Nauczanie po Soborze Watykańskim II

Po Vaticanum II rozwinęła się znacząco nauka na temat małżeństwa i rodziny. Propagatorem tej nauki był papież Paweł VI i jego encyklika Humanae vitae. Kolejnym papieżem był Jan Paweł II, nazywany także papieżem rodziny i papieżem życia, gdyż tym

79

Zob. Czupryk. Wychowywać po katolicku: szkic jurydyczny s. 210-211. 80 Zob. Tamże s. 210-212.

30 kwestiom poświęcił wiele uwagi⁸². Nauczanie Jana Pawła II o małżeństwie i rodzinie zostało zawarte w licznych encyklikach, listach i adhortacjach apostolskich. Szczególnym dokumentem Jana Pawła II o zadaniach rodziny we współczesnym świecie jest Adhortacja apostolska Familiaris consortio⁸³. Ważną publikacją Jana Pawła II są także rozważania Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa, znana

bliżej jako „katechezy środowe” wygłoszone przez papieża w okresie od 5 września 1979 do 28 listopada 1984 roku⁸⁴. Następca Jana Pawła II – Benedykt XVI pozostawił m.in. encykliki

Deus caritas est, w której kontynuuje nauczanie Jana Pawła II⁸⁵, Spe salvi i Caritas

in veritate. Wśród encyklik papieża Franciszka, w których możemy odnaleźć wskazania

dotyczące życia małżeńsko-rodzinnego trzeba wymienić Lumen fidei, a także encyklikę

Laudato si’. Do adhortacji apostolskich zaliczamy natomiast Evangelii gaudium oraz Amoris laetitia⁸⁶.

W posoborowym nauczaniu szczegółowo zostają uzupełnione treści dotyczące więzi seksualno-prokreacyjnej w małżeństwie. Najwięcej na ten temat wypowiada się Paweł VI w encyklice Humanae vitae⁸⁷. Na początku dokumentu czytamy, że przekazywanie życia

ludzkiego angażuje małżonków do współpracy z Bogiem w wolny i odpowiedzialny sposób (HV 1). W adhortacji Amoris laetitia (AL 211) papież Franciszek podkreśla, że „płodność ludzkiej pary jest żywym i skutecznym «obrazem», widzialnym znakiem aktu stwórczego” (AL. 10). Zauważa, że owe złączenie w „jedno ciało” nie dotyczy jedynie sfery seksualnej człowieka. Odnosi się również do dobrowolnego obdarowania miłością na poziomie psychicznym i duchowym. Zaznacza, że z hebrajskiego „złączyć się” oznacza współbrzmienie oraz przylgnięcie zarówno fizyczne, jak i wewnętrzne (AL. 13).

Według papieża Pawła VI płodność jest szczególnym elementem więzi miłości. Dzięki niej z relacji małżeńskiej, powstają więzi rodzinne (HV 9). Przez więź miłości, także więź prokreacyjna nabiera trwałości, a małżonkowie otwierają się na życie. Mogą doskonalić się wzajemnie i współpracować z Bogiem w zrodzeniu i wychowaniu dzieci (HV 8,

82

M. Pokrywka. Rodzina. W: Jan Paweł II. Encyklopedia nauczania moralnego. Red. J. Nagórny, K. Jeżyna. Radom 2005 s. 464.

83 Z. Zarembski. Kościół domowy w nauczaniu Jana Pawła II. W: Rodzina jako kościół domowy. Red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek. Lublin 2010 s. 189.

84

A. Skreczko. Troska Kościoła Katolickiego w Polsce o rodzinę po drugiej wojnie światowej. „RTK” t. 2 (2003) s. 47.

85 Zob. K. Koch. Rodzina jako Kościół domowy w myśli Benedykta XVI. W: Rodzina jako kościół domowy. Red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek. Lublin 2010 s. 207.

86 Dokument papieża Franciszka traktuje wprost o duszpasterstwie więzi małżeńsko-rodzinnych, które zdaniem papieża opierają się głównie na dojrzewaniu miłości oraz przezwyciężaniu pojawiających się trudności (AL. 211).

87

Papież Benedykt XVI zauważa, że encyklika Pawła VI uwzględnia znaczenie jednoczące i prokreacyjne płciowości, poprzez które małżonkowie przyjmują wzajemnie swoją odrębność i komplementarność płci. W sposób szczególny postawa taka otwiera ich na życie (CV 15).

31 por. MD 6). Stanowi o tym wezwanie Stwórcy: „Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną” (Rdz 1,28). Jan Paweł II pisze z kolei, że przez prokreację, małżeńska komunia osób staje się komunią rodzicielską (LdR 11, por. FC 15), w której dziecko jest największym darem. Papież wskazuje na rodzinę jako „sanktuarium życia” (LdR 11, por. CA 39), najlepsze miejsce do życia i wychowania każdego człowieka. Pisze o komunii osób, jako zespole międzyosobowych odniesień, wśród których zwraca uwagę na następujące rodzaje więzi: oblubieńczość – między mężem i żoną, ojcostwo-macierzyństwo, synostwo oraz braterstwo (FC 15).

Zdaniem Jana Pawła II istotnym wymogiem wzajemnego oddania się małżonków oraz dobra ich dzieci jest nierozerwalność małżeństwa (FC 20). Podobnie w Amoris laetitia wypowiada się Franciszek (AL 14). Ład moralny we wzajemnej więzi seksualnej i prokreacyjnej między małżonkami domaga się, aby ich współżycie było aktem wzajemnej miłości. Jan Paweł II w Gratissimam sane twierdzi, że łącząc się ze sobą w «jedno ciało»88

, winni małżonkowie łączyć się ze sobą także w prawdzie i miłości (LdR 8), tworząc communio

personarum (LdR 6), co oznacza, aby bytować wzajemnie jedno dla drugiego (MD 7 i 10)⁸⁹, nieść wzajemną pomoc i wsparcie (MD 7). Szczególną cechą comunnio personarum jest wzajemna miłość małżonków90

.

Paweł VI przypomina nauczanie soborowe o czystości, intymności, uczciwości i godziwości stosunków seksualnych (HV 11). Rozwija naukę o podwójnym znaczeniu funkcji znaku w zbliżeniu małżeńskim, jakimi są jedność i rodzicielstwo. Oznacza to, że więź seksualna w małżeństwie nie może być oderwana od więzi prokreacyjnej. Dochowanie podwójnego przeznaczenia aktu małżeńskiego pozwala chrześcijańskim małżonkom na okazywanie wzajemnej i prawdziwej miłości, która zostaje ukierunkowana na rodzicielstwo (HV 12). Papież Franciszek wskazuje z kolei, że dawanie staje się jednocześnie przyjmowaniem daru91

, traktowaniu drugiej osoby z godnością (AL 151). Nierozerwalność podwójnej funkcji aktu małżeńskiego ściśle wiąże się z odpowiedzialnym rodzicielstwem, które stanowi istotny element więzi seksualno-prokreacyjnej. Według papieży posoborowych wyznacznikiem odpowiedzialnego rodzicielstwa jest dialog małżeński, poprzez który małżonkowie mogą rozmawiać

88 Jan Paweł II zauważa, że stawanie się przez małżonków „jednym ciałem” wiąże się z ustanowieniem potężnej więzi przez Stwórcę. Dzięki niej małżonkowie odkrywają swoje człowieczeństwo w jedności i dwoistości. Tenże. Mężczyzną i niewiastą stworzył ich s. 36.

89 Tamże s. 32-33.

90 P. Landwójtowicz. Teologia małżeństwa i rodziny w ujęciu Jana Pawła II. W: Poradnictwo rodzinne w teorii i praktyce. Red. U. Dudziak, G. Koszałka, J. Młyński. Kraków 2013 s. 177. Od czasów Vaticanum II, a zwłaszcza od nauczania Jana Pawła II termin communio personarum zaczął być używany do opisu małżeństwa i rodziny, określając je jako wspólnotę osób (komunię). Tamże s. 173-174.

32 o warunkach fizycznych, ekonomicznych i psychicznych poczęcia dziecka (HV 10). W encyklice Ecclesiam suam Paweł VI pisze, że dialog jest fundamentem relacji wewnątrzrodzinnych (ES 80). Bez dobrego dialogu więzi w rodzinie nie mogą być właściwie budowane.

Istotą odpowiedzialnego rodzicielstwa jest troska o życie nienarodzonego dziecka. Zabicie dziecka poczętego jest nie tylko grzechem przeciw piątemu przykazaniu Bożemu, ale także czynem, który niszczy więzi rodzicielskie – pokrewieństwo ciała i krwi oraz więź pokrewieństwa duchowego (EV 8). W efekcie relacje małżeńskie ulegają pogorszeniu, więź się pogarsza, a wzmaga się izolacja, która niszczy intymność małżeńską (AL 233).

Po Vaticanum II papieże wiele miejsca poświęcają więzi religijnej w małżeństwie i rodzinie. Jej istotnym elementem jest życie duchowe i moralne małżonków oraz ich dzieci. Więzi małżeńsko-rodzinne nie mogą być trwałe, jeśli małżonkowie nie poznają bogactwa odkupieńczej Miłości Chrystusa danej i zadanej każdemu człowiekowi (RH 11).

Paweł VI zaznacza, że odpowiedzialne rodzicielstwo związane jest także z więzią religijną w małżeństwie. Uznanie swoich obowiązków rodzicielskich wobec Boga, siebie samych, rodziny i społeczeństwa oraz dostosowanie swojego postępowania w dziedzinie przekazywania ludzkiego życia do planu Bożego sprzyja kształtowaniu duchowości życia małżeńskiego i rodzinnego. Jednocześnie pozwala zachować czyste sumienie, ważny element więzi moralnej (HV 10).

W ramach więzi religijnej rodzicom i dzieciom zostaje przybliżona nauka Kościoła o znaczeniu czwartego przykazania Bożego w życiu małżeńskim i rodzinnym. Na ten temat wypowiada się Jan Paweł II w Liście do rodzin Gratissimam sane. Jednym z przykazań oddającym istotę relacji wewnątrzrodzinnych jest czwarte przykazanie dekalogu – Czcij ojca

twego i matkę twoją. Jan Paweł II podkreśla, że „przykazanie to pozostaje nie tylko wyrazem

wewnętrznej więzi rodziny, ale ukazuje również zasadę ich wewnętrznej spójni” (LdR 15). Jako wspólnota „szczególnie intensywnych wzajemnych odniesień: pomiędzy małżonkami, pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz między pokoleniami” (LdR 15), rodzina otrzymuje od Boga zabezpieczenie w postaci czwartego przykazania (LdR 15 i 16, por. FC 21) Papież mówi o obustronnym znaczeniu czwartego przykazania. Ma ono być wypełniane zarówno przez rodziców (uznawanie i miłowanie dziecka ze względu na nie samo), jak i przez dzieci (szacunek należny rodzicom jako tym, którzy dali życie) (LdR 15).

Ważnym elementem więzi religijnej w posoborowym nauczaniu jest znaczenie dialogu człowieka z Bogiem, poprzez który rozwijają się więzi małżeńsko-rodzinne. W encyklice Spe salvi Benedykt XVI podkreśla, że „Bóg prawdziwie angażuje się w sprawy ludzkie” (SpS 23), wychodząc naprzeciw małżonkom i ich rodzinom. Nawet jeśli

33 małżonkowie w swoich codziennych troskach nie zawsze pamiętają o Bogu, On, będąc Stwórcą i jednocześnie Ojcem otwiera swoje serce na dialog z człowiekiem (SpS 23).

Według papieża Benedykta XVI istotnym wyznacznikiem więzi religijnej w małżeństwie jest również przyjęcie Bożej prawdy o miłości. Dzięki niej małżonkowie mogą w pełni realizować swoje powołanie na drodze miłości (CV 1). Prawda o Bożej miłości nadaje miłości ludzkiej sens i wartość. Ukierunkowuje na komunię z drugim człowiekiem (CV 3), pozwala komunikować się, tworzyć więzi, dzielić się sobą wzajemnie. Ponadto otwiera i jednoczy umysły w miłości (CV 4). Jak zauważa Benedykt XVI – miłość bez prawdy pozbawia człowieka prawdziwej relacji z innymi (CV 4). Papież Franciszek z kolei dodaje, że tylko miłość oparta na prawdzie jest w stanie przezwyciężyć pojawiające się trudności i przeszkody (LF 27). Zatem prawdziwa miłość ludzka potrzebuje odniesienia do prawdy i nie można sprowadzić jej jedynie do uczucia (LF 27).

Więź religijna budowana jest przez codzienne życie małżonków i ich dzieci. W rodzinnym domu dzieci poznają żywą wiarę chrześcijańską (CT 36). Wychowanie w wierze utrwala się, gdy dziecko widzi, jak rodzice wspierają się duchowo pośród codziennych obowiązków i licznych doświadczeń (CT 68). Benedykt XVI zaznacza, że „głoszenie Słowa tworzy komunię i prowadzi do radości” (VD 123 i 85), zaś Franciszek dodaje, że Słowo przemienia życie (GEe 156). Następnie wychowanie w wierze utrwala się poprzez przyjmowane sakramenty, obchody świąt liturgicznych, a także rodzinne wydarzenia⁹² m.in. narodziny dziecka czy śmierć kogoś bliskiego z rodziny (CT 68, FC 55, AL. 288). Troska o rozwój wiary i codzienna modlitwa osobista oraz rodzinna (EV 92-93, por. FC 59), przykład autentycznej wiary rodziców, dostrzeganie wszelkich przejawów cierpienia oraz okazywanie różnorodnych form opieki cierpiącym i potrzebującym są dla dzieci najlepszym świadectwem i przykładem żywej wiary (EV 92, RMis 80). Modlitwa jednoczy ludzi i rodziny (RVM 41).

Po Soborze Watykańskim II rozwinęła się nauka Kościoła dotycząca centralnego znaczenia Eucharystii w życiu małżeńsko-rodzinnym. Więź religijna nie może istnieć bez Eucharystii, w której miłość Chrystusa najpełniej objawia się małżonkom (RH 20). Eucharystia jest bowiem źródłem i szczytem całego życia ludzkiego (MND 31). Kwestia ta została szczegółowo poszerzona m.in. w adhortacji Familiaris consortio Jana Pawła II. Papież podkreśla, że w Eucharystii zakorzeniona jest małżeńska miłość. Uzdrawiając zaś swoją relację z Bogiem w sakramencie pokuty i pojednania, małżonkowie mogą pełniej przeżywać własne relacje i lepiej służyć innym, począwszy od swoich dzieci, a skończywszy na osobach spoza rodziny (FC 57-58). Nawiązując do nauczania Jana Pawła II, Benedykt XVI

34 potwierdza, że Eucharystia, która jest pierwowzorem miłości oblubieńczej, staje się umocnieniem dla chrześcijańskich małżonków, umocnieniem ich wewnętrznej jedności i nierozerwalności (SC 27). Papież Franciszek podkreśla z kolei, że uczestnictwo w niedzielnej Eucharystii „rzuca światło na cały tydzień” (LS 237), i przemienia człowieka w codziennym działaniu (GEe 157).

Posoborowa nauka papieska wskazuje także na inny ważny element więzi sakramentalnej. Jest nim świadoma, wewnętrzna i wolna zgoda mężczyzny i kobiety, szafarzy sakramentu małżeństw. Wolna zgoda spełnia najważniejszą rolę w ustanowieniu więzi sakramentalnej (AL 75). Zdaniem Franciszka na tę więź składają się naturalne właściwości małżeństwa, wśród których papież wymienia: jedność, otwarcie się na życie, wierność i nierozerwalność, a także wzajemne wspieranie się w relacji z Bogiem (AL 77).

W nauczaniu posoborowym mocno zostaje podkreślone fundamentalne znaczenie miłości w budowaniu więzi małżeńsko-rodzinnych (HV 9, LdR 14, AL 89-121). W Humane

vitae Paweł VI wymienia jej szczególne cechy i wymogi. Jest ona w pierwszej kolejności

na wskroś ludzka – zarazem zmysłowa i duchowa, oparta na wolnej woli. Obejmuje zatem więź emocjonalną i duchową. Cechą miłości małżeńskiej jest także wielkoduszne dzielenie wszystkiego, bez niesprawiedliwych wyjątków i egoistycznych rachub. Miłość męża i żony jest miłością pełną – obejmuje wszelkie sfery życia i wszystkie więzi łączące małżonków (HV 9). Papież Benedykt XVI w Deus caritas est dodaje, że pośród licznych rodzajów miłości, tylko ta między mężem i żoną, umocniona sakramentem małżeństwa jest prawdziwym wzorem miłości doskonałej (DC 2).

Miłość małżeńska to miłość kochająca drugiego dla niego samego (HV 9). Prowadzi do wzajemnego oddania się sobie małżonków w darze z samego siebie⁹³. Osiągnięcie pełni miłości wymaga od małżonków stawania się podobnym jedno do drugiego94

w pragnieniach, myśleniu, dążeniach i działaniu (DC 17). Wówczas więź miłości staje się dowodem na obecność Boga w relacji małżeńskiej. Miłość taka wymaga samowyrzeczenia (SS 38), a jej dojrzewanie jest procesem podlegającym licznym zmianom w ciągu małżeńskiego życia (DC 17, AL 149). Sakramentalna miłość Boga jest gwarantem miłości człowieka do człowieka. Oznacza to, że miłość małżeńska nie może w pełni realizować się bez wiary, która „pokazuje, jak trwałe mogą być więzi między ludźmi, gdy Bóg jest obecny pośród nich” (LF 50). Przez wiarę miłość ludzka staje się wiarygodna i prowadzi do prawdziwego zjednoczenia oraz radości z obecności drugiej osoby (LF 51).

93 Wojtyła. Miłość i odpowiedzialność s. 89.

35 Podstawą więzi miłości są wierność i wyłączność do końca życia małżeńskiego. Papież Franciszek zauważa, że wierna miłość małżeńska otwiera na różnorodny sposób przeżywania więzi w małżeństwie i rodzinie (AL 164). Odwołując się do Hymnu o miłości, poszerza dotychczasową naukę Kościoła na temat więzi miłości. Wskazuje na znaczące elementy, dzięki którym więzi małżeńsko-rodzinne mogą być kształtowane i umacniane. Elementami tymi są: cierpliwość, akceptująca wady i zalety współmałżonka (AL 91-92), łaskawość, z której wypływa dobro (AL. 93-94, por. LdR 14), wolność od zazdrości (AL 96), czy zarozumiałości (AL 97). Innymi cechami wpływającymi twórczo na budowanie więzi małżeńsko-rodzinnych są według Franciszka: uprzejmość, wyrażająca się w delikatności wobec współmałżonka (AL 99). Papież pisze, że „uprzejma miłość tworzy więzi, pielęgnuje relacje, tworzy nowe sieci integracji, buduje silne więzi społeczne” (AL 100).

Miłość jest szczególnym elementem więzi uczuciowo-ekspresyjnej oraz psychospołecznej. Więzi te budowane są m.in. przez codzienne rytuały małżeńskie, wśród których papież Franciszek wymienia: poranny pocałunek małżonków, wzajemne błogosławienie siebie, oczekiwanie na drugą osobę i witanie jej (AL 226). Pisze, że małżonkowie powinni zawsze znaleźć czas dla siebie (AL 224).

Po Vaticanum II papieże rozwijają także naukę o więzi wychowawczej w rodzinie. Na tę więź składają się codzienne słowa i przykład rodziców, codzienne kontakty z dziećmi i podejmowanie decyzji rodzicielskich (EV 92). Z więzi miłości oraz z więzi religijnej rodzi się więź opiekuńczo-wychowawcza. Franciszek wskazuje, że wiara małżonków prowadzi do lepszego odczytania planu wspólnego życia. Łatwiej również przychodzi im zrodzić i wychowywać potomstwo, gdyż odczuwają opiekę Bożą nad swoim małżeństwem i rodziną (LF 52). W adhortacji apostolskiej Catechesi Tradendae Jan Paweł II wyjaśnia, że wychowanie religijne dzieci wymaga od rodziców wielkiej i prawdziwej miłości, dzięki której umacnia się więź także z Bogiem, z którym dzieci zaczynają nawiązywać żywy kontakt (CT 36).

Wychowanie, jako istotny element więzi wychowawczej powinno prowadzić do autentycznej wolności przez bezinteresowny dar z siebie, prowadzący do służby dla drugiego człowieka (EV 92, AL 274). Wychowawcza rola rodziny nie może realizować się na drodze ciągłej kontroli i obsesji, ale winna być naznaczona prowadzeniem dziecka pełnym miłości i zaufania (AL 260-262)95. Jan Paweł II zauważa, że wychowanie jest procesem wynikającym z komunii osób (LdR 16). W tym celu zdaniem Jana Pawła II konieczne jest wychowanie do miłości oraz jasne i subtelne wychowanie seksualne, ukazujące kulturę życia płciowego jako bogactwa całej osoby ludzkiej (FC 37, por. WW 16-17). Więź

36 wychowawcza zakłada również wychowanie do czystości, dzięki której człowiek może w pełni dojrzewać oraz kochać miłością oblubieńczą (FC 37, por. WW 18-19). Papież Franciszek dodaje natomiast, że wychowanie to powinno odbywać się stopniowo, na drodze pracy i małych wyrzeczeń (AL 271-273). Wskazuje na takie aspekty jak: wychowanie woli, rozwijanie dobrych nawyków⁹⁶ i emocjonalnych skłonności ku dobremu (AL 264-266), kształtowanie wolności przez edukację moralną (AL 267), która może przybierać różnorodne formy⁹⁷. W wychowaniu rodzice powinni zwracać także uwagę na uwrażliwianie dzieci i nastolatków na konsekwencje złych działań poprzez napominanie i motywowanie do dobrego działania (AL 268-270).

Rodzina spełnia liczne zadania wobec społeczeństwa. Wynikają one z więzi socjalizacyjno-opiekuńczej. Według Familiaris consortio są nimi: prokreacja i wychowanie, rozmaite dzieła służby społecznej na rzecz ubogich, gościnność, a także interwencje polityczne w obronie praw i obowiązków rodziny (FC 44 i 47). Nauczanie w rodzinie zawsze dokonuje się przez świadectwo życia i wzajemną miłość małżonków, wypływającą z łączących ich więzi międzyosobowych⁹⁸. Od ojca i matki dziecko uczy się, w jaki sposób „stawać wobec innych, wysłuchiwać się nawzajem, dzielić się, wspierać, szanować, pomagać, żyć jedni z drugimi” (AL 276). Uczy się życia w społeczeństwie. W rodzinie dzieci otrzymują pierwszą szkołę życia społecznego (FC 42).

W ramach więzi opiekuńczo-socjalizacyjnej i ekonomiczno-gospodarczej rodzice podejmują wobec swoich dzieci działania zabezpieczające ich byt, konieczną pomoc lekarską oraz zapewniają stosowne wykształcenie, umożliwiające dzieciom skuteczne działanie i materialne posiadanie.

Po Soborze Watykańskim II, w ramach nauczania społecznego, Kościół poszerza naukę dotyczącą więzi ekonomiczno-gospodarczej, uwzględniając potrzebę i znaczenie pracy w życiu człowieka dla budowania domu rodzinnego i wzajemnych relacji. Jan Paweł II zaznacza, że bez względu na swój charakter praca ma służyć urzeczywistnianiu się człowieczeństwa mężczyzny i kobiety oraz spełnianiu ich osobowego powołania (LE 6). Codzienna praca, zarówno domowa, jak i zawodowa wpływa zasadniczo na proces wychowania młodego pokolenia, stawania się człowiekiem (LE 10). Praca zatem jest

96

Wśród nawyków Papież wskazuje na słowa: proszę, dziękuję, przepraszam i podkreśla ich nieocenione znaczenie na drodze budowania i kształtowania moralnego dziecka (AL 266).

97 Edukacja moralna może odbywać się przez: kultywowanie postanowień, motywacje, zastosowania praktyczne, bodźce, nagrody, przykłady, wzory, symbole, refleksje, zachęty, a także korygowanie sposobu działania oraz dialogi pomagające osobom w rozwijaniu stałych zasad wewnętrznych, które pozwalają na spontaniczne czynienie dobra (AL 267).

98 Jan Paweł II. Zapewnijmy dzieciom przyszłość w pokoju. Orędzie na XXIX Światowy Dzień Pokoju (01.01.1996). W: Posoborowe dokumenty Kościoła Katolickiego o małżeństwie i rodzinie. Red. K. Lubowicki t. 2 n. 8. Pozytywnymi elementami atmosfery rodzinnej są: wzajemny szacunek i akceptacja, otwarcie się na innych, dzielenie się dobrami, bezinteresowność i przebaczenie. Tamże.

37 podstawą w kształtowaniu życia rodzinnego oraz budowania wzajemnych więzi (LE 10, CA 8), pod warunkiem, że nie narusza osobowej godności człowieka, małżeństwa i rodziny⁹⁹. Franciszek dodaje z kolei, że z dobrej i godziwej pracy rodzi się dobrobyt fizyczny i pogoda ducha w rodzinie (AL 23-25). Zdaniem Franciszka praca zawodowa wpływa także na więź prokreacyjną w małżeństwie, na płodność rodziny. Małżonkowie, którzy nie mają stabilnej pracy, często nie powołują na świat większej liczby dzieci. Cierpienie wynikające z braku pracy i stabilizacji finansowej może przyczynić się do unikania poczęcia i zrodzenia kolejnych dzieci (AL 24-25).

W odróżnieniu od swoich poprzedników, papież Franciszek zwraca uwagę na więź rekreacyjno-towarzyską i kulturową w rodzinie. Podkreśla, że małżonkowie powinni zabiegać o to, aby „czasami wyjść razem, dzielić się pracami domowymi. Jednocześnie warto przerwać nawyki, gdy przychodzi święto, nie tracić zdolności do obchodzenia uroczystości w rodzinie, cieszenia się i świętowania pięknych doświadczeń” (AL 226). Świętowanie w małżeństwie i rodzinie, a także umiejętne gospodarowanie czasem wolnym są ważnymi elementami więzi kulturowej oraz więzi rekreacyjnej w rodzinie.

Podsumowując, należy stwierdzić, że w posoborowym nauczaniu Kościoła, papieże najwięcej treści poświęcają więzi miłości w małżeństwie i rodzinie, więzi seksualno-prokreacyjnej oraz więzi socjalizacyjno-wychowawczej. Dostrzegają między nimi liczne zależności, które wpływają na całość funkcjonowania małżeństwa i rodziny. Więź