Przedmiot i zakres psychologicznej ekspertyzy sądowej

20

poziomu intelektualnego świadka, pamięci, uwagi, podatności na sugestię, skłon-ności do fantazjowania i kłamstwa, emocji związanych ze sprawą, procesów decy-zyjno-motywacyjnych, które mogą mieć wpływ na składane przezeń zeznania (Rode 2015).

Formułowanie pytań do biegłych rodzi szereg problemów wówczas, gdy obok pytań o zdolność postrzegania przez świadka i zdolność odtwarzania spostrzeżeń, sformułowane są pytania o to, czy zeznania świadka mogą stanowić wartościowy materiał dowodowy dla rozstrzygnięcia w sprawie lub dotyczące oceny wiarygod-ności zeznań świadka albo czy świadek zeznaje prawdę, czy kłamie oraz czy zda-rzenie będące przedmiotem postępowania w ogóle miało miejsce. Tak postawione biegłym pytania są niedopuszczalne i rażąco naruszają zasadę wyrażoną w art. 7 k.p.k. w świetle której to „organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia

życio-21 wego” .

Zasada swobodnej oceny dowodów nie oznacza całkowitej dowolności organu procesowego, bowiem przepisy proceduralne nakładają na organ procesowy obo-wiązek uzasadnienia zajętego stanowiska oraz wprowadzają przysługujące sądowi

22 wyższej instancji uprawnienie do korygowania błędów w takich ocenach .

Odnosi się jednak wrażenie, że nader często organy procesowe próbują wyręczać się biegłymi, żądając dokonywania od nich takich ocen, zwłaszcza w sprawach trud-nych, niejednoznacznych dowodowo w których opinia sądowo-psychologiczna ma przesądzać o wartości dowodowej zeznań, a w konsekwencji o winie bądź niewin-ności oskarżonego.

Niestety postępowania w Polsce trwają zbyt długo, co stanowi coraz częściej prze-słankę wnoszenia skarg na przewlekłość postępowania sądowego kierowanych do

23

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (Nowikowski 2004). Nadto wieloletni proces powoduje, że w pamięci świadków zdarzenie ulega zatarciu, tym samym sąd w zetknięciu z często sprzecznymi zeznaniami wzywa biegłego psycho-loga, aby rozstrzygnął, kiedy świadek mówił prawdę. Dzieje się tak w sprawach długotrwałych, skomplikowanych. choć i w sprawach prostych zdarzają się sytuacje, w których świadkowie z sobie tylko znanych powodów zeznają odmiennie np. z

oba-wy zemsty ze strony sprawcy, własnej odpowiedzialności karnej jeśli brali udział w czynie lub z chęci pomocy oskarżonemu w szczególności gdy jest osobą najbliższą.

Tym samym biegły psycholog może przeprowadzić analizę psychologicznych kryteriów wiarygodności w świetle indywidualnych psychologicznych cech świadka a samo badanie powinno uwzględniać sprawność zdolności spostrzegania i odtwarza-nia spostrzeżeń, zdolność przechowywaodtwarza-nia oraz odtwarzaodtwarza-nia, werbalizowaodtwarza-nia spo-strzeżeń, skłonność do fantazjowania, cechy osobowości, stwierdzenie ewentualnych

21 22

Gwarancjami realizacji zasady prawdy materialnej są: inicjatywa dowodowa organu procesowego, kolegialność składu orzekającego oraz system środków kontroli rozstrzygnięć sądowych.

23

art. 6 ust. 1 EKPC, w myśl którego każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie

karnej, przy czym postępowanie przed sądem jest jawne.

Ustawa z dnia 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555). Krystyna Bronowska, Dariusz Czekan

czynników, które tę zdolność zakłócają. Sąd Najwyższy wskazał, iż „(…) przedmio-tem stanowiska biegłego, który występuje przy przesłuchaniu świadka, mogą być tylko cechy stanu psychicznego przesłuchiwanego, mogące mieć wpływ na treść jego relacji. Innymi słowy, ocena prawdziwości zeznań świadka należy do sądu, zadaniem zaś biegłego jest jedynie wyrażenie opinii w kwestiach, które sądowi taką ocenę

24 winny umożliwiać czy ułatwiać (…)” .

Dlatego tak ważnym elementem w procesie karnym jest rozgraniczenie, co wolno, a czego nie wolno biegłemu, a także powstrzymywanie się przez organ procesowy od zadawania pytań biegłemu, które mogą zdyskwalifikować opinię.

Co prawda przepisy kodeksu postępowania karnego nie regulują w sposób szcze-gółowy zagadnień związanych z udziałem biegłego psychologa w przesłuchaniu świadka, jednak w celu eliminacji tych wątpliwości niezbędne jest poznanie przez sędziów i prokuratorów specyfiki pracy biegłego psychologa, zakresu kompetencji biegłego, sposobów weryfikacji wydawanych opinii. Konieczna i wymagana od biegłych jest także gruntowna znajomość za zagadnień prawnych niezbędnych dla opiniowania w sprawach karnych (Paprzycki 2006). Dopiero wówczas dowód z prze-słuchania świadka i wydana na tej podstawie opinia sądowo-psychologiczna będą stanowić wartościowy dowód w procesie karnym.

Rola dowodu z zeznań dla procesu sądowego odgrywa kluczowe znaczenie, i to w każdym systemie prawnym, gdyż to na tych źródłach i środkach dowodowych

opiera się większość rozstrzygnięć sądowych (Gruza 2000). Relacja świadka, mi- mo dużego subiektywizmu, nierzadko jest jedynym źródłem informacji o zdarzeniu (Hołyst 2010). Nawet świadek zeznający przed sądem zgodnie z tym, jak zdarzenie postrzegał i zapamiętał może popełniać błędy, szczególnie w sytuacji wieloletniego procesu, dlatego rola biegłego psychologa ma pomóc sądowi w ocenie czy ślady pa-mięciowe, zwane engramami (Wójcikiewicz, Szumakowicz 1984), można zaliczyć

do śladów kryminalistycznych, które pomogą odtworzyć przebieg zdarzeń zgodnie z rzeczywistością, zeznań wiarygodnych i mających znaczenie dla całości

postępo-wania. Nie ulega wątpliwości, że bez względu na formę śladów pamięciowych dla rozstrzygnięcia w sprawie liczy się ich wartość informacyjna (Wójcikiewicz, Szuma-kowicz 1984).

Jednakże trzeba pamiętać, że do popełniania mimowolnych błędów w odtwarza-niu spostrzeżeń przez świadków przyczynia się wiele czynników, w tym zaburzenia sfer życia psychicznego. Zachowania, które różnią się od społecznie i kulturowo przyjętych konwenansów, mogą zostać uznane za odbiegające od normy ( Seligman,

Walker, Rosenham 2003). Przyczyn takich zachowań należy poszukiwać zarówno w czynnikach biologicznych, jak i czynnikach psychologicznych, na przykład

sposo-bie, w jaki zostaliśmy wychowani, funkcjonowaniu w konkretnym kręgu kulturowym czy grupie religijnej ( Seligman, Walker, Rosenham 2003). Nie ulega najmniejszej

Zakończenie

24

wątpliwości, że traumatyczne, ekstremalne dla psychiki ludzkiej zdarzenia wprowa-dzają zmiany w codziennym funkcjonowaniu jednostki dlatego właściwe postępo-wanie podczas przesłuchania pozwoli na odebranie zeznań wiarygodnych, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia toczącego się postępowania.

O niezaprzeczalnej wartości wiedzy psychologicznej wykorzystywanej w toku procesu karnego świadczy to, że ułatwia ona sędziemu ocenę poczytalności sprawcy w chwili czynu czy zeznań uczestników procesu – pozwalając rozpoznać w nich nie-prawdę, błędy, stronniczość czy wpływ nacisków oraz odczuwanych rozterek wew-nętrznych.

Dlatego też w praktyce procesu karnego muszą nastąpić zmiany takie zmiany, by ocena zeznań na podstawie doświadczenia i intuicyjnych działań sędziego zmieniła się w ocenę opartą na dorobku nauki. Tym samym obok kierowania się przez sędziego ogólną wiedzą psychologiczną zachodzi potrzeba powołania biegłego psychiatry bądź psychologa a sąd jest zobligowany skontrolować opinię biegłego i może ją przy-jąć dopiero wówczas, gdy jej uzasadnienie wydaje się być słuszne. Należy zatem dążyć do tego, by sędzia, kiedy zaistnieje taka potrzeba, mógł współpracować z psy-chologiem oraz by potrafił zadać takiemu biegłemu pytania dające postęp w sprawie.

Tym samym biegły psycholog oferuje wymiarowi sprawiedliwości swoją wiedzę pozwalającą na lepsze rozumienie procesów kodowania, przechowywania i wydoby-wania śladów pamięciowych i jej bardziej efektywne wykorzystanie, jednakże od przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości zależy, czy będą chcieli i potrafili z tej wie-dzy skorzystać.

1. Eichstaedt K., (2012), Metodyka pracy biegłego psychiatry, psychologa oraz seksuologa w sprawach karnych, Warszawa, LexisNexis.

2. Depko A., Eichstaedt K., Gałecki P., (2014), Metodyka pracy biegłego psychiatry, psychologa oraz seksuologa w sprawach karnych, nieletnich oraz wykroczeń, wyd. 2, Warszawa, LexisNexis. 3. Gudjonson G. H., Harward L. R. C., (1998), Forensic psychology. A guide to practice, London. 4. Gierowski J.K., Jaśkiewicz-Obydzińska T., Najda M., (2010), Psychologia w postępowaniu karnym,

wyd.2, Warszawa, LexisNexis.

5. Gruza E., (2000), Przyczynek do zagadnienia oceny wiarygodności zeznań świadka, Problemy Współczesnej Kryminalistyki, t. 3.

6. Gruza E., (2002), Granice opiniowania przez biegłego, (w:) Z. Kegel (red.), Problematyka ekspertyzy z dowodu dokumentów, t. II, Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego.

7. Gruza E., (2003), Ocena wiarygodności zeznań świadków w procesie karnym. Problematyka krymi-nalistyczna, Kraków, Zakamycze.

8. Gruza E., (2012), Psychologia sądowa dla prawników, Warszawa, Wolters Kluwer. 9. Grzegorczyk T., Tylman J., (1999), Polskie postępowanie karne, Warszawa, LexisNexis.

10. Habzda-Siwek E., (2002), Diagnoza stanu psychicznego sprawcy a rozstrzygnięcia w procesie kar-nym, Kraków, Zakamycze, Kraków.

11. Habzda-Siwek E., Kobzińska J., (red.), (2014) Psychologia i prawo. Między teorią a praktyką, Sopot, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

12. Hajdukiewicz D., (2001), Biegli psychiatrzy w procedurze karnej, Niebieska Linia, nr 3.

13. Hofmański P., Zgryzek K., Sadzik E., (red.), (2007), Kodeks postępowania karnego, Warszawa, C.H. Beck.

14. Hołyst B., (2010), Kryminalistyka, Warszawa, LexisNexis.

Bibliografia

15. Korzeniowski L., Pużyński S., (red.),(1978), Encyklopedyczny słownik psychiatrii, wyd. II, War-szawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

16. Ledwoch B. (red.), (2011), Wybrane problemy psychologii sądowej, Lublin, Wydawnictwo UMCS. 17. Nowikowski I., (2004), W kwestii skargi na nierozpoznanie sprawy w rozsądnym terminie w

po-stępowaniu karnym (zagadnienia wybrane), (w:) Współczesne problemy procesu karnego. Księga pamiątkowa Prof. Andrzeja Bulsiewicza, Toruń, TNOiK.

18. Pachnik K., Ring A., (2013), Uwagi w sprawie uzyskiwania opinii o stanie zdrowia psychicznego sprawców przestępstw w toku postępowania karnego, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, nr 30. 19. Paprzycki L.K., Zasada swobodnej oceny dowodów a związanie organu procesowego opinią

bieg-łego, (w:) Czapska J. i inni (red.), (2000), Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Prof. S. Waltosia, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze PWN.

20. Paprzycki L.K., (red.), Opiniowanie psychiatryczne i psychologiczne w procesie karnym, Kraków 2006, Instytut Ekspertyz Sądowych.

21. Przybysz, J. (2007). Psychiatria sądowa. Podręcznik dla lekarzy i prawników .Część I: Opiniowanie w procesie karnym, wyd. IV, Toruń, Polskie Towarzystwo Psychiatryczne.

22. Przybysz J., (2011), Kompendium psychiatrii sądowej – opiniowanie w procesie karnym. Podręcznik dla lekarzy i prawników, Toruń, Tumulth.

23. Rode D., (red.), (2015), Modele psychologicznego opinio dawstwa w sprawach karnych, Wyd. I, Sopot, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

24. Sehn J.,(1956), Dowód z biegłych w postępowaniu sądowym, Nowe Prawo, nr 4.

25. Seligma M.E.P, Walker E.F., Rosenham D.L., (2003), Psychopatologia, Poznań, Zysk i S-Ka. 26. Sławik K., Bronowska K., Biegli i ich ekspertyzy pisma, Problemy Kryminalistyki 2005, nr 247.

27. Stanik J. M., (2000), Teoretyczne i metodologiczne przesłanki opinio dawstwa psychologicznego w procesie karnym, Postępy Psychiatrii i Neurologii, nr 9.

28. Świda Z., Ponikowski R., Posnow W. (2008), Postępowanie karne – część ogólna, Warszawa, Wol-ters Kluwer.

30. Tomaszewski T., (1986), Kryminalistyczno-procesowe aspekty przygotowania do przesłuchania biegłego, Problemy Praworządności, nr 11

31. Tomaszewski T., (1991), Problematyka wykorzystania dowodów naukowych na tle procedury amerykańskiej, Nowe Prawo, nr 1–2.

32. Tomaszewski T., (1997), Czy korzystać z opinii prywatnych, Przegląd Sądowy, nr 2.

33. Tomaszewski T., (1998), Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Kraków, Instytut Ekspertyz Sądowych.

34. Widła T., (1992), Ocena dowodu z opinii biegłego, Katowice, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego. Witkowska K., (2013), Biegły w postępowaniu karnym, Prokuratura i Prawo, nr 1.

35. Wójcikiewicz J., Szumakowicz E., (1984), Ślady pamięciowe, „Studia Kryminologiczne, Kryminologiczne i Penitencjarne”, t. 15.

36. Zoll A., (2012), Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna. Tom I – komentarz do art. 1-116, Warsza-wa, Wolter Kluwer.

37. Żylińska J., (2013), Biegły psycholog a odebranie i ocena zeznań małoletniego świadka w procesie karnym, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, nr 30.

1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. nr 89, poz. 555). 2. Ustawa z dnia 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555). 3. Wyrok SN z dnia 14 września 1957 r., II KRN 782/57, OSPiKA 1958, nr 5, poz. 120. 4. Wyrok SN z dnia 21 czerwca 1971 r., III KR 18/71.

5. Wyrok SN z dnia 20 sierpnia 1980 r., V KRN 178/80, OSNPG 1981 r., nr 5, poz. 52.

6. Wyrok SN z dnia 3 marca 1981 r., IV KR 271/80, OSNPG 1981, nr 8-9, poz. 101.Wyrok SN z dnia 27 października 1983 r., II KR 219/83, OSNPG 1984 r., nr 4, poz. 26.

7. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1984 r., sygn. I KR 48/84 (OSNPG 1985, nr 2, poz. 26). 8. Wyrok SN z dnia 20 maja 1984 r., IV KR 281/87, OSNKW 1988, nr 9-10, poz. 69.

9. Wyrok SN z dnia 28 maja 2001 r., IV KKN 89/01, Lex nr 51839.