NEOLIBERALNE REKONFIGURACJE

Mobilność, zmiana, elastyczność to domena neoliberalizmu, który jest chyba obecnie jednym z najczęściej używanych - a zarazem jednym z bardziej mglistych - określeń kondycji współczesnego świata. Niemal wszystko jest dziś neoliberalne - poczynając od codziennych praktyk kulturowych i relacji społecznych, często łączonych z procesami

„utowarowienia", przez inicjatywy polityczne i działania instytucji państwowych polegające na wdrażaniu (a raczej „implementacji") mechanizmów rynkowych w sferze publicznej, a kończąc na transnarodowych przedsięwzięciach ekonomicznych i „wartościach"

giełdowych.

Str. 185

Z pewnością jednym z elementów współczesności są znaczące przeobrażenia będące konsekwencją procesów neoliberalizacji gospodarki kapitalistycznej. To one także generują liczne zależności - społeczne, kulturowe, polityczne, ekonomiczne - pomiędzy kontekstami lokalności i globalności, tworząc przy tym „globalne asamblaże" (Przypis 512.

zob. Ong i Collier, 2005). Sam neoliberalizm jednak wymaga pewnego rodzaju problematyzacji i kontekstualizacji.

Sherry Ortner (Przypis 513. Ortner 2011) w krótkim eseju na temat tej ideologii słusznie zastanawia się nad szerszym kontekstem, w którym pojęcie neoliberalizmu zyskało na popularności i zastąpiło funkcjonujące wcześniej w naukach społecznych określenie

„późny kapitalizm". Jak zauważa, trudno jest jednoznacznie wskazać na istniejące diametralne różnice strukturalne między tymi koncepcjami, a w większości przypadków neoliberalizm jawi się po prostu jako „późny kapitalizm", jednak w swej bardziej

ekstremalnej formie - funkcjonujący w świadomości społecznej jako „rzeczywisty",

„istniejący" i „namacalny", którego konsekwencje są dziś nad wyraz widoczne (Przypis 514. Ortner, 2011). Stwierdza ona również, że pojęcie „późnego kapitalizmu" zostało wprowadzone w momencie ekspansji i przeobrażeń „kapitalizmu zorganizowanego"

(Przypis 515. zob. Lash i Urry, 1987), który definiował zależności między kapitałem a pracą w duchu fordyzmu („zorganizowana" praca, zarobki, relatywne bezpieczeństwo zatrudnienia) (Przypis 516. por. Ortner, 2011). Koniec „kapitalizmu zorganizowanego"

oznaczał tym samym wejście w epokę postfordyzmu, w której relacje między pracą a kapitałem są zmienne, a sama wartość pracy „jednorazowa" i „zbyteczna". To raczej zysk, a nie praca, jest przewodnim motywem napędzającym współczesną odmianę kapitalizmu.

Innymi słowy, wraz z postfordyzmem i pojawieniem się nowej formy późnego kapitalizmu nastał również „dyskurs genezyjski", w którym to nieład jest regułą, a ład zaś wyjątkiem (Przypis 517. zob. Thrift, 1997).

Str. 186

Narracja stanowi tu zatem sedno różnicowania pomiędzy ideologią „późnego kapitalizmu"

a neoliberalizmem. Skoro więc oba pojęcia opisują mniej więcej te same przeobrażenia w systemie kapitalistycznym po odejściu od jego zorganizowanej formy, to zmiana

terminologii i popularność neoliberalizmu sygnalizuje zmianę samego kontekstu

narracyjnego. Jak bowiem zauważa Ortner (Przypis 518. Ortner 2011), „późny kapitalizm"

był w powszechnym użyciu w latach 80. i 90. 20 wieku, w których dominowała narracja o globalizacji jako procesach zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. „Opowieść" o neoliberalizmie natomiast zaczęła dominować w dyskursie publicznym na przełomie wieku 20 i 21 i niemal natychmiast osadzona została w „mrocznej narracji o krucjacie, za którą kryją się ideologia i chciwość", a której ostatecznym celem jest władza nad „światową ekonomią polityczną" w rękach „dominujących klas i narodów" (Przypis 519. Ortner, 2011).

W antropologii neoliberalizm doczekał się już licznych opracowań na temat jego

powstania, znaczenia i wpływu na społeczności (Przypis 520. zob. na przykład Comaroff i Comaroff, 2001; Ferguson, 2006). Loic Wacquant (Przypis 521. Loïc 2012 ) zauważa jednak, że problematyzacje neoliberalizmu w antropologii można sprowadzić do dwóch głównych kierunków analiz i interpretacji (Przypis 522. por. Pawlak, 2016a). Po pierwsze, są to opracowania opierające się na ekonomicznych modelach transformacji

neoliberalnych, które zostały zaproponowane przez Davida Harveya (Przypis 523. Harvey 2008). Według Harveya więc przeobrażenia systemu kapitalistycznego zachodzące na przełomie lat 70. i 80. 20 wieku można sprowadzić do podstawowej zasady, jaką jest

„akumulacja przez wywłaszczenie" (accumulation by dispossession). W konsekwencji nowe - neoliberalne - oblicze kapitalizmu opiera się na czterech głównych filarach.

Str. 187

Po pierwsze, na „prywatyzacji i utowarowieniu" - dobra publiczne ulegają prywatyzacji i komodyfikacji pod wpływem neoliberalnej potrzeby otwarcia na nowe pola akumulacji kapitału. Domeny niepodlegające dotychczas aspektom kalkulowania i rentowności zostają wrzucone na prywatny rynek. A zatem dobra użyteczności publicznej (woda, elektryczność, telekomunikacja), opieka społeczna (edukacja, opieka zdrowotna, budownictwo mieszkaniowe, emerytura), instytucje publiczne (uniwersytety, laboratoria badawcze, więzienia), a nawet działania wojenne (prywatni kontrahenci), w różnym stopniu ulegając prywatyzacji, stają się elementem kapitalistycznej gry. Po drugie, na

„finansjeryzacji" - każdy towar, bez względu na to, czy jest „dobry" czy „zły", może być instrumentem ekonomicznej spekulacji. Od lat 90. 20 wieku „finansjeryzacja"

charakteryzuje się spekulatywnością w stylu drapieżczym. Deregulacje systemu

finansowego stworzyły z niego centrum redystrybucji, w którym obok spekulatywności i drapieżczości można również spotkać oszustwa i złodziejstwo. Po trzecie, na „zarządzaniu i manipulacji kryzysami" - poza warstwą spekulacji, która charakteryzuje neoliberalne manipulacje finansowe, jest również znacznie głębszy poziom związany z „pułapką długu"

jako podstawy „akumulacji przez wywłaszczenie". Zarządzanie i manipulacja kryzysami ewoluowały w proces świadomej redystrybucji dóbr i bogactw z biednych krajów do krajów bogatych. I w końcu po czwarte, „redystrybucje państwowe" - w momencie, gdy państwo zostaje poddane neoliberalnym reformom, staje się głównym agentem polityk

redystrybucji, odwracając tym samym przepływ z wyższych klas do klas niższych, który był charakterystyczny dla państwa epoki liberalnej. Aspekt państwowej redystrybucji bogactwa i dochodów można również zauważyć w ramach neoliberalnych systemów podatkowych,

które znacznie bardziej promują na przykład zwrot inwestycji, aniżeli przychody i płace (Przypis 524. zob. Harvey, 2008: 214-222).

Str. 188

Drugim sposobem analizy neoliberalnych przeobrażeń współczesnego świata jest perspektywa rządomyślności, w której neoliberalne rekonfiguracje produkują nowe podmiotowości. Przykładem takiego podejścia są prace Ahivy Ong (Przypis 525. Ong 2006; por. 2012), w których neoliberalizm postrzega ona jako „wyjątek" lub „nadzwyczajne odejście" od obowiązującej polityki. W rezultacie w ramach neoliberalnych rekonfiguracji

„wyjątek" służy jako narzędzie inkluzji i eks- kluzji podmiotów (na przykład może pozbawiać obywateli państwa prawa do opieki społecznej lub też włączać ich jako

„wartościowe" cele neoliberalnych reform) (Przypis 526. Ong, 2006: 5). Z jednej strony Ong traktuje neoliberalizm jako ideologię wprowadzania „wyjątków" od funkcjonującej polityki i rządzenia, z drugiej natomiast podejmuje także kwestie „wyjątków" od samego neoliberalizmu, które również pojawiają się w działaniach politycznych i mogą stanowić albo rodzaj ochrony społecznej (dla obywateli państwa), albo też pozbawiać ludzi

(nieobywateli, np. migrantów) jakichkolwiek form politycznej protekcji (Przypis 527. Ong, 2006: 4). Neoliberalizm jest więc rekonfigurowaniem powiązań i zależności pomiędzy

„rządzącymi a rządzonymi, władzą a wiedzą, suwerennością a terytorium" (Przypis 528.

Ong 2006: 3). Ong jednoznacznie odchodzi od neoliberalizmu rozumianego jedynie jako doktryna ekonomiczna w stronę technologii produkowania podmiotowości. To nie tylko ideologia rynku starająca się ograniczyć zasięg władzy państwowej jest tu głównym przedmiotem rozważań. Są nimi raczej „związki pomiędzy rządzeniem a wiedzą, za sprawą których samo rządzenie przemodelowane jest jako niepolityczne i

nieideologiczne", a wszelkie pojawiające się wówczas problemy wymagają jedynie technicznych rozwiązań (Przypis 529. Ong, 2006; por. Ong, 2007). Neoliberalizm

opisywany przez Ong to - inaczej niż w ujęciu Harveya - neoliberalizm pisany przez małe

„n", który nie stanowi żadnego monolitu, a wręcz przeciwnie, charakteryzuje się

różnorodnością i jest zależny od kontekstów poszczególnych państw i funkcjonujących w nich instytucji politycznych.

Str. 189

Według Wacquanta jednak w przypadku obu tych podejść w równej mierze zapomniano o przedrostku „neo" w neoliberalizmie, zakładającym reorganizację państwa i nadającym mu sprawczość, dzięki której „aktywnie fabrykuje podmiotowości, relacje społeczne i zbiorowe

reprezentacje w taki sposób, aby fikcyjność rynków zamieniać w rzeczywistość mającą swe realne konsekwencje" (Przypis 530. Wacquant, 2012: 68). Podejście „ekonomiczne"

wydaje się więc zbyt wąskie, pozbawione analizy instytucji państwowych, które reifikuje i esencjalizuje neoliberalizm, będący tu bezpośrednim przełożeniem podstawowych założeń neoklasycznej ekonomii. Natomiast koncepcje związane z rządomyślnością są raczej zbyt szerokie i przepełnione analizą instytucji rzekomo „zainfekowanych wirusem

neoliberalizmu". Wacquant stwierdza, że chylą się one w stronę krytycznego solipsyzmu, a zakładana niestała polityczna racjonalność implikuje funkcjonowanie zbyt wielu reżimów w różnych sferach życia. Należy więc spojrzeć na neoliberalizm jako artykulację państwa, rynku i obywatelstwa, które wymagają symultanicznej analizy. Antropologia neoliberalizmu to konkretna „polityczna konstelacja" wychodzącą od „rzadkiej" (thin) konceptualizacji ekonomicznej (skierowanej tylko na rynek) do „gęstej" (thick) koncepcji socjologicznej

„ukierunkowanej na państwo konstytuujące instytucjonalną machinerię", która jest odpowiedzialna zarówno za ustanawianie dominującej roli rynku, jak i za procesy regulujące udział we wspólnocie (Przypis 531. zob. Wacquant, 2012: 71-76).

Konteksty rekonfiguracji powiązań między państwem, rynkiem i obywatelstwem a - mówiąc bardziej ogólnie - polityką, ekonomią i tożsamością stanowią niezwykle istotne sfery w życiu migrantów.

Str. 190

To przecież państwo kontroluje granice terytorialne i możliwość ich przekraczania, sytuacja na danym rynku pracy nierzadko ma wpływ na przepływy ludzi i konstruowane przez migrantów strategie źródeł utrzymania, a obywatelstwo może być narzędziem różnicowania, za którym kryją się globalne relacje władzy i hierarchie oparte na

wyobrażeniach społecznych i kulturowych. Nina Glick Schiller (Przypis 532. Glick Schiller 2011: 29-56 ) , analizując neoliberalne projekty restrukturyzacji lokalności i ich wpływu na zjawisko migracji, proponuje zatem przyjęcie perspektywy globalnej. Glick Schiller zamiast mówić jednak o neoliberalizmie per se, częściej stosuje określenie projektów

neoliberalnych, których realizacja zakłada nie tylko elementy ekonomiczne, lecz również konteksty polityk, praktyk kulturowych czy też konstruowanie i rozpowszechnianie

wyobrażeń społecznych oraz narracji na temat migracji i mobilności. Proces wdrażania projektów neoliberalnych jest zależny nie tylko od poszczególnych polityk narodowych, ale też od specyficznych lokalności i ich historii z uwzględnieniem historii migracyjnej (Przypis 533. Glick Schiller, 2011: 37). Stanowisko to zakłada wyjście poza ograniczenia

metodologicznego nacjonalizmu i zwrócenie uwagi badawczej na przeobrażenia

neoliberalne mające wpływ zarówno na migrantów, jak i społeczność przyjmującą. Mówiąc inaczej, według Glick Schiller należy rozpoznać powiązania między projektami

neoliberalnej restrukturyzacji kapitału a potrzebą kontrolowania elastycznej siły roboczej, które wyłaniają się pod postacią pozornie niewspółmiernych trendów w polityce

migracyjnej i dyskursie migracyjnym (Przypis 534. zob. Glick Schiller, 2011: 47).

W konsekwencji, jak przekonuje Nina Glick Schiller (Przypis 535. Glick Schiller 2011: 36-37), neoliberalizm będący serią projektów akumulacji kapitału zmienia społeczne relacje produkcji w sposób radykalnie ograniczający inwestycje państwowe w publiczną

działalność. W rezultacie prowadzi to do redukcji usług państwowych i przeznaczania środków publicznych na rozwój usług zorientowanych prywatnie.

Str. 191

Jednocześnie projekt neoliberalny podąża w stronę globalnej produkcji - prowadzi do powstawania bogactwa przez zniszczenie lub zastąpienie wcześniej istniejących relacji produkcji, konsumpcji i dystrybucji oraz przez generowanie nowych form pożądania. Nowa forma kapitalizmu prowadzi więc do powstania supranarodowego kapitału oraz

przeobrażeń współczesnej polityki. David A. Westbrook w książce City of Gold (Przypis 536. Westbrook 2004) zauważa, iż aby zrozumieć świat, w którym dziś żyjemy,

powinniśmy zwrócić uwagę na transformacje polityczne powodowane akumulacją kapitału, a legitymizowane naszą wiarą w instytucje pieniądza i własności (Przypis 537. por.

Holmes i Marcus, 2006 ). Współczesna polityka wydaje się opozycyjna do polityki nowoczesnych państw narodowych, które swą legitymizację miały w ideach liberalnej republiki. Myśl polityczna epoki nowoczesnej zwrócona była głównie w stronę instytucji państwa narodowego - dziś natomiast myśl ta opiewa w większości rynek i kapitał. Każda wcześniejsza epoka posiadała własne dominujące myśli polityczne (papież, król czy cesarz w średniowieczu, polis w klasycznej Grecji), niemniej jednak dzisiejsza polityka to przestrzeń komunikacji ukształtowana przez rynek finansowy. Neoliberalny kapitalizm jest formą życia, w której gramatyka rynku (dialektyka własności i pieniądza) istnieje w silnych zależnościach z rekonfiguracjami systemu politycznego.

6.2.