Econfici fecri sum
furor utes omnihi,
quius? Hina, quo
iusque con se igit.
Consign atumedem
⇢
Zapomnij o państwach narodowych. To miasta mogą teraz
prze-chodzić do historii. W nowym średniowieczu wiotkie, miękkie
toż-samości rozkwitną pod tymi twardymi i tradycyjnymi, które znany
od wieków. Co dzięki temu zyskamy? Miasta przeżyją erę
rozkwi-tu, a współpraca regionalna obszarów metropolitarnych będzie
bardziej skuteczna, niż planowanie centralne. Ciążą ci tradycyjne
tożsamości? Razem z sąsiadami możesz stworzyć własną.
Wprowadzenie
Przez ostatnie kilkaset lat średniowiecze było traktowane jako epoka budząca strach. Ten okres przeciwstawiano modernizacji, i korzyściom jakie przynosi coraz silniejsze państwo narodowe. Jednak opowieść o modernizacji państw narodowych została zakwestionowana na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Globalizacja nie tylko zbliżyła do siebie ludzi na całym świecie, ale również podważyła utarte sche-maty myślenia o państwie narodowym ogólnonarodowej jedności opartej o naród koncepcji rozwoju. Po okresie narodowej jedności wkraczamy dziś w okres ponow-nej fragmentacji, poddającej w wątpliwość prymat terytorialnych obszarów naro-dowych. W związku z tym widoczne staje się ponowne zainteresowanie średnio-wieczem - epoką, w której państwo narodowe nie było siłą dominującą. Niniejszy esej skupia się na ewolucji roli miast w epoce nowego średniowiecza. Opisuję w nim nie tylko proces rozpruwania tradycyjnej tkanki państwa narodowego przez miasta i sieci miejskie, ale także szukam odpowiedzi na pytanie na ile sieci i regiony miej-skie mogą odgrywać ważną rolę w nowych układach opartych na integracji gospo-darczej, politycznej i obywatelskiej w przyszłości.
Postawienie na terytorium jako czynnik integrujący tożsamości społeczne jest charakterystyczną cechą nowożytności. Obecnie jednak to założenie jest coraz czę-ściej kwestionowane i ulega ewolucji. Fragmentacja czy rozdrobnienie przestrzenne związane jest z rosnącym znaczeniem sieci miejskich, które rozrastają się i przeła-mują tradycyjne granice państwa narodowego. Obecny spadek znaczenia ustalo-nych terytoriów państwowych oraz rosnącą rolę miast można porównać z epoką średniowiecza. Ze względu na to zjawisko słabnięcia centrum miasta mogą zyskać na znaczeniu nie tylko jako liderzy szeroko pojętego rozwoju gospodarczego, ale także jako prekursorzy przyszłych i nowych form więzi obywatelskiej. Wynika to
z faktu, że miasta mogą rozwijać się na bazie poczucia wspólnoty w obrębie swoich granic oraz organizować i koordynować sieci między miastami i otaczającymi je regionami. Centralna władza polityczna nie jest w stanie kontrolować tej wielo-ści sieci wokół miast – może jedynie częwielo-ściowo koordynować ją poprzez pewnego rodzaju wspólną tożsamość opartą na dialogu. Nie znaczy to jednak, że sieci miej-skie zastąpią terytoria państw jako główna siła integrująca tożsamości. Oznacza to natomiast, że relacja między takimi sieciami a terytoriami ulega zmianom. Cel rozwoju, regulacji i identyfikacji przesuwa się z wyraźnie wytyczonego terytorium państwowego w kierunku miast, sieci miast i regionów miejskich pozbawionych wyraźnie nakreślonych granic.
Te wszystkie procesy przypominają pod pewnymi względami okres średniowiecz-ny przed powstaniem państwa narodowego. Oczywiście, epoka neomediewalna nie oznacza oczekiwania na powrót średniowiecza, ale wzywa do ponownego zwróce-nia uwagi na to, jak różnorodne przestrzenie mogą ulec integracji dzięki sieciom miejskim działającym częściowo poza ramami terytorialnymi i hierarchią państw.
Państwo narodowe między średniowieczem starym i nowym
Koncepcja, według której państwa narodowe miały stanowić podstawowy budulec świata, zdominowała politykę od czasów średniowiecza. W tym czasie fragmentacja, tak charakterystyczne dla średniowiecza zasadniczo nie zanikła, ale dominujący dys-kurs polityczny skupił się na zewnętrznej i wewnętrznej konsolidacji terytorialnej. Rzeczywistość zmieniała się jednak znacznie wolniej niż ideologie polityczne. Co ciekawe, wielu uczonych obecnie ogranicza pojęcie państwa narodowego do rzeczy-wistości politycznej wyłącznie z okresu bezpośrednio poprzedzającego dwie wojny światowe oraz z lat powojennych1. Peter Taylor2 dokonał praktycznego rozróżnienia zmieniającej się roli miast wraz z upływem czasu. W okresie rozkwitu państw naro-dowych, funkcjonowanie miast było z góry ograniczone, poprzez podporządkowa-ne ich odgórpodporządkowa-nej władzy państwa narodowego. Wcześniej, a przynajmniej w okresie, gdy nie były jeszcze centralnie sterowane przez Imperium Rzymskie lub Imperium Osmańskie, miasta dynamicznie się rozwijały. W epoce średniowiecza, europejskie miasta rozkwitały za sprawą względnej niezależności od ograniczeń politycznych, po-nieważ władza zwierzchników nad danym terytorium była często słaba. Miasta mogły więc rozwijać swoje własne sieci handlowe na mniejszą czy większą skalę, przez to integrowały otaczający je region, a czasem nawet rozciągały te sieci na dużo większe obszary Europy. Kryzys państwa narodowego uwolnił miasta z jarzma i przywrócił im możliwość bardziej samodzielnego kształtowania własnej przyszłości i ekspery-mentowania z nowymi formami współpracy.
1 S. Halperin, 2013.
Terytorializacja wewnętrzna i zewnętrzna państwa narodowego
Polityczne dążenia do uzyskania suwerenności państwowej i narodowej rozprze-strzeniały się w całej Europie i Ameryce od czasów rewolucji amerykańskiej i fran-cuskiej. Z kolei po dekolonizacji w połowie XX wieku postępowały również w po-zostałych częściach świata. W wyniku tego procesu świat ulegał coraz silniejszemu podziałowi na terytoria państwowe.
Wiązało się to z ideą zakładającą, że modernizacja każdego społeczeństwa narodowego uwolni ludzkość od mro-ków wiemro-ków średnich i doprowadzi do świetlanej przyszłości zainicjowanej przez USA3. Terytorializacja była więc
ważnym aspektem dominującej, zachodniej, wersji modernizacji. Ogólny model go-spodarki był kapitalistyczny, ale na terytorium poszczególnych krajów kapitalizm był regulowany był przez państwa narodowe poprzez mechanizmy sterowania ryn-kiem krajowym. Różnice i nierówności na terytoriach poszczególnych krajów po II wojnie światowej stały się przedmiotem polityki państwa opiekuńczego (mającej na celu wyrównanie różnic ekonomicznych na terytorium kraju). Terytorium kraju było wykorzystywane przez państwa narodowe do działań kuwewnętrznych, jak i na zewnątrz. Na przykład państwo narodowe regulowało handel zagraniczny za pomo-cą kontroli granicznych. Z resztą terytorializacji podległa nie tylko gospodarka, ale także polityka. Na zewnątrz suwerenność narodowa miała być chroniona za pomo-cą stosunków międzynarodowych wspieranych przez wojska krajowe. Wewnętrznie zaś, suwerenność ludu była związana z demokratyzacją skupiającą się na prawach obywatelskich osób mieszkających na terytorium danego kraju. Co więcej, teryto-rializacji podlegała również tożsamość. Nacjonalizm nie tylko zjednoczył ludność na terytorium państwa narodowego, ale był również wykorzystywany do mobili-zacji ludności – nie tylko militarnej – przeciwko innym państwom narodowym. Te działania gospodarcze, polityczne i kulturowe stanowiły poszczególne aspekty modernizacji społeczeństwa, której celem było wyprowadzenie narodów z mroków średniowiecza.
Należy podkreślić, że rozwój cywilizacji w kierunku świata złożonego z państw narodowych odzwierciedlał w większym stopniu dominujące kierunki ideologii po-litycznej – którą popierali naukowcy głównego nurtu – niż fizyczną rzeczywistość międzynarodowych transferów gospodarczych i stosunków władzy. Co mam na my-śli? Państwo narodowe było pomyślane jako swego rodzaju zasobnik relacji, jednak było tak naprawdę bardziej koncepcją idealną niż rzeczywistą. W związku z tym, nie powinno dziwić, że założenia te coraz częściej był w ostatnich dekadach
kwestiono-3 W.W. Rostow, 1960.