Niewypłacalność, bankructwo i upadłość

Istotnym elementem jest zdefiniowanie i rozróżnienie pojęć: niewypłacalność, bankructwo, a upadłość. Niewypłacalność występuje wtedy, kiedy przedsiębiorstwo tracąc płynność finansową, nie jest zdolne do spłaty swoich zobowiązań i wartość jego aktywów spada poniżej pewnego krytycznego poziomu, który wyznaczony jest przez wielkość zadłużenia. Przy takiej definicji niewypłacalności istnieje ryzyko, że przedsiębiorcy, którzy z uwagi na przejściowe zatory płatnicze jedynie opóźniają się w wykonaniu swych zobowiązań, mogą być uznani za niewypłacalnych. Już samo złożenie wniosku przez dłużnika ujemnie wpływa na jego reputację, wywołuje niepokój na rynku gospodarczym i niejednokrotnie pogłębia recesję dłużnika. Jednakże wystąpienie stanu niewypłacalności jeszcze nie świadczy, iż przedsiębiorstwo zaprzestanie swojej działalności⁴³.

41

Por. Kliem R. L.: Ludin I. S.: „Reducing Project Risk”, Gower, Aldershot 1997, str. 5; Jajuga K.: “Bank jako podmiot rynku finansowego – problem wyceny i zarządzania ryzykiem” w: Bankowość korporacyjna i inwestycyjna, wyd. WSB, str. 177-179

42 Więcej na temat zarządzania ryzykiem m.in. w: Rogowski W., Michalczewski A.: „Zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych. Ryzyko walutowe i ryzyko stopy procentowej”, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, str. 18;Zawadzka Z.: „Warunki bezpieczeństwa banków i ich klientów” w: Banki polskie u progu XXI wieku – praca zbiorowa pod red. W. L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 1999, str. 189; Jajuga K..: „Modele ryzyka kredytowego a kredyty hipoteczne” w: „Uwarunkowania i kierunki rozwoju modelowania ryzyka kredytowego wierzytelności hipotecznych” praca zbiorowa pod red. K. Jajugi, Z. Krysiaka, wyd. Związek Banków Polskich, Warszawa 2003, str. 30

43 W prawie przewidziane jest również takie rozwiązanie, iż „sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10% wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika” (art. 12 PrUpadNapr).

Wyróżniamy również niewypłacalność długotrwałą, która najczęściej prowadzi do upadłości⁴⁴. Niewypłacalność nie jest równoznaczna z bankructwem⁴⁵. Bankructwo rozumiane jest jako tak zła sytuacja ekonomiczna-finansowa przedsiębiorstwa, która uniemożliwia mu dalsze normalne funkcjonowanie.

Upadłość jest pojęciem wieloznacznym⁴⁶. Dokładna definicja upadłości nie znajduje się w

żadnym akcie prawnym. Ustawodawca definiuje jedynie przyczyny upadłości, jej cel, skutki etc. Stąd definiując ją można przyjąć, że jest to specjalny rodzaj przymusowego zaspokojenia wszystkich wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Inaczej mówiąc upadłość jest pewnym rodzajem egzekucji, gdyż prowadzi do interwencji państwa poprzez organy sądowe, do zajęcia majątku dłużnika i do przymusowej likwidacji tego majątku w razie zaistniałych przesłanek, aby przerwać narastanie długów, złagodzić ich skutki i umożliwić wierzycielom równy udział w zaspokojeniu z majątku dłużnika oraz eliminować z rynku podmioty słabe ekonomicznie⁴⁷. Można określić to jako reakcję na zjawiska o charakterze negatywnym będące między innymi nieuniknionym skutkiem swobody gospodarczej, która często wykorzystywana jest nie tylko przez racjonalnie myślących przedsiębior-ców. Prawo upadłościowe wprowadza tzw. cywilizowane zasady ustalenia momentu upadłości. Określa także zasady postępowania z majątkiem dłużnika i nie pozostawia bez echa bardzo istotnej kwestii zaspokojenia wierzycieli. Teza sformułowana przez Sąd Najwyższy mówi, iż jednym z celów ogłoszenia upadłości jest zapobieżenie dowolnemu i wybiórczemu spłacaniu przez dłużnika wybranych wierzycieli kosztem pozostałych. Pierwotnym i zasadniczym celem postępowania upadłościowego jest ochrona praw wszystkich osobistych wierzycieli dłużnika. Ochrona ta następuje przez likwidację majątku masy upadłości (art. 110 i nast. Prawa Upadłościowego i Naprawczego - PrUpadNapr) oraz w miarę możliwości równomierne zaspokojenie wszystkich wierzycieli z uzyskanych pieniędzy z całego majątku dłużnika. Jest to w zasadzie jedyny i podstawowy cel postępowania upadłościowego. Cel ten można realizować nie tylko poprzez pozbawienie dłużnika prawa do zarządzania swoim majątkiem, a co za tym idzie poprzez likwidację tego majątku. W pracy upadłość rozumiana jest jako prawny moment ogłoszenia upadłości przez sąd i likwidację przedsiębiorstwa.

Jednym z największych problemów jest określenie momentu, kiedy przedsiębiorstwo przestaje być wypłacalne i wkracza na drogę prowadzącą do bankructwa. W praktyce przyjmuje się różne momenty. Może to być:

a) ogłoszenie upadłości podmiotu przez sąd,

44

W ustawie z 29.12.2003 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 85 ze zm.), za niewypłacalnego uważa się podmiot, co do którego ogłoszono upadłość.

45 Bankructwo utożsamiane jest z upadłością czyli z zaprzestaniem funkcjonowania przedsiębiorstwa, uznaniem przez sąd niewypłacalności dłużnika i podjęciem decyzji o ściąganiu długów z jego majątku.

46 Hamrol M., Chodakowski J.: „Prognozowanie zagrożenia finansowego przedsiębiorstwa. Wartość predykcyjna polskich modeli analizy dyskryminacyjnej”, w: Badania operacyjne i decyzje, 2008, nr 3, wyd. Politechniki Wrocławskiej, Instytut Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej, str. 18

47

b) złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości,

c) złożenie wniosku o postępowanie układowe bądź naprawcze, d) podpisanie ugody z bankiem lub innym wierzycielem.

Innym momentem, który może być uznany za moment utraty zdolności płatniczej to wypowiedzenie kredytu w całości lub części, albo żądanie wystosowane przez bank wcześniejszej spłaty kredytu przez kredytobiorcę. Zazwyczaj takie wezwanie jest symptomem trwałego pogorszenia się sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy zagrażającego jego zdolność kredytową (lub niekiedy także w momencie naruszenia istotnych warunków umowy np. kiedy kredyt jest wykorzystywany niezgodnie z przeznaczeniem)⁴⁸.

Wniosek o ogłoszenie upadłości przedsiębiorstwa może do sądu złożyć sam dłużnik (podmiot), jak i każdy z wierzycieli dłużnika. Jednakże polskie prawo rozróżnia krótkotrwałe zaprzestanie spłaty wierzytelności, które nie jest uważane za niewypłacalność i nie stanowi podstawy do stwierdzenia upadłości przedsiębiorstwa. Według przepisów w momencie ogłoszenia przez sąd upadłości dłużnika, traci on możliwość zarządzania swoim majątkiem. Proces likwidacji przeprowadzany jest przez syndyka, który przy likwidacji bierze pod uwagę roszczenia wszystkich wierzycieli dłużnika.

Wszystkie momenty można przedstawić na osi czasu w sposób przedstawiony na rysunku 1.4. Wyraźnie widać, że moment bankructwa (rozumianego jako złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, o postępowanie naprawcze lub o postępowanie układowe) jest w rzeczywistości gospodarczej odleglejszy niż moment wystąpienia niewypłacalności, ale wcześniejszy niż moment prawnej upadłości.

Rys. 1.4 Momenty wystąpienia niewypłacalności, bankructwa oraz ogłoszenia upadłości na osi czasu

Źródło: opracowanie własne

W niniejszej pracy analizowane pojęcia definiowane są następująco:

a) niewypłacalność – moment kiedy iloraz wartości progowej wypłacalności do wartości rynkowej aktywów (zdefiniowany później jak wskaźnik zadłużenia przedsiębiorstwa – WZ) przekroczy wartość 1,

b) bankructwo – moment złożenia przez zarząd przedsiębiorstwa lub wierzycieli firmy wniosku o: ogłoszenie upadłości, o postępowanie naprawcze, o postępowanie układowe,

48

Otta W.: „Działalność kredytowa banku”, wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998, str. 125

niewypłacalność bankructwo upadłość

c) upadłość – moment prawny, który zachodzi wtedy, gdy sąd ogłosi prawomocny wyrok (moment ogłoszenia prawomocnego wyroku może być bardzo odległy od faktycznego momentu zaistnienia niewypłacalności lub bankructwa).

W związku z tym w pracy będzie nas interesowała niewypłacalność oraz bankructwo, a nie prawna upadłość. Jeśli w dalszych analizach pojawi się pojęcie upadłość to rozumiane jest ono jako synonim bankructwa.