Tematyka przestępczości wśród nieletnich oraz warunków środowiskowych gene-rujących owe zjawisko, poruszana jest w wielu pracach naukowych – historycznych oraz współczesnych. Opracowanie tego problemu wymaga od autora wnikliwej ana-lizy zebranej literatury i stworzenie pracy zawierającej najważniejsze informacje dotyczące omawianego zagadnienia. Celem analizy powyższego tematu jest przed-stawienie warunków środowiskowych, które według autora generują przestępczość wśród nieletnich.
W globalnej kulturze gdzie obywatele są zamożniejsi i zdrowsi, bardziej uprzywi-lejowani niż kiedykolwiek, dzieci z roku na rok stają się mniej szczęśliwe. Od markot-nych i niezadowolomarkot-nych, po depresyjne i dysfunkcyjne. Rośnie nam pokolenie, które nie kocha niczego poza swoimi problemami z nastawieniem do świata (Palmer S., 2007). Społeczność lokalna jest miejscem, gdzie młody człowiek styka się z ogólnie pojętym środowiskiem zewnętrznym nabywa wiedzę o drogach wyrażania uczuć religijnych, dostosowania zachowania do zmiennych okoliczności, życia w rodzinie, powstania i ugruntowania smaku i ocen estetycznych, czy wreszcie zarabiania na utrzymanie. Społeczność to często zarówno populacja ekologiczna jak i zbiorowość terytorialna gdzie panuje określony ład moralny, zasady postępowania czy zależności (Urban B., 1999). Obecnie w społeczeństwie następuje ciągły wzrost tempa życia, co prowadzi do częstych zmian priorytetów i niejednokrotnie zagubienia w gąszczu po-trzeb i możliwości, czy tez ich braku. Stan braku opieki rodzicielskiej, czyli braku właściwej troski o dziecko określamy mianem „sieroctwo społeczne”, zjawisko to poza sieroctwem naturalnym przybiera poważne rozmiary, stając się zjawiskiem coraz groźniejszym. Taki stan rzeczy wynika głównie z zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny, poważnych błędów wychowawczych, alkoholizmu, demoralizacji, a nawet wskazania działalności pozaprawnej jako sposobu na życie (Kozak S., 1986). Od za-mierzchłych już czasów zachowania młodzieży powodują niepokój i inicjują dyskus-je dorosłych nad postępowaniem młodzieży. Jak wynika z zachowanych przekazów
czy pism już w starożytności ubolewano nad brakiem poszanowania dla starszych i niesubordynacją czy lekceważeniem autorytetów społecznych. Już wtedy wyrażano
obawy o przyszłość i czas, kiedy ówczesna młodzież przejmie stery władzy, przepo-wiadano chaos społeczny (Żabczyńska E., 1983). Pojęcie „młodzież” jest wielowąt-kowe, jednak bez względu na użytą definicję reprezentuje ona etap w życiu każdego człowieka, w którym dochodzi do najważniejszych zmian w jego rozwoju.
Obserwu-jemy powstawanie autonomii, uniezależnienie się od rodziców oraz konstruowanie, a następnie wykorzystywanie nabytych umiejętności społecznych.
Charakterystycz-nymi wyznacznikami tego okresu rozwojowego jest manifestacja zachowań bun-towniczych i negacji wartości obowiązujących w świecie dorosłych, poszukiwania własnej drogi, prowadzącej do naprawy świata zastanego - swoistego wzięcia spraw we własne ręce (Żabczyńska E., 1983). W wyniku przemiany systemowej w Polsce
doszło do gwałtownych zmian kondycji społecznej i psychicznej społeczeństwa. Znajdujący się w ludzkiej świadomości ustabilizowany świat społeczny stał się nie-stały i nieprzewidywalny, generujący ciągłe zmiany i konieczność dostosowywania się do zmiennych okoliczności. Na taką rzeczywistość nakładają się problemy mło-dzieży, niepewność jutra, widmo bezrobocia, brak możliwości spełnienia społecz-nych aspiracji czy nawet wyznaczenia własnej drogi społecznej czy zawodowej, co pogłębia napięcia i sytuacje stresowe wśród młodzieży (Stanik J., M., 2005). Mimo tego, że społeczeństwo przeszło już burzliwy kilkuletni okres zasadniczych przemian ustrojowo-społecznych i wyrównane zostały poważniejsze zaniedbania cywilizacyj-ne, to jednak doszło do znacznego rozwarstwienia społecznego i niestabilności na rynku pracy, co niesie za sobą brak poczucia bezpieczeństwa grupowego i jednostki. Taka sytuacja owocuje występowaniem negatywnych i niezgodnych z prawem zacho-wań, bądź obowiązującymi normami społecznymi, poszerza się środowisko patologii społecznej (Urban B. 1998). Jednak obecnie właśnie te normy i wartości często są nie-jasne, co więcej uległy one znacznemu osłabieniu i rozmyciu. Ponadto panuje ogólny brak zrozumienia bieżących problemów młodego człowieka. Rodzina i szkoła coraz słabiej wypełniają swoje role i nie wskazują sprawdzonych szlaków życiowych czy dobrych wskazówek postępowania, do tego niedostosowany przekaz medialny i rek-lama prowadzą często do nabywania niewłaściwych wzorców zachowania. Młodzi ludzie wybierają wskazywany im styl życia oparty na hedonizmie, konsumpcjoniz-mie, co w rezultacie przejawiać się może w zachowaniach patologicznych(Lipka M., 1971). Młodzi widzą, że dorośli używając nieskutecznych środków i narzędzi po-ruszają się na ślepo, pokonując niezdarnie przeciwności, czy narzucone uwarun-kowania. W tych okolicznościach młodzież, widząc nieskuteczność działania, przy jednoczesnym braku określonych skonkretyzowanych celów zapewne nie wie, co zrobić ale wyraźnie czuje, „że musi istnieć lepszy sposób poradzenia sobie z obecną sytuacją”(Sołtysiak T., Nowakowska A., 2010, s. 7-8). Niepokojące jest zjawisko narastającej fali przemocy i agresji połączonej z postępującą brutalizacją zachowań. W celu przeciwdziałania tego rodzaju działaniom wprowadza się nakazy, zakazy, nowe przepisy, które jednak są nieskuteczne. Co więcej, młodzież za punkt honoru przyjmuje właśnie ich łamanie. Przeciwdziałając, instytucje stosują prawo, jednak sam człowiek zostaje zepchnięty na drugi plan. Celem staje się uzyskanie szybkich efektów. Jednak, jak widać w otaczającej nas rzeczywistości nie zawsze jest to możli-we, a nieprzemyślane lub nie poparte znajomością ludzkiej natury wprowadzenie nowych rozwiązań nie przynosi zamierzonych efektów (Smarzyński H., 1971). Zwykle też nadmiernie, lub w niewłaściwy sposób, zwracamy uwagę na zachowania agresywne, przez co w tym konkretnym uwarunkowaniu i odniesieniu do młodzieży niejednokrotnie dodatkowo je wzmacniamy. Zachowania pozytywne przechodzą nie-zauważone, a powinny one być punktem odniesienia w stosunku do konkretnego czło-wieka (Moczuk E., Sagan B., 2010). W kulturze społeczeństwa znajdują się zarówno czynniki mające przeciwdziałać zachowaniom niezgodnym z obowiązującymi normami, jak i skłaniające do podjęcia takich działań, np. normy grupowe, które czasem pod pewnymi warunkami dopuszczają zachowania niezgodne z prawem. Dla-tego też praktycznie każdy członek społeczeństwa styka się z tymi zespołami czyn-ników, tym samym może dochodzić do przyswojenia norm i wartości każdego z tych
zespołów. Aby młodego człowieka wyposażyć w mechanizm pozwalający na unik-niecie postepowania niezgodnego z obowiązującymi w danym społeczeństwie nor-mami, należy przede wszystkim wystarczająco wdrożyć go do samodzielnego działania w społeczeństwie (Lipka M. 1971). Na kształtowanie tego procesu najwięk-szy wpływ ma rodzina, potem szkoła i środowisko. Jednak w społeczeństwie nie wys-tępuje pełna jednolitość. Dlatego często dochodzi do działań, które możemy określić jako kontr socjalizację. Dzieje się tak, gdy grupa prezentuje wzorce zachowań nie-zgodnych z ogólnie przyjętymi wzorcami, a nawet agresywnych, co niejednokrotnie prowadzi do ich naśladowania przez osoby znajdujące się w polu jej oddziaływania. Często tez obserwujemy przekazywanie dzieciom negatywnych wzorców już na po-ziomie rodziny, co może zostać wzmocnione lub osłabione przez środowisko szkolne czy rówieśnicze (Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., 1999). Obecnie młodzi ludzie za pośrednictwem środków masowego przekazu „karmieni” są reklamami promu-jącymi nowinki techniczne, a pokazywane piękno, atrakcyjność nie mająca odpo-wiednika w życiu realnym generują powstawanie potrzeb, zmuszających do pracy, współzawodnictwa, co na dłuższą metę niejednokrotnie prowadzi do niepewności własnego statusu, czy potrzeby permanentnego sprawdzania się. Brak możliwości osiągnięcia założonego pułapu czyli życia na poziomie wskazywanym już w serialach dla dzieci, bezpośrednio przekłada się na generowanie różnorodnych zjawisk określa-nych jako patologie. W celu zrównoważenia takiego widzenia świata młodzi ludzie często sięgają po alkohol i narkotyki, co z kolei prowadzi do popełniania przestępstw, agresji - nawet w miejscach publicznych czy innych zachowań ryzykownych, a nawet zagubienia prowadzącego do samobójstwa (Stanik J., M., 2005). W przypadku mło-dzieży, różnego rodzaju zachowania negatywne, nie stanowiące przekroczenia prze-pisów prawa i niekoniecznie prowadzące w prostej linii w kierunku przestępczości, będące jednak w jasnej sprzeczności z obowiązującym systemem wartości oraz
porządkiem moralnym mogą prowadzić do zakłóceń w strukturze osobowości, a w dłuższym czasie do frustracji, depresji, zaniżenia poziomu samokontroli i
obniże-nia samooceny, czego efektem mogą być także zaburzeobniże-nia psychiczne (Urban B.,
1998). Przestępczość nieletnich regulowana jest odrębnymi przepisami prawnymi i rozpatrywana przez odpowiednie sądy. Współpraca psychologów z sądami ma w tej
dziedzinie kilkudziesięcioletnie , bogate tradycje. Celami ekspertyzy psychologicz-nej są min. diagnoza nieprzystosowania społecznego, jego uwarunkowań psycholo-gicznych i biolopsycholo-gicznych, a także wskazanie odpowiednich środków resocjalizacyj-nych (Szpialak M., Kasparek K., 2014). J.M. Stanik w swoich badaniach uwzględnia rodzaje przestępstw popełniane przez nieletnich i są to: rozboje lub wymuszenia rozbójnicze, kradzieże z włamaniem, uszkodzenia ciała, groźby karalne, kradzieże cudzych rzeczy, czyny lubieżne, znęcanie się, bójki i pobicia, zniszczenia rzeczy, nie-legalny handel znakami akcyzy, bezprawne pozbawienie wolności oszustwa kry-minalne, narażenie na bezpośrednią utratę życia i zdrowia, paserstwo umyślne, narażenie na powszechne niebezpieczeństwo (Stanik J.M., 2013).
Ponieważ normą jest, że młodzi natrafiają na przeszkody, z którymi nie potrafią sobie poradzić, a wtedy zamiast skutecznych, twórczych czy kreatywnych rozwiązań pojawić się mogą zachowania regresywne, postawy wycofania lub agresywne, des-trukcyjne, a nawet autodestrukcyjne (Marten Z., 2009).