Narzędzia badawcze

Pierwszy etap realizacji badania ilościowego polegał na przeprowadzeniu wywiadów poznawczych z dyrektorami szkół i osoba-mi odpowiedzialnyosoba-mi za usługę doradczą, podczas których respondenci nie tylko udzielali odpowiedzi na zadawane pytania, lecz także wyrażali opinię na ich temat. Celem tego etapu było przetestowanie narzędzi badawczych pod względem ich zrozumiało-ści, dopasowania do potrzeb projektu czy poprawności zastosowanego doboru wskaźników do pytań zamkniętych. Zebrane ko-mentarze i uwagi dotyczące konstrukcji oraz merytorycznego zakresu pytań kwestionariuszy stanowiły materiał, na bazie które-go zaproponowano niezbędne modyfikacje narzędzi. Celami szczegółowymi przeprowadzonych wywiadów kognitywnych były:

„ Poznanie sposobu, w jaki respondenci rozumieją pytania/stwierdzenia zawarte w kwestionariuszu (w tym zweryfikowanie, czy respondenci rozumieją pytania zawarte w kwestionariuszu w odmienny sposób);

„ Zweryfikowanie, czy wszyscy respondenci z łatwością przywołują informacje i opinie oraz czy formułują odpowiedzi w zbli-żony sposób;

„ Ocena pytań oraz odpowiedzi pod kątem ewentualnych zagrożeń powodowanych przez sformułowania stosowane w kwe-stionariuszu.

Wywiady miały charakter ilościowo-jakościowy i przebiegały w oparciu o zaproponowany scenariusz rozmowy, przy wykorzysta-niu arkusza testowego, opracowanego na podstawie propozycji narzędzia do badania głównego. Omówione zostały kluczowe py-tania oraz odpowiedzi, rzutujące na przebieg wywiadu kwestionariuszowego, a także kwestie mogące sprawić respondentom naj-większe trudności. Ta sama procedura dotyczyła obu modułów badania.

NIE

NIE

NIE

Respondent w CAPI 2 Czy w szkole jest nauczyciel planujący

i realizujący zadania z zakresu

doradztwa edukacyjno-zawodowego?

2 ^TAK

Respondent w CAPI 2 Czy w szkole jest inna osoba

wykonująca zadania z zakresu

doradztwa edukacyjno-zawodowego?

3 ^TAK

Czy w szkole zatrudniony jest doradca edukacyjno-zawodowy?

1 ^TAK

Wywiad CAPI 2 nie może zostać przeprowadzony

Schemat 3.5 Schemat próby do wywiadów kognitywnych

Typ szkoły CAPI 1 CAPI 2

Gimnazjum 2 2

Zasadnicza szkoła zawodowa 2 2

Technikum 2 2

Liceum Ogólnokształcące 2 2

Razem 8 8

Źródło: Opracowanie własne.

Kolejnym etapem, poprzedzającym realizacje badania właściwego, było przeprowadzenie pilotażu obu narzędzi badawczych. W ramach tej części przeprowadzono:

„ 30 wywiadów z dyrektorami lub wicedyrektorami szkół;

„ 30 wywiadów z doradcami pracującymi w tych szkołach. Tabela 3.6 Schemat próby do badania pilotażowego

Wielkość miejscowości Gimnazjum ZSZ Technikum _{ogólnokształcące}^Liceum Razem

Wieś 4 - - - 4

miejscowość do 20 tys.

(bez wsi dla gimnazjów) ^{2 4 2 2} 10

miejscowość od 20 do 100 tys. 2 2 2 2 8

miejscowość powyżej 100 tys. 2 2 2 2 8

Razem 10 8 6 6 30

Źródło: Opracowanie własne.

Badanie główne zostało poprzedzone telefoniczną rekrutacją, w czasie której zastosowano specjalnie do tego celu przygotowany scenariusz rozmowy rekrutacyjnej. Scenariusz ten miał spełnić następujące, główne funkcje:

„ Przedstawić podstawowe cele badania;

„ Pozyskać zgodę dyrektora szkoły na udział w badaniu;

„ Ustalić z dyrektorem, czy w szkole są realizowane „jakiekolwiek zadania z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego”;

„ Ustalić, kto te zadania realizuje, i pozyskać kontakt do tej osoby;

„ W przypadku odmowy dyrektora – poznać powód odmowy ze szczególnym uwzględnieniem, czy powodem odmowy jest nierealizowanie doradztwa.

Rozmowa rekrutacyjna jest niezmiernie trudnym („wrażliwym”) elementem badania i położono na nią szczególny nacisk, gdyż jest to pierwszy kontakt z respondentem, od którego to kontaktu może zależeć dalszy przebieg badania w tej szkole, a może być jedno-cześnie ostatnim kontaktem – w sytuacji odmowy. Z racji tego kluczowym celem rozmowy było poznanie powodu, jaki krył się za wyrażeniem odmowy udziału w badaniu, a w tym przede wszystkim uzyskanie możliwie wiarygodnej odpowiedzi na pytanie, czy za decyzją sprzeciwu kryje się nierealizowanie doradztwa. Zagadnienie to jest o tyle istotne, że badanie miało określić podaż do-radztwa – w sytuacji nadreprezentacji szkół realizujących usługę doradczą w stosunku do placówek nieświadczących dodo-radztwa

w ogóle, otrzymane wyniki ulegają skrzywieniu. Oczywiście nawet mimo tak „asekuracyjnego” podejścia zawsze można postawić kolejne wątpliwości – np.: A czy respondenci podawali rzeczywiste motywacje, jakie stały za decyzją odmowy? Realizując badania, trzeba jednak przyjąć pewne założenia, poparte mimo wszystko doświadczeniami nauk społecznych, w tym wypadku brzmiały-by one: „Ludzie co do zasady mówią prawdę, chyba że koszty powiedzenia nieprawdy są niższe niż koszty powiedzenia prawdy”.

Sytuacja, w jakiej realizowane jest badanie, ma następujący kształt: Instytut Badań Edukacyjnych, nadzorowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, przeprowadza, anonimowe – jak zapewnia – badanie świadczenia przez szkoły doradztwa edukacyjno-zawo-dowego, co do którego „w zasadzie istnieje obowiązek realizacji”, jednak nie ma na ten cel specjalnie wyasygnowanych środków finansowych, nie ma podstawy programowej ani szczegółowych wytycznych co do tej realizacji. Mając świadomość, że taki obraz sytuacji może pojawić się, przynajmniej w niektórych przypadkach, w rozmowie rekrutacyjnej w następujący sposób zaprezento-wano badanie:

Chcielibyśmy poznać opinie dyrektorów na temat prowadzenia w szkole działań z zakresu szeroko pojmowanego doradztwa, moż-liwości i barier, jakie dostrzegają w realizacji zadań mających na celu przygotowanie młodzieży do podjęcia dalszej edukacji i wejścia na rynek pracy, a także dostępnych zasobów, oczekiwanego wsparcia i współpracy z innymi instytucjami w tym zakresie. Zebrane informacje przyczynią się do rozwoju badań edukacyjnych w Polsce, w szczególności pomogą w lepszym stopniu dopasować sys-temu edukacji do wymagań rynku pracy. Państwa szkoła będzie postrzegana jako aktywnie uczestnicząca w dodatkowych inicjaty-wach o charakterze badawczo-rozwojowym.

Szereg poczynionych tego typu starań miało na celu przekonanie rozmówcy, że badanie nie jest audytem szkoły, a raczej pozna-niem oczekiwań i opinii dyrektora placówki co do funkcjonowania systemu doradztwa edukacyjno-zawodowego.

Wykres 3.7 Powody odmów udziału w badaniu

Zbyt dużo obowiązków 27,8%

Inne projekty/badania Brak doradztwa/doradztwo realizowane w niewielkim stopniu Kontrola zewnętrzna Zbyt duża liczba badań w szkole Nieodpowiedni czas na badanie – koniec semestru/czas… Utrudniony kontakt z dyrektorem Brak zainteresowania Specyfika szkoły Krótki czas zatrudnienia/niewielki poziom wiedzy Brak sensu badania/mała użyteczność Inny projekt doradztwa był rezlizowany, jest w trakcie… Nieobecność dyrektora/wicedyrektora Odmowa doradcy Nieobecność doradcy Badanie nieobowiązkowe Doradca zewnętrzny (kontakt z nim jest utrudniony) Odmowa organu nadzorującego Udział w innych projektach dla IBE/zbyt dużo projektów z IBE Szkoła funkcjonuje w zespole, badanie zostało już zrealizowane Inne 12,2% 7,7% 7,4% 6,9% 5,8% 5,3% 5,0% 4,0% 3,2% 3,2% 2,9% 2,6% 2,1% 2,1% 1,9% 1,3% 1,1% 1,1% 0,3% 1,9% Brak powodu 23,8%

Podane odsetki nie sumują się do 100%, gdyż można było zadeklarować więcej niż jeden powód odmowy.

Źródło: Na podstawie technicznego raportu realizacyjnego z badania.

Z dostarczonej próby 2000 szkół nawiązano kontakt z 1558 placówkami. Spośród nich 378 odmówiło udziału w badaniu (powo-dy odmów prezentuje wykres 3.7). Analizując zadeklarowane przyczyny odmów, należy zauważyć, że tylko 7,7% odmów (którego w żadnym stopniu nie można uogólniać na całą populację) motywowanych jest brakiem doradztwa lub realizowania go w niewiel-kim stopniu. Wynik ten jest bardzo zbliżony do stwierdzonego w badaniu głównym 5,4% szkół nierealizujących poradnictwa (wy-kres 4.1). Jest to argument za tym, że zrealizowana próba w badaniu głównym nie uległa skrzywieniu pod względem świadczenia przez szkołę usługi doradztwa. Oczywiście należy mieć na uwadze fakt, że prawdziwa przyczyna odmowy mimo wszystko mogła odbiegać od zadeklarowanej – zatem stwierdzona liczba szkół nieświadczących doradztwa może być trochę większa.

Jeśli w trakcie rozmowy rekrutacyjnej okazało się, że w szkole jest więcej niż jedna osoba zajmująca się doradztwem edukacyjno--zawodowym, zastosowano następującą procedurę wyboru respondenta do badania CAPI 2:

1) W pierwszej kolejności pytano o osobę, w której zakresie obowiązków zawodowych zapisano takie zadania;

2) Jeśli w danej szkole kilka osób świadczyło usługi i kilka osób miało w zakresie swoich obowiązków zawodowych zapisane takie zadania, pytano o osobę, która poświęca na to najwięcej czasu spośród pozostałych osób;

3) Jeśli więcej niż jedna osoba świadczyła usługi w podobnym wymiarze czasowym i każda z nich miała zapisane te zadania w za-kresie swoich obowiązków zawodowych, proszono o wskazanie dowolnej z tych osób;

4) Jeśli w danej szkole żadna z osób nie miała zapisanych zadań doradczych zakresie swoich obowiązków, proszono dyrektora o wskazanie tej osoby, która najwięcej czasu poświęcała na te zadania.

5) Jeśli kilka osób świadczyło doradztwo w podobnym wymiarze czasowym, ale żadna z nich nie miała zapisanych tych działań w zakresie obowiązków, o zgodę na udział proszono o wskazanie dowolnej z tych osób.

Projektując badanie przyjęto następujące założenia realizacyjne:

„ Współczynnik realizacji badania (response rate) liczony dla każdej z podgrup, wyodrębnionych ze względu na rodzaj szkoły, mu-siał wynosić co najmniej 50%;

„ Dodatkowo współczynnik realizacji badania (response rate) dla którejkolwiek z komórek tabeli 2.8 nie mógł być niższy niż 40%.

W efekcie zrealizowano badanie, osiągając następujące współczynniki response rate: Tabela 3.8 Osiągnięte współczynniki realizacji badania

Wielkość miejscowości,

w której znajduje się szkoła ^{Gimnazjum ZSZ Technikum} ogólnokształcące^{Liceum Razem}

Wieś 50,5% – – – 50,5%

Miejscowość do 20 tys.

(bez wsi dla gimnazjów) ^{52,5% 55,6% 54,4% 51,0%} 53,8%

Miejscowość od 20 do 100 tys. 45,0% 46,1% 47,2% 49,0% 46,6%

Miejscowość ponad 100 tys. 52,9% 48,3% 48,3% 50,0% 49,7%

RAZEM 50,0% 50,0% 50,0% 50,0% 50,0%

Tabela 3.9 Struktura zrealizowanej próby szkół Wielkość miejscowości,

w której znajduje się szkoła

Gimnazjum ZSZ Technikum _{ogólnokształcące}^Liceum Razem

Wieś 101 – – – 101

Miejscowość do 20 tys.

(bez wsi dla gimnazjów) ^{63 100 98 51} 312

Miejscowość od 20 do 100 tys. 72 83 85 49 289

Miejscowość ponad 100 tys. 74 87 87 50 298

RAZEM 310 270 270 150 1000

Źródło: Opracowanie na podstawie technicznego raportu realizacyjnego z badania.

Warto w tym miejscu jeszcze raz odwołać się do podanej informacji, że co prawda wylosowano próbę 2000 szkół, jednak do zre-alizowania 1000 wywiadów wystarczyło nawiązanie 1558 kontaktów ze szkołami (25 szkół z próby okazało się placówkami nieist-niejącymi, a z 417 nie było już potrzeby nawiązywania kontaktu) – zatem można mówić o osiągnięciu response rate dla całej popu-lacji szkół w wysokości 63%.

W przypadku badania CAPI 2 – respondentami byli doradcy – podstawą do wyliczenia współczynnika response rate jest liczba szkół, które realizują doradztwo i których dyrektorzy deklarują posiadanie (tzn. zatrudnienie osoby na etacie doradcy zawodowego lub zatrudnienie osoby, która w swoich obowiązkach ma zapisane m.in. świadczenie usług z zakresu doradztwa) doradcy. Przywołując jeszcze raz wykres 4.1 z następnego rozdziału, takich szkół było 946, z czego wywiad skutecznie zrealizowano z 832 doradcami, co daje response rate w wysokości 88%. Spośród odmów na udział w badaniu 26,5% wskazywało na „realizację doradztwa w niewiel-kim zakresie” – daje to około 30 przypadków. Wobec przeprowadzonych 832 wywiadów liczba ta prowadzi do wniosku, że bada-nie główne bada-nie uległo skrzywieniu realizacyjnemu ze względu na przewagę w zrealizowanej próbie doradców świadczących do-radztwo w znacznie większym zakresie.