korzystanych źródeł, ma charakter oficjalny – wszystkie imiona wy-stępują na ogół w postaci podstawowej, oficjalnej, zapisane po łacinie. Odpowiednie formuły zapisu, zwłaszcza w księgach metrykalnych, narzucają odpowiednie formy fleksyjne (głównie łacińskie) imion, co zostało uwzględnione w materiale (w słowniku i wykazach imion), od-notowane kursywą w nawiasach (zarówno zapisy poprawne, jak i nie-poprawne). Odnotowano też sporadycznie pojawiające się warianty polskie (i obce) imion – formy potoczne, gwarowe, odmianki mor-fologiczne, fonetyczne, graficzne i inne (wykazujące niekiedy próby polonizacji). Wariantywność ta wynika przede wszystkim ze słabej znajomości łaciny przez niektórych pisarzy, istniejącej w mowie po-tocznej bliskości form polskich i słowiańskich, a także z oboczności form ogólnopolskich i gwarowych. Może być też wynikiem pewnej maniery czy tendencji graficznej. Należy pamiętać, że materiał stano-wiący podstawę niniejszych rozważań, zapisywany po łacinie, stwarza pewne ograniczenia badawcze. Niewiele bowiem możemy powiedzieć o potocznych (zwłaszcza polskich) formach imion, zdrobnieniach, hi-pokorystykach, a nawet pewnych wariantach leksykalnych, fonetycz-nych, morfologicznych i innych.
Z badanego materiału udało się wyłonić sporadyczne imiona po-chodne, mające postać derywatów sufiksalnych, których funkcja w badanych dokumentach jest taka sama jak form podstawowych (oficjalnych). Są to formy derywowane przede wszystkim od imion chrześcijańskich; także na bazie skróconych tematów tworzono dalsze formy hipokorystyczne za pomocą odpowiednich sufiksów (por. Bo-rek, Szumska 1976: 81):
-ek: Jurek (XVI, XVII) < Jerzy (por. strus. Jurij = Jerzy, zob. Malec 1994: 251); Wojtek (XVI) < Wojciech
-er: Balcer (XVII), Frider (XVII), Greger (XVI), Malcher (XVII),
Majcher (XVI), Maicher (XVIII); nie można tu wykluczyć wpływu
po-dobnych form niemieckich (Borek, Szumska 1976:81), zob. też niżej -ij//-yj(ka): Marijka (XVIII) < Maria
-ka: Gierka (XVI) < G(i)ertruda (niem. Gertrud; łac. Gertrudis, por. Malec 1994: 169, 364)
-ko: Maćko (XVIII) < Maciej
-osz: Bartosz (XVI, XVII) < Bartłomiej
-(uch)na: Hanuchna (XVI) < Hanna (= Anna), por. Malec 1994: 353. Pojawiają się też formy skrócone, powstałe przez:
– obcięcie początkowej cząstki imienia motywującego: Neta (XVI) < Agneta (Agnieszka), przy czym Agneta jest również średniowieczną postacią polonizowanego doraźnie łac. imienia Agnes (dop. Agnetis) (zob. Fros, Sowa 1975: 76); Greta (XVI) < Margareta (Małgorzata); Le -onora (XVIII) < Ele-onora; Zabeta (XVI) < Elizabeta (Elżbieta); Zabella
< Izabella (XVII); Leksander (XVII) < Aleksander;
– obcięcie końcowej cząstki imienia motywującego (i przyłączenie końcówki fleksyjnej, por. Malec 1994: 162): Hel(i)a (XVII) < Helena;
– elizję środkowej części imienia motywującego: Reina, Reyna (XVI) < Regina.
Niekiedy obcą grupę ge- realizowano jak gie-: Giertrudis //Gertru -dis (XVIII), Gierka (XVI); Gieorgio//Georgio (XVIII), co wskazuje
za-pewne na próbę polonizacji tych form.
Postaci imion mają często końcówkę męską -i/-y (pochodzącą z dawnej cerkiewnej -ij przejętej do polszczyzny za pośrednictwem czeskim, por. Karpluk 1978 i 1979; zob. też Wolnicz-Pawłowska, Szu-lowska 1998: 151; ponadto o wsł. imionach na -ij, -yj zob. Malec 1994: 71) lub zachowują formę z -ij, por. np.: Ambrozy, Ambrozij (XVII);
Antoni, Antonij (XVII), Antony (XVIII); Basili (XVIII); Blasy (XVII,
XVIII), Blasij (XVIII); Ignacy, Ignatij (XVIII); Wincenty, Wincentij (XVIII); Gregory (XVII, XVIII); Georgij, Jurij (XVIII). Trudno przesą-dzić, czy mamy do czynienia z polonizacją (na wzór polskiej odmiany przymiotnikowej), czy z niedokładną pisownią zakończeń -ij, -yj.
Niektóre imiona odzwierciedlają fonetyczne cechy staropolskie i dialektalne, np. mogły otrzymywać protezę J- lub -H, por. np.: Jędrzej (XVII, XVIII); Jewa (XVII); Jagnieszka (XVI); Helizabeta, Helizabet (XVII), Helizabeth (XVIII); Heva, Hevam (XVIII).
Rezultatem hiperpoprawności są formy: Enricus (XVII) zamiast
Henricus oraz Uliana1 (XVI) zamiast Julianna.
Pojawiają się formy z uproszczoną grupą spółgłoskową, np.:
-gd- >- d: Madlena, Madlina (XVI, XVII) < Magdalena -rd > -t : Bernat (XVI, XVIII) < Bernard.
Upraszczano też grupy samogłoskowe, np. -eo- > -e- (Lenart XVI zamiast Leonard).
Wahania -ch i -k zdarzają się w imionach: Crystina – Chrystina (XVI, XVIII), Christina – Kristina (XVII).
Spotyka się wiele form z geminatą, która stawała się wręcz manierą, zwłaszcza w XVII i XVIII wieku. Zjawisko to było znane już w okre-sie staropolskim (por. Malec 1994: 60–61). Pojawianie się geminat w imionach (zwłaszcza w XVII–XIX wieku), także w zabytkach sło-wackich (por. Wolnicz-Pawłowska 1993) może być związane z szerszą tendencją graficzną (por. Wolnicz-Pawłowska, Szulowska 1998: 153). Przykłady podwojenia głosek (a może liter) w badanym materiale pochodzą głównie z XVIII, rzadziej z XVII wieku (częściej występu-ją w imionach żeńskich niż męskich), por. np. Fabiannum (XVIII),
Julianna (XVII, XVIII), Apollonia(m) XVIII, Domicella (XVIII), Marcianna (XVIII), Marianna (XVIII), Marzanna (XVIII), Teressa
(XVIII), Zoffia (XVIII) i inne.
Zdarzają się wahania w formach imion obcych (chrześcijańskich) zapożyczonych do polszczyzny, kontynuujących pierwotne -s-. Odpo-wiedniki obcego -s- mogą być różne w zależności od rodzaju pośred-nictwa językowego i czasu zapożyczenia (por. Malec 1994: 49–51). Por. przykłady: Jagnieszka (XVI) – Jagnieska (XVIII), Ambroży – Ambrozy (XVII), Szymon – Symon – Simon (XVIII), Kacper – Kasper (XVI), Elż -bieta – Elisabeta – Elizabeta (XVII, XVIII), Jozepha – Josepha (XVIII), Roza (XVI) – Rosa (XVII, XVIII), Rozalia – Rosaliam (XVIII), Zuzan-na (XVIII) – SuzanZuzan-na (XVI, XVII, XVIII) – SusanZuzan-na (XVIII) i inne.
Może w niektórych przypadkach formy z -z-, -s- odzwierciedlają ma-zurzenie lub jego brak (?).
Następuje podwyższenie artykulacji e w otoczeniu spółgłosek miękkich, por. Agniska (XVI), a także przed spółgłoską nosową: Heli -na (XVIII); Magdali-na, Madli-na (XVI, XVII).
W niektórych imionach ma miejsce poszerzenie u do o: Orszu -la (XVI) zamiast Urs(z)u-la (XVII, XVIII); Conęgonda, Conegondis,
Conegundem (XVIII) – Cunegunda (XVII, XVIII).
Odwrotne zjawisko jest w imieniu Rozyna – Ruzina (XVI, XVII, XVIII), gdzie występuje zwężenie o do u.
Oboczne postaci imion: wsł. Iwan = Johannes; także zniem. Hans, zob. Jan (Malec 1994: 243–244).
Niemieckie warianty imion (w różnym stopniu spolonizowane):
Greta (XVI, XVII) (=Margaretha) – zob. Małgorzata (Malec 1994: 375); Balcer (XVII) – niem. Balzer, zob. Baltazar (Malec 1994: 192); także Frider (XVII) – może od Fryd (Fryderyk), zob. też Frydrych, Biedrzych
(Malec 1994: 219–220); Malcher (XVII), Majcher (XVI), Maicher (XVIII) – zob. Melchior (Malec 1994: 282 i 60); Matys, Matis – zob. Maciej (Mateusz) (Malec 1994: 274 też: 74 i 80); Gregor, Greger (XVI) (< Gregorius) – zob. Grzegorz (Malec 1994: 228 i 70); Lurync (XVI) (< Laurentius, Laurencius), zob. Wawrzyniec (Malec 1994: 339) i inne.
Warto zwrócić uwagę na litewską formę imienia Kazimierz – Ka -zimieras (XVI, zob. Bubak 1993: 173–174) oraz na imię Rosita (XVI,
XVII, XVIII), które jest hiszpańskim zdrobnieniem od Rosa `Róża` (por. Breza 2012: 185).
Dość często, zwłaszcza w XVIII wieku, spotyka się formy włoskie, por. np. Sebastiano (XVII, XVIII), zob. Sebastian (Bubak 1993: 276– 277), Valentino (XVII, XVIII), zob. Walenty, Walentyn (Bubak 1993: 309); także hiszpańskie i portugalskie, np. Ambrosio (XVII, XVIII), zob. Ambroży (Bubak 1993: 37) oraz hiszpańskie, portugalskie i wło-skie: Basilio (XVIII), zob. Bazyli (Bubak 1993: 53), Bernardo (XVIII), zob. Bernard (Bubak 1993: 57), Leopoldo (XVIII), zob. Leopold (Bu-bak 1993: 193–194) itp.
8
Imiona krakowian w ciągu wieków (XVI–XVIII)
– tendencje imiennicze. Podsumowanie
Repertuar imion używanych przez zbiorowość krakowską ulega na przestrzeni wieków pewnym zmianom. Niektóre imiona utrzymują się stale, są popularne w każdym wieku, inne zanikają, przestają być używane, wchodzą nowe, a jeszcze inne stają się modne w różnych od-cinkach czasowych1.
Zgodnie z uchwałami soboru trydenckiego (1545–1563), zaleca-jącego nadawanie dzieciom na chrzcie imion świętych i błogosławio-nych Kościoła katolickiego, w społeczności krakowskiej badanego okresu odnotowujemy niewiele imion rodzimych, słowiańskich, które ponadto przejawiają tendencję do zanikania. W ciągu trzech wieków wśród imion męskich niezmiennie powtarzają się: Stanisław, Wacław,
Więcesław, Władysław i Wojciech, a w XVI wieku występują jeszcze Rosłan, Szczęsny i Zbigniew, nieobecne już w następnych stuleciach.
W XVII wieku w ich miejsce pojawiają się Bogusław i Sędziwój (koń-czący tu swój żywot), a w XVIII stuleciu pozostaje Bogusław i docho-dzi Bogumił oraz (z wysoką frekwencją) Kazimierz. Wśród imion żeńskich można odnotować w XVI wieku jedynie Szczęsną (Sczesna), w XVII wieku – Kazimierę, Ludmiłę i Szczęsną, przy czym w wieku XVIII pozostaje już tyko Kazimiera.
Warto odnotować, że w XX-wiecznym repertuarze imion krako-wian występuje znacznie więcej imion słowiańskich (w porównaniu z okresem średniopolskim). W 1975 roku były to następujące imiona męskie2: Wojciech, Jarosław, Mirosław, Sławomir, Przemysław,
Zbi-gniew, Stanisław, Bogdan, Radosław, Wiesław, Kazimierz, Bogusław,
1 Szeroko na ten temat pisał J. Bubak (1965), zob. też Kopertowska (1994).
Mieczysław, Władysław, Jaromir, Lech, Lesław, Miłosz, Bronisław, Wacław, Włodzimierz, Ziemowit (por. Bubak 1978: 178). Imion
żeń-skich było znacznie mniej, por. Bożena, Wanda, Bogusława,
Stanisła-wa, Bogumiła, Mirosława i Wiesława (Bubak 1978: 178–179). W roku
1989 repertuar tych imion był podobny (zob. Bubak 1993: 18–19). W ostatniej dekadzie XX wieku stan imion słowiańskich w Krako-wie wśród mężczyzn w zasadzie się utrzymuje, zdecydowanie mniej ich jest wśród kobiet. Oto dane z 1992 roku3: Wojciech, Przemysław,
Jarosław, Sławomir, Radosław, Mirosław, Stanisław, Zbigniew, Miłosz, Bogdan, Bogusz, Gniewko, Leszek, Mieszko, Bolesław, Kazimierz, Mie-czysław, Wacław, Wiesław, Władysław, Włodzimierz, Ziemowit oraz: Bożena, Bogumiła i Wacława (por. Parzniewska 1996: 139–147).
Natomiast w pierwszej dekadzie XXI wieku zauważa się już znacz-ny spadek słowiańskich imion męskich (słowiańskich imion żeńskich nie nadano w ogóle). Na podstawie dostępnych danych (za lata 2001– 2010)4 możemy wymienić następujące imiona męskie nadane w tym czasie w Krakowie: Wojciech, Miłosz, Przemysław, Radosław, Stani -sław, Jaromir, Mieszko, Sławomir, Sławosz.
Jak widać, repertuar imion słowiańskich, rodzimych wśród miesz-kańców Krakowa jest bardziej bogaty w czasach współczesnych niż w epoce średniopolskiej, co jest, być może, przejawem sięgania do tradycji – aż do odległej epoki średniowiecznej, kiedy repertuar tych imion był bogaty i urozmaicony5. Jedynie imiona: Wojciech,
Stani-sław, Wacław, Władysław utrzymują się niezmiennie na przestrzeni
wszystkich stuleci (z wyjątkiem Władysława i Wacława, których brak w ostatnim dziesięcioleciu XXI wieku).
Ponadprzeciętna popularność Stanisława i Wojciecha wynika zapewne stąd, że imiona te już od najdawniejszych czasów należały
3 Imiona podaję w kolejności zmniejszającej się ich frekwencji.
4 Cytowany materiał pochodzi z niepublikowanej pracy magisterskiej Beaty Hejmo pt. „Imiona mieszkańców parafii Chrystusa Króla w Krakowie (na podstawie «Ksiąg ochrzczonych» z lat 2001–2010)”, napisanej pod moim kierunkiem w Instytucie Języka Polskiego UP w Krakowie w 2012 r. Imiona podaję w kolejności malejącej częstości ich nadania.
5 W latach 1400–1411 wśród studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego wystąpiło 51 imion staropolskich (por. Karpluk 1957; cyt. za: Wolnicz-Pawłowska, Szulowska 1998: 53).
do imion chrześcijańskich. Imię Stanisław spopularyzowane zostało m.in. dzięki postaci Stanisława ze Szczepanowa, biskupa krakowskiego i męczennika (zm. 1079 r.) (por. Fros, Sowa 1975: 486–487), a później Stanisława Kostki (zm. 1568 r.) – patrona młodzieży, którego kult był rozpowszechniony przez jezuitów (Bubak 1993: 283). W XVIII-wiecz-nych dokumentach niekiedy wyraźnie zaznaczano, że chodzi o Stani-sława Kostkę (Stanislaus Kostka).
Podobnie Wojciech – najstarsze imię chrześcijańskie pochodzenia słowiańskiego – wiąże się z osobą Wojciecha Sławnikowica, świętego, patrona Polski. Ze świętym tym, jak już wcześniej wspominano, łączy się zwyczaj oddawania imienia Wojciech łacińskim odpowiednikiem
Adalbertus, Albertus (stąd zapewne tak wysoka ich frekwencja),
któ-ra to postać w źródłach historycznych odpowiada również Albertowi,
Olbrychtowi, Olbrachtowi itp. (Karpluk 1957: 183). Formy te (o
ge-nezie germańskiej) uważano bowiem za bardziej godne, dostojne niż słowiańskie imię Wojciech. Było zatem w zwyczaju, że osoby świec-kie piastujące wysoświec-kie urzędy, jak również duchowne, często używały tego obcego imienia. Prawdopodobnie nie bez znaczenia był również fakt, że biskupa-męczennika Wojciecha kanonizowano pod imieniem
Adalbertus (por. Szewczyk 1996: 315–321).
Utrzymujące się przez wieki imiona Wacław i Władysław to rów-nież imiona chrześcijańskie o słowiańskim rodowodzie, które fre-kwencją nie dorównują imionom poprzednim. Wacław jest sczechi-zowaną formą polskiej postaci tego imienia Więcesław, Więcław (łac.
Venceslaus), która utrwaliła się w języku polskim od czasów
panują-cego w Polsce króla Czech Wacława II (1271–1305). „Do populary-zacji imienia Wacław – jak pisze J. Bubak – przyczynił się też fakt, że św. Wacław (również Czech) (907 – ok. 935) został patronem katedry wawelskiej” (Bubak 1993: 307). Imię to jest również popularne wśród Piastów śląskich. W zebranym materiale występują przeważnie zapisy zlatynizowane – Venceslaus, zdarzają się także pojedyncze przykłady:
Waczlaw (XVI) i Waclaw (XVII) oraz Waclaviensis (XVIII).
Podobnie, imię Władysław – jest czeską formą polskiej postaci imienia Włodzisław, zlatynizowane Vladislaus. Należało do imion popularnych dzięki jego obecności w dynastycznych rodach Piastów i Jagiellonów, też w Czechach i na Węgrzech (Bubak 1993: 320).
Warto zwrócić uwagę na Kazimierza, pojawiającego się w bada-nym materiale dopiero w XVIII wieku (z bardzo wysoką frekwen-cją), i derywowaną od niego Kazimierę (XVII i XVIII), występującą sporadycznie. Jak wiemy, jest to imię książąt i królów polskich z rodu Piastów i Jagiellonów. Większą popularność zyskuje od 1521 r., kiedy to drugi syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki – Kazi-mierz (1458–1484), został kanonizowany (Bubak 1993: 173–174). Sta-je się ono wówczas imieniem chrześcijańskim o słowiańskim rodowo-dzie, chętnie nadawanym. Pozostałe wymienione imiona słowiańskie, pojawiające się sporadycznie w dobie średniopolskiej, nie należały do zasobu imion chrześcijańskich.
Imiona słowiańskie, jak widać, stanowią w badanym okresie zniko-mą grupę wobec bogatego repertuaru i rozpowszechnienia imion chrze-ścijańskich, wśród których największą popularnością cieszyły się imio-na apostołów, pierwszych męczenników czy świętych średniowiecza.
Niewielki udział w rozpatrywanym repertuarze imion mają imiona starotestamentowe. Zostały zapożyczone (w swej pierwotnej funkcji) „najpierw poprzez tłumaczenie Biblii do greki i łaciny, a następnie do innych języków europejskich jako imiona osób biblijnych czczonych w chrześcijaństwie” (Malec 2001: 28), które występują później w funkcji imion chrzestnych. Było to imię pierwszego człowieka – Adam, imiona patriarchów Starego Testamentu, królów Izraela i Judei, sędziów, pro-roków, imiona archaniołów, a także wybitnych kobiet tamtego czasu.
Niektóre z tych imion były używane przez społeczność krakowską w całym badanym okresie (XVI–XVIII w.), jak: Adam, Daniel, Gabriel,
Izaak, Józef, Michał, Rafał, Samuel, Tobiasz, Zachariasz, natomiast: Abram, Dawid, Eliasz funkcjonują tylko w wieku XVII i XVIII, Abra-ham i Serafin – w XVI i XVII oraz Abel i Symeon – tylko w XVI wieku.
Spośród imion żeńskich, na przestrzeni trzech wieków utrzymują się tylko Ewa i Zuzanna, natomiast Estera i Judyta występują w XVII wie-ku, a Gabriela (<Gabriel) notowana jest w wieku XVII i XVIII. Także w XX wieku imiona te są chętnie używane; według SIW do najczęściej występujących należą (męskie): Adam, Michał, Rafał, Daniel, Gabriel,
Dawid, Tobiasz, Eliasz, Serafin oraz żeńskie: Ewa, Zuzanna, Judyta, Sara, Estera, Ruta //Rut//Ruth (por. Malec 2001: 29)
Ze stałego średniopolskiego kanonu imion starotestamentowych do czasów współczesnych w Krakowie utrzymały się (w roku 1992):
Michał, Adam, Rafał, Daniel, Józef, Tobiasz, Gabriel, Samuel oraz
wszystkie żeńskie (por. Parzniewska 1996: 139–147), natomiast w la-tach 2001–2010 nadano ich nieco mniej, por. męskie: Michał, Adam,
Rafał, Daniel, Gabriel, Tobiasz oraz żeńskie: Zuzanna, Gabriela i Ewa
(zob. przypis 4).
W znacznie większym stopniu repertuar rozpatrywanych imion wzbogacały imiona występujące w Nowym Testamencie6. Najwięk-szą popularnością jako imiona chrzestne cieNajwięk-szą się imiona ewange-listów i apostołów, por. m.in.: Jan, Mateusz, Marek, Łukasz, Paweł,
Piotr, Jakub, Andrzej, Maciej, Tomasz, Szymon, Filip; imiona uczniów
i wyznawców: Dionizy, Nikodem, Teofil, Tymoteusz; imię pierwszego męczennika Szczepan (w badanym materiale w formie Stefan). No-wotestamentowe imiona żeńskie to przede wszystkim: Elżbieta,
Mag-dalena, Salomea, Marta, Joanna, Anna (przekazane przez tradycję
imię matki Najświętszej Marii Panny) i inne. Imię Maria w badanych dokumentach pojawia się niezwykle rzadko (ze względu na jego sa-kralność), bywa zastępowane imieniem Marianna, Maryna (por. np. Szewczyk 1990, Krawczyk-Tyrpa 2001, Walczak 1988).
Bardzo duży zasób w badanym materiale stanowią imiona chrzest-ne przejęte z okresu starochrześcijańskiego (do końca V wieku), będą-ce imionami świętych męczenników i wyznawców tego okresu. Są to imiona pochodzenia greckiego, jak np. męskie – Aleksy, Aleksander,
Ambroży, Grzegorz, Jerzy, Krzysztof, Mikołaj, Prokop, Teodor; żeńskie
– Agata, Agnieszka, Barbara, Dorota, Helena, Katarzyna, Małgorzata,
Zofia; pochodzenia łacińskiego, np. męskie – Antoni, Augustyn, Bła-żej, Klemens, Marcin, Roman, Sebastian, Walenty, Wincenty; żeńskie
– Cecylia, Krystyna, Łucja, Urszula, Wiktoria. Imiona te są również najbardziej popularne w XX wieku (zob. SIW oraz Malec 2001: 29– 30), także w Krakowie (por. Bubak 1993: 17–19; Parzniewska 1996: 138–147; por. też przypis 4).
6 Por. Malec (2001: 29; 1998: 97–118); zob. też Bystroń (1938), którego zbiory i ba-dania regionalne pokazują, że imiona nowotestamentowe należały do najczęściej nadawanych na przestrzeni dziejów. Ich wysoką frekwencję także w XX wieku potwierdza SIW.
Badania imiennictwa krakowian w okresie średniopolskim po-twierdzają spostrzeżenia i uwagi M. Malec, która twierdzi: „Imiona bi-blijne i chrześcijańskie o tradycji śródziemnomorskiej tworzą główny zrąb imiennictwa chrześcijańskiego w Europie od średniowiecza po czasy współczesne” (Malec 1988; cyt. za: Malec 2001: 30).
Repertuar rozpatrywanych imion krakowskich zawiera również imiona świętych średniowiecza europejskiego, stanowiące chronolo-gicznie warstwę młodszą. Są to przeważnie imiona świętych (misjo-narzy, męczenników, biskupów, zakonników, zakonnic, pustelników itd.), pochodzenia greckiego i łacińskiego, jak: męskie – Franciszek,
Benedykt, Dominik; żeńskie – Klara, Benigna, Róża, Scholastyka itd.,
często nadawane również współcześnie. Można tu dołączyć imiona świętych pochodzenia celtyckiego i germańskiego: Brygida (obecna w ciągu trzech wieków, a współcześnie odnotowana tylko raz w Kra-kowie w 1989 r.) oraz imię Kilian (XVII, XVIII), które nie przetrwało do współczesności7.
W średniopolskim imiennictwie Krakowa spotykamy sporo imion pochodzenia germańskiego, które do kalendarza imion świę-tych dołączyły jeszcze w średniowieczu, a ich obecność w tym mie-ście uwarunkowana jest dodatkowo czynnikami historycznymi, tak-że społeczno-obyczajowymi (być motak-że poprzez mieszane rodziny polsko-niemieckie) (por. Wprowadzenie). Są to m.in. Albert, Adal -bert, Bernard, Henryk, Karol, Konrad, Ludwik, Zygmunt (XVI, XVII
i XVIII), Norbert, Rudolf (XVII, XVIII), Wolfgang (XVI, XVII), Al -brecht, Olbrycht (XVII), Hubert, Godfryd, Gerard, Ernest, Herman, Ro-bert (tylko w XVIII w.), Frydrych (wyłącznie jako drugie imię). Wiele
z nich jest nadawanych w Krakowie także współcześnie, por. w roku 1989: Henryk, Zygmunt, Rudolf, Konrad, Karol, Robert, Hubert, Nor -bert, Ernest, Gerard (Bubak 1993: 18–19); w latach 2001–2010 nadano
ich już o połowę mniej: Norbert, Robert, Konrad, Hubert, Karol. Również pewne imiona żeńskie niemieckiego pochodzenia były dość popularne w ówczesnym Krakowie, np. Jadwiga, Gertruda (XVI, XVII, XVIII), Kunegunda (XVII, XVIII), Greta (XVI, XVII), Matylda
7 Bardzo rzadko pojawia się w innych rejonach Polski (zob. SIW); funkcjonuje na-tomiast jako nazwisko.
(XVII), Otylia (XVIII); w XVIII wieku pojawiają się derywaty żeńskie od męskich, np. Karola, Henryka, Ludwika. W 1975 roku w Krakowie były nadane: Jadwiga, Matylda, Greta i Gertruda; w roku 1989 – tylko
Jadwiga (Bubak 1993: 17–19); w 1992 roku – Jadwiga i Matylda
(Parz-niewska 1996: 141), a w pierwszej dekadzie XXI wieku nie odnotowa-no żadnego z tych imion (por. przypis 4).
Do wymienionego wyżej kanonu imion świętych należałoby dodać imiona świętych czasów nowożytnych (jest ich wprawdzie niewiele). W badanym materiale pojawiły się tylko w XVIII wieku: Kajetan (imię założyciela zakonu teatynów, kanonizowany w VII wieku) i Ksawery (od przydomka odmiejscowego św. Franciszka Ksawerego, który po-chodzi od nazwy zamku Xaverio w hiszpańskiej prowincji Navarra, gdzie urodził się święty) (por. Malec 2001: 31). Imiona te przetrwały do dziś, są obecne w Krakowie w XX i XXI wieku (por. Bubak 1993: Parzniewska 1996 oraz przypis 4).
Od XVII wieku zaczęto nadawać imiona „dawnych i nowych świę-tych wraz z ich przydomkami” (Malec 2001: 31). W badanej antro-ponimii są to: Antoni Padewski (XVIII), Franciszek Borgiasz (XVIII),
Franciszek Ksawery (XVIII), Franciszek Salezy (XVIII), Jan Baptysta
(XVII, XVIII), Jan Chryzostom (XVIII), Jan Ewangelista (XVIII), Jan
Gwalbert (XVII), Jan Kanty (XVII, XVIII), Jan Nepomucen (XVIII), Jan z Dukli (Duklan) (XVIII), Józef Kalasanty (XVIII), Karol Borome-usz (XVIII), Stanisław Kostka (XVIII), Wincenty FerreriBorome-usz (Ferrer)
(XVII). Warto przypomnieć, że bardzo popularne w Krakowie od czasów najdawniejszych do dziś jest występujące samodzielnie imię żeńskie Magdalena, które pochodzi z hagionimicznego przydomka odmiejscowego (: Maria z Magdali; Magdal=dziś el-Medżel) (por. Ma-lec 2001: 31). Również imię Teresa popularne w Krakowie od XVII wieku (związane z kultem św. Teresy z Avili, kanonizowanej w 1622 r.) przetrwało do dziś; później mogło mieć też odniesienie do św. Teresy od Dzieciątka Jezus (kanonizowanej w 1925 r.).
Jak już wcześniej wspomniałam, żeńskie imiona chrześcijańskie mogły być tworzone od imion świętych mężczyzn (przez co powięk-szał się ich zasób), por. np. Henryka (XVIII) od Henryk, Karola,
Gabriela (XVIII) od Gabriel, Kazimiera (XVII, XVIII) od Kazimierz, Teofila (XVII, XVIII) od Teofil. Niektóre z tych imion nadawane są
także współcześnie w Krakowie (w latach 2001–2010) por. Antonina,
Karolina, Konstancja, Michalina, Paulina, Marcelina.
W repertuarze imion żeńskich zwraca uwagę stosunkowo duża ich ilość (niemal połowa) pochodna od imion męskich, przy czym zda-rza się, że od jednego imienia męskiego mogą pochodzić dwie słowo-twórczo różne formy żeńskie, np. Antonina i Antonia < Antoni. Sporo z nich zostało utworzonych w procesie derywacji paradygmatycznej (dodanie sufiksu-końcówki -a i przeniesienie do paradygmatu żeń-skiego, np. Henryk > Henryka). Spotyka się też formy żeńskie tworzo-ne za pomocą formantu -ina, np. Michalina < Michał, Karolina <
Ka-rol. Najczęściej imiona te nie były tworzone na polskim gruncie, por.
np. Paula < Paweł (łac. Paulus) czy Felicja (łac. Felicia) < Feliks (łac.
Felix) – to formy łacińskie. Jednak proces ten znalazł oparcie
w imien-nictwie słowiańskim, gdzie taka odpowiedniość występuje, por. np.
Bronisław – Bronisława, Kazimierz – Kazimiera (por. Karpluk 1961;
też Wolnicz-Pawłowska, Szulowska 1998: 144). Imiona żeńskie poja-wiają się zwykle później niż ich odpowiedniki męskie.
Oto wykaz paralelnych imion żeńskich i męskich występujących w dokumentach krakowskich w badanym okresie (zdarza się, że w roz-patrywanym materiale brakuje niekiedy odpowiedników męskich):
Aleksandra (XVII, XVIII) < Aleksander (XVI–XVIII); Anastazja (XVII, XVIII) < Anastazy (brak); Aniela (XVII) < Anioł (brak); Antonia, Antonina (XVIII) < Antoni (XVI–XVIII); Apolonia (XVI–XVIII) <
Apo-loniusz (brak); Bronisława (XVIII) < Bronisław (brak); Emilia (XVIII)
< Emil (brak); Felicja (XVII) < Feliks (XVI–XVIII); Felicjana (XVII) <
Felicjan (XVIII); Franciszka (XVII, XVIII) < Franciszek (XVI–XVIII);
Fryderyka (XVIII) < Fryderyk (XVI–XVIII); Gabriela (XVII, XVIII) <
Gabriel (XVI–XVIII); Henryka (XVIII) < Henryk (XVI–XVIII); Hiacyn -ta (XVII) < Hiacynt (XVI–XVIII); Honora-ta (XVII) < Honorat (brak); Jacenta (XVII) < Jacenty (XVII); Joanna (XVIII) < Jan (XVI–XVIII); Jó-zefa (XVIII) < Józef (XVI–XVIII); Julia (XVII) < Juliusz (XVII, XVIII); Julianna (XVII, XVIII) < Julian (brak); Justyna (XVI–XVIII) < Justyn (XVII); Karola, Karolina (XVIII) < Karol (XVII, XVIII); Kazimiera
(XVII, XVIII) < Kazimierz (XVI-XVIII); Konstancja (XVII, XVIII) <
Konstanty (XVII, XVIII); Krystyna (XVI–XVIII) < Krystyn (brak); Lau -rencja (XVI) < Laurencjusz (XVI–XVIII); Leopoldyna (XVIII) < Leopold (XVIII); Lukrecja (XVI) < Lukrecjusz (brak); Ludwika (XVIII) < Ludwik (XVI–XVIII); Marcela (XVI) < Marceli (brak); Marianna (XVII, XVIII) < Marian (XVII); Martyna (XVI–XVIII) < Marcin (XVI–XVIII); Micha-lina (XVIII) < Michał (XVI–XVIII); Paula, PauMicha-lina (XVIII) < Paweł, łac. Paulus (XVI–XVIII); Romana (XVIII) < Roman (XVIII); Szczęsna (XVI, XVII) < Szczęsny (XVI); Teodora (XVIII) < Teodor (XVI–XVIII); Teofila (XVII, XVIII) < Teofil (XVII, XVIII); Walenta (XVII) < Walenty (XVI– XVIII); Wiktoria (XVII, XVIII) < Wiktor (brak); Wincenta (XVIII) <
Wincenty (XVI–XVIII).
Poniższe wykazy pozwalają prześledzić, jak zmieniał się reper- tuar imion męskich i żeńskich w Krakowie w poszczególnych stule-ciach okresu średniopolskiego i które z tych imion przetrwały do cza-sów współczesnych (na podstawie dostępnych opracowań)8.
Imiona męskie
Imię XVI w. XVII w. XVIII w. 1975 r. 1992 r. l. 2001 –2010 Abel + – – – – – Abraham + + – – – – Abram + + – – – – Achacy – – + – – – Adalbert + + + – – – Adam + + + + + + Adrian + + + – – – Albert + + + + + –
8 Dane z lat 1975 i 1992 zawierają wykazy imion dla Krakowa-Śródmieścia (por. odpowiednio: Bubak 1983 i Parzniewska 1996), natomiast wykazy imion nada-wanych w latach 2001–2010, pochodzą z krakowskiej parafii peryferyjnej (zob. przypis 4). Porównywane odcinki czasowe obejmują niespełna jedno pokolenie, ponadto koniec XX i początek XXI wieku, jeszcze inny czynnik uzasadniający taki podział – to zmiany społeczno-polityczne, europeizacja, globalizacja itp.
Albin – + – – – – Albrecht – + – – – – Aleksander + + – + + + Aleksy + + + – – – Ambroży + + + – – – Amiliano (?) (może Emilian) – + – + – – Andrzej + + + + + + Antoni + + + + + + Antoni Padewski – – + – – – Arnold – + + – – – August – – + – – – Augustyn + + + + – – Balcer – + – – – – Baltazar + + + – – – Bartłomiej + + + + + + Bartosz + + + + + + Bazyli – – + - + – Benedykt + + + + – – Bernard + + + + + – Bernardyn – + – – – – Bertold + – – – – – Błażej + + + – + + Bogumił – – + + – – Bogusław – + + + – – Bonawentura – + + – – – Bonifacy – + + – – – Bruno(n) + – – – + + Chryzostom – + – – – – Cyprian + + + – – – Damazy – – + – – – Daniel + + + + + +