W MEDIACH W LATACH
1988 -2010 W ŚWIETLE
NARODOWEGO KORPUSU
JĘZYKA POLSKIEGO
Wprowadzenie
Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce WSB-NLU, Nowy Sącz
Streszczenie: Głównym celem przeprowadzonych badań jest prześledzenie dynamiki zmian
przestęp-czości gospodarczej w Polsce w latach 1988 -2010 w oparciu o analizę ilościową i jakościową z uwzględ-nieniem medialnego środka przekazu w podziale na typ, kanał i frekwencję. Zastosowana metodologia badań przynależy do światowej metodologii badań korpusowych i wykorzystuje materiał badawczy pochodzący z Narodowego Korpusu Języka Polskiego. Celem badań jest przedstawienie dynamiki zmian przestępczości gospodarczej, ukazanie różnych aspektów przestępstw gospodarczych oraz okreś-lenie roli mediów, jako nośnika informacji o przestępstwach.
Summary: The main objective of the study is to investigate the dynamic changes of economic offences in
Poland between 1988 and 2010, based on quantitative and qualitative analysis with regard to media broken down by type, channel, and frequency. The research methodology belongs to the corpus research methodology and uses the data derived from the National Corpus of Polish The objective of the research is to present the dynamics of changes in economic offences, to show the different aspects of economic offences and define the role of the media as an information medium of economic offences.
W polskim prawie karnym przestępstwo gospodarcze przynależy do prawa kar-1 nego wykonawczego, które jest uregulowane przez Kodeks karny wykonawczy . Mianem przestępstw gospodarczych określa się wszystkie czyny zabronione, godzą-ce lub zagrażajągodzą-ce ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego. Polegają one na naruszeniu zaufania związanego z pozycją sprawcy lub instytucją życia gospodarczego, zagrażające utratą zaufania do systemu gospodarczego bądź należących do niego instytucji.
1
Przestępstwa gospodarcze naruszają interesy wszystkich osób uczestniczących w obrocie gospodarczym. Rozdział XXXVI Kodeksu karnego (1997) określa
przes-tępstwa gospodarcze, jako czyn z artykułu 296 § 1 k.k., polegający na nadużyciu zaufania przez osoby zajmujące się kierowaniem podmiotami gospodarczymi i pro-wadzeniem ich spraw majątkowych lub działalności gospodarczej.
Sprawca przestępstwa, może popełnić je przeciw dobrom i interesom osób fizycz-nych, osób prawfizycz-nych, jak i jednostek organizacyjnych pozbawionych osobowości prawnej. Przestępstwo to można popełnić zarówno przez przekroczenie uprawnień wynikających z pełnomocnictw, jak i poprzez niedopełnienie ciążącego na osobie obowiązku. Drugi ze wspomnianych powyżej przypadków dotyczy sytuacji, gdy sprawca nie wykonuje czynności faktycznych lub prawnych, do których wykonania jest zobowiązany z mocy prawa lub treści czynności prawnych.
Przestępstwo określone w art. 296 § 1 k.k. jest przestępstwem skutkowym. Dla ważności tego przestępstwa znaczna szkoda majątkowa musi zostać wyrządzona mocodawcy. Co więcej, między skutkiem w postaci wyrządzenia istotnej szkody majątkowej a zachowaniem się sprawcy, które polega na nadużyciu uprawnień bądź niedopełnieniu obowiązków zachodzi szczególna więź. Związek przyczynowy musi być ustalony tylko w momencie, gdy sprawca czynu zrealizował znamię wspomnia-nej czynności sprawczej poprzez działanie. W przypadku zaniechania istotne jest ustalenie, że na sprawcy ciążył obowiązek wykonania konkretnej czynności. Ponadto, zarówno w przypadku zaniechania jak i działania, niezbędne jest ustalenie, czy wystę-puje szczególne powiązanie normatywne, które przesądza o wystąpieniu
przestęp-2 stwa gospodarczego .
Chociaż uwarunkowania prawne przestępstw gospodarczych są istotnym aspek-tem określającym przestępstwa i ich rodzaje, to jednak po ogólnym zdefiniowaniu terminu przestępstwo gospodarcze głównym celem niniejszej pracy jest określenie charakteru zmian przestępczości gospodarczej omawianej lub opisywanej w mediach w Polsce w latach 1988 -2010, ze zwróceniem uwagi na dynamikę zmian w dziedzinie przestępstw gospodarczych.
Kierunki zmian przestępczości gospodarczej w kraju w ostatniej dekadzie dwu-dziestego wieku i w pierwszej dekadzie dwudwu-dziestego pierwszego wieku są przed-miotem przeprowadzonej analizy ilościowej i jakościowej z uwzględnieniem medial-nego środka przekazu w podziale na typ, kanał i częstość wystąpień. Zastosowana metodologia badań przynależy do metodologii badań korpusowych i wykorzystuje materiał badawczy pochodzący z Narodowego Korpusu Języka Polskiego (NKJP). Celem szczegółowym badań jest ukazanie różnych aspektów przestępstw gospodar-czych w Polsce oraz określenie roli mediów, jako nośnika informacji o przestęp-stwach gospodarczych w omawianym okresie.
Zainteresowanie patologią gospodarczą, do której przynależą przestępstwa gospo-darcze pojawiło się już w pierwszych formacjach społecznych (Gąsiorowski, 1999). Społeczności starożytne Aten czy Rzymu nie były wolne od przestępstw, za które
Przestępstwa gospodarcze w ujęciu diachronicznym
Ewa Piotrowska-Oberda, Katarzyna Oberda
2
odpowiedzialność ponosił właściciel metojków w Grecji i wyzwoleńców w Rzymie (Gąsiorowski, 1999). Zakres przestępstw gospodarczych, jako zjawiska patologicz-nego sięgającego czasów starożytnych ulegał rozszerzeniu wraz z rozwojem działal-ności ekonomicznej państw europejskich (Wałek-Czarnecki, 1948, Jaczynowska, 1986, Lesiński, 1995).
Rozwój historyczny przestępstw gospodarczych w Polsce i na świecie znajduje swoje odzwierciedlenie na kartach historycznych dziejów prawa sądowego (Borkow-ska-Bagieńska et al., 1994, Borkow(Borkow-ska-Bagieńska, 2006). Borkow(Borkow-ska-Bagieńska (2006) omawiając historię prawa karnego, cywilnego, materialnego i procesowego przestawia chronologicznie przykłady przestępstw gospodarczych w epoce feudal-nej, kapitalistycznej i socjalistycznej.
Przestępstwa, ich charakter oraz postępowanie karne mają swoje odzwierciedlenie w literaturze Wałka-Czarneckiego (1948), Bednarzaka (1971), Jaczynowskiej (1986), Borkowskiej-Bagieńskiej et al. (1994), czy Lesińskiego (1995). Przestępstwo rozu-miane, jako pojęcie korzyści majątkowej będące przesłanką konkretnego działania sprawcy stanowi dążenie do przysporzenia mienia i polepszenia sytuacji majątkowej (Bednarzak, 1971).
Metodologia badawcza zastosowana w niniejszej pracy jest metodologią badań korpusowych, natomiast materiał badawczy pochodzi z podkorpusu zrównoważo-nego Narodowego Korpusu Języka Polskiego. Korpus językowy, jako termin spe-cjalistyczny zapożyczony z języka angielskiego, oznacza machine-readable texts (McEnery, Wilson, 2001) i obejmuje zbiór tekstów opracowywanych komputerowo.
Narodowy Korpus Języka Polskiego stanowi zbiór książek, czasopism, artykułów, audycji radiowych i telewizyjnych. Jest on referencyjnym korpusem współczesnej polszczyzny obejmującym ponad półtora miliarda słów, których źródła pochodzenia obejmują nie tylko klasyczną czy specjalistyczną literaturę, ale także codzienną prasę, teksty ustne i pisemne zamieszczane w Internecie. Tematyczne i gatunkowe zróżnico-wanie tekstów oraz służących temu celowi zróżnicozróżnico-wanie mediów, jako technicznych środków przekazu służy reprezentatywności i wiarygodności korpusu ze zwróceniem uwagi na jego wielkość. Z uwagi na reprezentatywność korpusu i jego zrównoważe-nie (Gries, 2009, Baker, 2006) jest on często wykorzystywany do pracy specjalistycz-nej w różnych dziedzinach humanistycznych, społecznych i informatycznych.
Podkorpus zrównoważony Narodowego Korpusu Języka Polskiego składa się z ok. 250 mln słów i opiera się na tekstach, które powstały po roku 1945. Struktura
podkorpusu zrównoważonego obejmuje książki - 29%, do których należy literatura piękna - 16%, literatura faktu - 5.5%, książki naukowo-dydaktyczne - 2% oraz książki i prasa informacyjno-poradnikowa - 5.5%, prasę -50% wśród której znajdują się prasa - 50%, gazety - 26%, periodyki - 24%, oraz inne teksy pisane np. urzędowe pisma, listy - 4%, Internet -7%, a także teksty mówione, do których należą konwersacje naturalne, konwersacje medialne, protokoły sejmowe - 10% (NKJP).
Metodologia badawcza przestępstw gospodarczych przeprowadzona w oparciu o Narodowy Korpus Języka Polskiego umożliwia prześledzenie nie tylko frekwencji
badanego leksemu (Hebda 2011), czy przeprowadzenie jego analizy składniowej
Metodologia badawcza
i semantycznej (Miechowicz-Mathiasen, Scheffler 2008), ale także umożliwia kon-ceptualizację wybranego pojęcia w czasie (Fabiszak, Hebda, Konat 2012). Przy za-stosowaniu tej metodologii została przeprowadzona analiza ilościowa i jakościowa materiału badawczego dotyczącego przestępczości gospodarczej omawianej w Pol-sce w latach 1988 - 2010 z uwzględnieniem medialnego środka przekazu.
Badania korpusowe przeprowadzone w oparciu o podkorpus zrównoważony Na-rodowego Korpusu Języka Polskiego wykazały, że przestępstwa gospodarcze zostały odnotowane w polskich mediach w latach 1988-2010, co ilustrują następujące wy-kresy.
Wykres nr 1 poniżej przestawia częstość wystąpień terminu przestępstwo gospo-darcze, w podkorpusie zrównoważonym w latach 1988 i 2010 na 1000 akapitów.
Wykres nr 1 Profil diachroniczny dla terminu przestępstwo gospodarcze
Frekwencje obliczono w 1.69s.
(źródło: NKJP podkorpus zrównoważony)
Profil diachroniczny dla terminu przestępstwo gospodarcze zilustrowany krzywą częstości wystąpień na 1000 akapitów wyraźnie wskazuje na fluktuację zmian, ilus-trując wzrost wystąpień tego terminu w mediach w latach 1992, 1997, 2001, 2003,
2006 i 2008. Krzywa częstości wystąpień odmawianego terminu osiągnęła szczyt w roku 1997, co stanowi 0.017 wystąpień na 1000 akapitów, natomiast w latach
1998-1991, 1995, 1999-2000 2005, 2007 2005-2006 i 2008-2009 frekwencja terminu prze-stępstwo gospodarcze była na poziomie zerowym.