się s ta ry k ap ral! ( p e ł n i ą c y ta m stra ż w w ięzieniu):
„ D o b r z e , ż e P a n u j e d n o t o z o s t a ł o i m i ę “ .
N a s t ę p n ie o p o w ia d a , j a k t o s łu żąc w le g j o n a c h p olskich, k i e d y N a p o l e o n p r o w a d z ił w o jn ę ż H is z p a n ją , z n a la z ł się o n r a z n a k w a t e r z e r a z e m z F r a n c u z a m i u p e w n e g o g o s p o d a r z a H i s z p a n a . F ra n c u z i p o d p i w s z y sobie, z a częli r ó ż n e n i e p r z y s to j n e r z e c z y ś p i e w ać, a w re s z c ie „bluźnić n a P a n n ę N a j ś w i ę t s z ą “.
„ W i ę c j a im p e r s w a d o w a ć : s t u l c i e p y s k d o b is a ! W i ę c u m ilk li, n i e c h c ą c m i e ć z e m n ą d o c z y
n i e n i a ; A l e n o p a n p o s ł u c h a j , c o s i ę s t ą d w y ś w ię c i:
P o z w a d z ie p o s z l iś m y s p a ć , w s z y s c y d o b r z e c ię c i;
A ż w n o c y t r ą b i ą n a k o ń , z a c z n ą o b ó z tr w o ż y ć : F r a n c u z i n u ż d o c z a p e k — i n i e m o g ą w ło ż y ć ; B o n ie . b y ł o n a c o w d z i a ć , b o k a ż d e g o g ł ó w k a B y ła ś l i c z n ie o d c i ę t a n o ż e m , j a k m a k ó w k a : S z e l m a g o s p o d a r z p o r ż n ą ł j a k k u r y w f o lw a r k u . P a t r z ę ; w i ę c m o j a g ł o w a z o s t a ł a n a k a rk u ! W c z a p c e k a r t k a ł a c i ń s k a , p is m o n ie w i e m c z y je ;
„ V i v a t P o l o n u s , u n u s d e f e n s o r M a r i a e ! “ . ( N i e c h ż y je P o l a k , j ë d y i ÿ ^ o b r o ń c a M a rji) . O t ó ż w id z is z p a n , ż e j a t e m i m i e n i e m ż y j ę “ .
J u lju s z S ło w a c k i 1809 f 1849.
W i n n e m z n o w u m iejscu\ III-ej c z ę ści „ D z i a d ó w “ je s t p r z e ś lic z n y o b r a zek, j a k m ł o d a d z i e w c z y n k a E w a m o dli się p r z e d o b r a z e m N ajśw . P a n i e n k i z a p r z e ś l a d o w a n y c h . O to s ło w a E w y
— 38 —
s t w a w ty m ż e d n iu u r o c z y s t y m w w ie j
skim k o ś ciołku.
W trze ciej fazie, k t ó r a p r z y p a d a n a o k re s m is ty c y z m u , czyli g ł ę b o k o reli
g ijn e g o n a s t r o j u p o e t y , p o d w p ł y w e m T o w ia ń s k i e g o , a m ia n o w ic ie w u tw o r z e p o d t y t u łe m „ S ła w a N ajśw . P a n n y “, w s z y s t k i e r y s y i b a r w y d a w n ie js z y c h o b r a z ó w B o g a ro d z ic y , p i ó r e m p o e t y k re ś lo n y c h , z n i k a j ą z u p e łn ie , O n a zaś w y s t ę p u j e ja k o d ziew ic a, t a k p r z e j ę t a b ó la m i n a r o d u , w e s t c h n ie n i a m i i n a dzieja m i je g o p r o r o k ó w , że s ta je się ż y w e m u o s o b i e n i e m misji s w e g o n a ro d u , a ja k o ta k a , k tó re j c a łe s e r c e n a p e łn i ł o się m iło śc ią d la idei z b a w i e nia, m o ż e s ta ć się m a t k ą B oga-czło- w ie k a , z b a w i a ją c e g o lu d z k o ść . Je st O n a n a j w y ż s z y m w z o re m , i d e a l n y m t y p e m m a t k i b o h a t e r ó w , p a t r o n k ą , d a j ą c ą n a t c h n ie n ie lub p o k r z e p i e n i e k a ż d e m u , k t o c h c e b y ć r y c e r z e m z b a w c z e j idei lub p r o s t y m ż o łn ie r z e m d o b re j s p ra w y .
. W o g ó l e k u lt M ic k ie w ic z a d la N ajśw . P a n n y m a o g r o m n e z n a c z e n ie p o d w z g lę d e m e t y c z n y m czyli m o ra ln y m . R o z le w a on w je g o p o e z ji i w całej w s p ó ł c z e s n e j lite ra tu rz e polskiej, w M ic
k ie w i c z a z a p a t r z o n e j , tę c z y s to ś ć i ś w ie żo ść m o ra ln ą , k t ó r a je s t p o d s t a w ą z d r o w e g o ż y c ia ro d z in n e g o , a b e z k tó re j n i e m a szczęśliw ej p rz y sz ło śc i n a r o d u .
Z p o m i ę d z y tych, co za M ic k ie w i
c z e m p o d n o s z ą głos k u czci Marji, n a j z n a k o m it s i są trzej: B o h d a n Z a le sk i, Z y g m u n t K ra s iń sk i i Juljusz Słow acki.
U Z a l e s k i e g o k u lt M arji i w o g ó le n a stró j religijny o b jaw ił się p o raz p ie r w s z y w „ Z ło te j d u m i e “, k tó re j p o m y s ł p o w s t a j e p o d s k o m b i n o w a n y m w p ł y w e m III części „ D z i a d ó w “ i „ P a n a T a d e u s z a “ . W ty m p o e m a c i e b o h a t e r je s t s łu g ą Marji, a że ty m b o h a t e r e m je s t w ła ś c iw ie sa m p o e t a , w ię c i sa m o n o b ie ra d la siebie tę słu ż b ę z a p o w o ła n ie i z g o d n ie z t e m p o w o ł a n i e m
*) S z c z e g ó ł o w e g o o p i s u o d n o ś n y c h u s t ę p ó w j e s z c z e i z te g o w z g l ę d u n ie p r z y t a c z a m y , b o
„ P a n T a d e u s z “ , p o m im o ż e j e s t j e d n e m z n a j w i ę k s z y c h a r c y d z i e ł l i t e r a t u r y ś w ia t a , j e s t p r z y - t e m t a k p r o s t y i 'j a s n y , ż e p r a w i e k a ż d y c z ł o w i e k g o z r o z u m i e ć p o tr a f i.
tw o rz y cały s z e r e g m o d litw i h y m n ó w k u czci N a jśw . P a n n y , z k t ó r y c h n a j b a r d z ie j h a r m o n i j n y m , w o g ó le n a j p i ę k n i e j s z y m h o łd e m , z ło ż o n y m p r z e z p o e t ę sw ojej B oskiej P a n i, je s t p i e ś ń p o d ty tu łe m „ W d z ie ń g r o m n i c z n y “ .
'Wincenty Pol
1807 f 1872.
Z d a w a ł o się j e d n a k p o e c ie , że w h y m n a c h nie d o ś ć się je s z c z e w y p ła c ił sw ojej P a n i i d l a t e g o p o s t a n o w i ł u c z cić Ją w ię k s z y m , o p i s o w y m p o e m a t e m . T a k p o w s t a ł a „ P r z e n a j ś w i ę t s z a R o d z i
n a “ . U t w ó r t e n w całości w z ię ty je st p e ł e n w d z ię k u , św ieci b l a s k ie m n a i w nej, n a p o ł y d z iec ięce j, n a p o ł y lu d o wej w iary, m a lu je się w nim c z y sta , s ł o d k a i religijna d u s z a p o e ty .
U K r a s i ń s k ie g o c z e ś ć d la N ajśw . P a n n y z n a jd u j e w y r a z w „ P r z e d ś w i c i e “ i „ P s a lm ie d o b re j w o li“. W p i e r w s z y m u t w o r z e N a jśw . P a n n a w y s t ę p u j e w z n a c z en iu c u d o w n e j n ie w ia sty , k tó re j w a lk ę ze s m o k ie m „ A p o k a l i p s a “ o p o w i a d a , to je s t j a k o p r z e w o d n i c z k a n a r o d u p o l s k ieg o n a j e g o d r o g a c h c h r z e ś c ija ń s k ic h , w je g o w a lc e z p o g a n i z m e m polityki e u r o p e js k ie j. P o e t a w ierzy, że t e n p o c h ó d n a r o d u z K r ó l o w ą n ie b io s n a czele
— 40 —
W w ierszu: „D o a u t o r a tr z e c h p sal- z e w n ę t r z n e j p i ę k n o ś c i d ziew iczej. W s z y -m ó w “, B o g a ro d z ic a je s t z n o w u inną: s tkie in n e s z c z e g ó ło w e jej z n a c z e n i a za j e s t p a t r o n k ą re w o lu c jo n iz m u , k t ó r y tło m a j ą to z n a c z e n ie ogólne. U K ra -S ło w a c k i b r a ł w o b r o n ę p r z e c i w k o n - s iń s k ie g o B o g a ro d z ic a je s t p r z e d e w -s e r w a t y z m o w i K ra -siń -sk ie g o -i k tó r y p o - s z y s tk ie m K r ó l o w ą P olski; k r ó l e w s k a c z y ty w a ł o d ty c h c z a s ó w za p o w s z e c h - p o w a g a i d o s t o j n a m iło ś c iw o ś ć b iją n ą t w ó r c z ą i z b a w c z ą z a s a d ę . z Jej p o s ta c i. W p o e z ji B o h d a n a Z a
-w
w ie rsz u „D o a u t o r a S k a r g Jere- l e s k ie g o je s t j a k a ś l u d o w a s e r d e c z n o ś ć m i e g o “ z n o w u w o d m i e n n y m c h a ra - i p r o s t o t a w p o s t a c i N ajśw . P a n n y , je s t k t e r z e w y s t ę p u j e N a jśw . P a n n a . J e s t ' to p r z e d e w s z y s t k i e m m a t k a , cicha, p o -* O n a tu taj u o s o b i e n i e m ojczyzny, nie- k o r n a , b o le ją c a , m a t k a C h ry s tu s a , j a k o ty lk o ja k o du szy , idei n a r o d o w e j, ale d ziec ięcia, ^ p o trz e b u ją c e g o o p i e k l i m a -i j a k o ojczy ste j p rz y ro d y .
A l e n a j g o d n i e j s z y m u w a g i p o d w z g lę d e m p r z e d s t a w i e n i a B o g a ro d z ic y j e s t ostatni, n a jw ię k s z y i c h o ć n i e s k o ń
c z o n y , g ó ru ją c y j e d n a k n a d c a łą tw ó r- , i • i j c z o ś c ią S ło w a c k ie g o p o e m a t : „Król- c z y n ó w z b a w c z y c h , w c ie lo n a r z ą d z a D u c h “ . N igdzie ru c h liw o ść i g i ę tk o ś ć z b a w i e n l a ludzkości. ^ w y o b r a ź n i t e g o p o e ty , n ig d zie mglis- O b o k t y c h c z te r e c h g ł ó w n y c h p r z e d
-to ś ć i r o z w i e w n o ś ć p o s t a c i p r z e z n ieg o staw icieli k u ltu M arji w n a s z e j p o e z ji s t w o r z o n y c h n ie d o c h o d z i t a k w y s o
k i e g o s to p n ia , j a k w ty m p o e m a c ie , a sto s u je się to p r z e d e w s z y s t k i e m do p o s t a c i N ajśw . P a n n y . R o l a jej je s t ta m t a k z m ie n n ą , t a k m ie n i ą c ą się ró ż n y m i b la s k a m i, że co chw ila n i e m a l Jej e t e r y c z n a p o s t a ć p r z y b ie r a in n e z n a c z e n ie , z w ła s z c z a jeżeli p o d u w a g ę w e ź m i e m y nie tylko d r u k o w a n e strofy
„ K r ó l a - D u c h a “, ale i te, k t ó r e w r ę k o p is a c h c z e k a j ą je s z c z e n a fw y d a n ie . W i ę c o p ró c z z w y k łe g o z n a c z e n ia , ja k o M a tk i Boga, w ziętej z tra d y c ji k a to lic kiej, w y s t ę p u j e o n a j a k o w c ie le n ie idei n a r o d o w e j, p r z y b ie r a n ie k i e d y z n a c z e n i e tw ó rc z e j siły p r z y r o d y , to z n ó w j e s t j a k b y w c ie le n ie m p i e r w ia s tk u ż e ń s k ie g o , gd ziein d z ie j u k a z u je się ja k o u o s o b ie n i e p ię k n o śc i, b a r d z o c z ę sto w y s t ę p u j e w z n a c z e n iu m uzy, m is tr z y ni, n a t c h n i e n ia p o e ty , a z a w s z e p r z y p o m i n a o b ra z nie w ia sty , w z ię ty z „ A p o k a l i p s y “ .
Jeżeli t y c h c z te r e c h g ł ó w n y c h p r z e d staw icieli n a sz e j p o e z ji ro m a n t y c z n e j p o r ó w n a m y p o d w z g lę d e m p r z e d s t a
w ie n ia N ajśw . P a n n y , to b a r d z o w y ra ź - r o m a n t y c z n e j , t r z e b a je s z c z e w y m ie n ić n ie i c h a r a k te r y s ty c z n i e z a r y s u j ą się S e w e r y n a G o sz c z y ń s k ie g o , ja k o a u t o r a w ty m w z g lę d z ie różnice. U S ło w a c k ie - p o e m a t u „ B o g a r o d z i c a “, k t ó r y się za-g o je s t N ajśw . P a n n a p r z e d e w s z y s t k i e m c h o w a ł w o b s z e r n i e js z y c h w y j ą t k a c h , e t e r y c z n ą p ię k n o ś c ią , p r z e d s ta w i c ie l k ą a k t ó r y je s t j e d n y m z n a j l e p s z y c h
‘W ła d ysła w Syrokom la
(Juiidwik ^Kondratowicz) 1823 f 1862.
t k a w szystK icn cie rp ią c y c n . u micKie- w icza, p o n a d w s z e lk ie z n a c z e n ie , z j a k i e m o n a w y s t ę p u j e w j e g o poezji, w y b ija się b o h a t e r s k i Jej c h a r a k t e r : to m a t k a b o h a te r ó w ,, w s p ó ł tw ó r c z y n i ich
u t w o r ó w te g o p o e t y i j e d n y m z n a j sz c z e r s z y c h i n a jp i ę k n i e j s z y c h h o łd ó w z ło ż o n y c h N. P a n n i e w n a s z e j poezji.
U n a s t ę p c ó w ty c h p o e t ó w , z a o b n i ż e n ie m się w o g ó le p o l o tu poezji, o b n iż a się i k u lt N ajśw . P a n n y . P r a w d a , s ta je się o n p o w s z e c h n y m , z n a le ź ć go m o ż n a n i e m a l u w s z y s t k i c h w y b i t n ie j s z y c h p o e t ó w p o ls k ic h z p o ł o w y p r z e s z łe g o w ie k u , u K o r n e l a U je jsk ie g o , W i n c e n t e g o P o la , W ł a d y s ł a w a S y r o kom li, T e o f il a L e n a r t o w i c z a i inny ch ; z n a le ź ć go m o ż n a ró w n i e ż w b u jn ie k r z e w ią c e j się p o w i e ś c i n a s z e j t a k o b y c z a jo w e j, j a k h i sto ry c z n e j, ale n ig d z ie ju ż n ie . s t a n o w i t o n u t a k silnego i o r y g in a ln e g o , j a k u c z te r e c h p r z o d o w n i k ó w n a s z e g o ro m a n t y z m u .
N a jg o r ę ts z y , n ajb liższy d u c h e m s w o im p o p r z e d n i k o m r o m a n t y c z n y m , je s t n i e w ą tp liw ie K o r n e l Ujejski; je g o ś p ie w
„D o B o g a r o d z ic y “, r y t m e m n a ś l a d u j ą c y m ło d z i e ń c z y „ H y m n “ S ło w a c k ie g o , m a t o n w y s o k i i w ie lk ą siłę i z w a r t o ś ć w y r a ż e n i a . Z p o m i ę d z y i n n y c h w s p ó ł c z e s n y c h p o e t ó w n a jw ię c e j d a n y c h w n a t u r z e s w e g o ta le n tu , a b y się s ta ć ś p i e w a k i e m N a jśw . P a n n y , m iał T e o fil L e n a r t o w i c z , z w a n y lirnikiem m a z o w iec k im . M u z a je g o s ł o d y c z ą i ś p i e w n o ś c i ą p r z y p o m i n a m u z ę B o h d a n a Z a le s k ie g o , ale n ie ste ty ! m is tr z o s tw o fo r
m y z b y t c z ę s to b i e r z e w niej g ó r ę n a d s z c z e r o ś c ią uczucia.
* #
*
P o p o w s t a n i u 1863 r o k u z a c z ą ł się n o w y o k r e s po ez ji, o k re s, w k t ó r y m u c z u c ie i fa n ta z ja o d e s z ły p o k o r n i e n a p l a n dalszy, a n a p ie r w s z y m ro z s ia d ła się r e fle k s ja czyli c h ł o d n a ro z w a g a , c z a s e m p o w a ż n a i g łę b o k a , częściej p ł y t k a i ja ło w a . D la t a k i e g o k w ia tu , ja k im je s t kult N ajśw . P a n n y , k t ó r y b e z r o s y ucz ucia, żyć i ro z w ija ć się nie m o ż e , n a s t a ł a n i e p o m y ś l n a p o ra . T o t e ż ani w p o e z ji A d a m a A s n y k a , g łó w n e g o p r z e d s t a w i c i e la t e g o o k re s u , ani w tw ó rc z o ś c i d w u p o e t e k , k t ó r e o b o k A s n y k a w y s u w a j ą się n a czoło poezji:
D e o ty m y , w ięc ej w p r z e s z ł o ś ć z a p a trz o n e j i M arji K o n o p n ic k ie j, n e r w o w o rw ą c e j się k u p r z y sz ło ś c i c z e ś ć dla
— 42
Najśw . P a n n y nie o d g r y w a n ig d z ie w y b itn e j roli, c h o c ia ż u K o n o p n ic k ie j
ZMarja ^Konopnicka
1846 f 1910
częściej s p o t y k a m y u t w o r y p o ś w i ę c o n e czci i m o d litw ie d o K ró lo w e j K o r o n y Polskiej:
T a m , g d z ie j a s n a ś w ie c i C z ę s t o c h o w a , O b r ó ć m y o c z y z a P o l s k ę w m o d l i t w i e ; T a m m a t k a n a s z a , te j z ie m i K r ó lo w a , Z a g i n ą ć n i e d a , n i P o l s c e n i L itw ie ...
W o j s k a a n i e l s k ie s t o j ą t a m n a s tr a ż y , K o r o n y p o l s k i e j p i l n u j ą c d n ie m , n o c ą , A o n a P a n i , o ż a ł o s n e j tw a r z y , Z i e m i ę t ę n a s z ą u t u l a s i e r o c ą .
J a k n a s b r o n i ł a p r z e d w i e k i o d S z w e d a , C o s z e d ł n a k r a j t e n z w o j s k i e m n a z b y t s r o g ie m , T a k t e ż n a s d z is ia j o b r o n i i n ie d a ,
W p ł a s z c z s w ó j g w ia ź d z i s t y , s k r y w s z y n a s p r z e d [w ro g ie m .
A l e o b o k ty c h d w ó c h p o e t e k św ie t n y c h i g ło śn y ch , b y ł a w t y m o k r e s ie i n n n a je s z c z e p o e t k a , k tó re j p o e z j a nie z d o b y ł a so b ie ro z g ło su , a k tó re j n a le ż y się tu w s p o m n i e n i e . N a z y w a ł a się M a- rja B a rtu s ó w n a . N a t u r a d a ł a jej czułe s e r c e i ta l e n t p o e ty c k i; los w y b r a ł dla niej ż y w o t kró tk i, o b d a r z y ł s ie ro c tw e m , u b ó s t w e m , c h o r o b ą p ie r s i p w ą i cięż- k ie m z a d a n i e m n a u c z y c ie lk i lu d o w ej w ś r ó d u b o g ie g o i c i e m n e g o ludu. O n a
to w w ie k u p o zy ty w izm u * ), n a tu ra liz m u
Z D Z IS Ł A W DĘBICKI.
s i e w c m .
W płótn iance sza rej idzie chłop, Po skibach czarnej ziem i stąpa I syp ie ziarn a na zagony...
O ziem io, ziem io, nie b ą d ź skąpa, O ziem io, ziem io, d a j mu p io n y!
W płótn iance sza rej idzie chłop, M odlitw ą siew u ro zm o d lo n y, N a d nim pog o d n y nieba strop, S łon ecznym kręgiem p a ła ją cy, Słon ecznym kręgiem rozzłocony...
P ad a ją zia rn a na za g o n y ,
D łoń złoto syp ie ich r z ę s is te
---N iech będzie C hrystus p o ch w a lo n y N a w szy stk ie cztery św ia ta stron y, N a w ie k i w iek ó w w iek u iste...
O ziem io, ziem io! N ie b ą d ź sk ąpa P rzem ożna w sile s w e j rodzącej, O bfite w kłosach w y d a j plon y;
Po skibach tw o ich siew ca stą p a W prom ienną p rzyszło ść za p a trzo n y...
O niebo, niebo! N iech tw ó j strop Pogodę z sy ła na te łany,
G dzie h ejn ał ty z m i j u ż skow roń czan y...
B łogosław runi zb ó ż w schodzącej, B łogosław ziem i zaoranej!...
— 44 —