Rozdział I Ryzyko w działalności gospodarczej
1.6. Ryzyko kredytowe
Ryzyko kredytowe występujące w obrębie szeroko pojętej działalności bankowej jest jedną z najstarszych form ryzyka. W literaturze istnieje wiele definicji ryzyka kredytowego. Spowodowane jest to zainteresowaniem z jakim się spotyka, gdyż ryzyko to stanowi realne zagrożenie dla funkcjonowania banków. Według większości autorów definicje te są do siebie zbliżone. Pojęcie ryzyka kredytowego może dla banku oznaczać możliwość straty części lub całości sumy udzielonego kredytu. Straty z tego tytułu powstają nie tylko w sytuacji, gdy kredytobiorca nie zwraca całości lub części pożyczonych funduszy (kapitału), ale także, gdy opóźnia się z ich terminowym zwrotem lub zwleka ze spłatą należnych odsetek, prowizji czy opłat54. Opóźnienie w spłacie może prowadzić do utraty przez bank płynności finansowej, a w przypadku dodatniej wartości pieniądza w czasie – oznacza dla banków rzeczywistą stratę. Samo zagrożenie, że płatności związane z obsługą kredytu nie zostaną przez klienta uregulowane w terminie przewidzianym umową określane jest mianem ryzyka kredytowego55. Skutki ryzyka kredytowego odczuwają zarówno podmioty udostępniające kapitał, jak i te, które chcą go pozyskać. W tym drugim przypadku przejawem ryzyka kredytowego jest na przykład
54 Jędrzejczak A., Konachowicz J.: „Ryzyko kredytowe”, Materiały studialne nr 13, wyd. Gdańska Akademia Bankowca, Gdańsk 1998, str. 3
55 Iwanicz-Drozdowska M., Nowak A.: „Ryzyko bankowe”, wydanie 2, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002, str. 9
ponad planowy poziom kosztu pozyskania kapitału w drodze emisji obligacji, wynikający z pogorszenia się wiarygodności ekonomicznej emitenta i idącego w ślad za tym obniżenia ratingu w okresie bezpośrednio poprzedzającym emisję56.
W innej pracy ryzyko kredytowe banku jest definiowane jako zagrożenie, że odsetki lub kapitał kredytu lub papieru wartościowego (lub jedno i drugie) nie zostaną spłacone zgodnie z umową57.
Najpełniejszą definicję ryzyka kredytowego przedstawił K. Jajuga i określił je jako „ryzyko wynikające z możliwości niedotrzymania warunków umowy przez kredytobiorcę co oznacza, że kredytodawca (bank) nie otrzyma w oczekiwanym terminie płatności określonych warunkami umowy”58.
Jeśli zdefiniujemy ryzyko kredytowe jako zagrożenie odzyskania zaangażowanych prze bank
środków, to możemy je podzielić na ryzyko59:
a) sensu stricto – dotyczy tylko udzielanych przez bank kredytów, pożyczek, gwarancji i poręczeń, skupowanych wierzytelności, otwartych linii kredytowych itd. 60,
b) sensu largo61 – obejmuje nabyte przez bank instrumenty dłużne wyemitowane przez dany podmiot, inwestowanie w papiery wartościowe i udziały, pozagiełdowe instrumenty pochodne, które są źródłem tzw. ryzyka kontrahenta (counterparty risk) oraz operacje rozliczeniowe, w czasie trwania których bank jest narażony na ryzyko rozliczeniowe (settlement risk)62.
R. Jagiełło wyróżnia dodatkowo w ramach aktywnego ryzyka kredytowego ryzyko zabezpieczenia (ryzyko, że dodatkowo przyznane bankowi zabezpieczenia z powodu braków prawnych lub obniżenia wartości nie pokryją roszczeń kredytowych) oraz ryzyko płynności (spowodowane głównie opóźnieniami lub całkowitym zaprzestaniem spłaty należności), a w pasywnym ryzyku kredytowym63 ryzyko zmiany wartości pieniądza, stopy procentowej oraz
56 Langner A.: „CreditMetrics a portfel kredytów zagrożonych”, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2007, str. 14
57 Grabczan W.: „Zarządzanie ryzykiem bankowym”, wyd. Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1996, str. 220
58
Jajuga K.: „Modele ryzyka kredytowego a kredyty hipoteczne”, w: Uwarunkowania i kierunki rozwoju modelowania ryzyka kredytowego wierzytelności hipotecznych, wyd. Związek Banków Polskich, /warszawa, 2003, str. 23
59 Iwanicz-Drozdowska M.: „System wewnętrznych regulacji ostrożnościowych w bankach i możliwości ich rozwoju” w: Banki polskie u progu XXI wieku – praca zbiorowa pod red. W. L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 1999, str. 216
60 Rzeczycka A.: „Ryzyko bankowe i metody jego ograniczania”, wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2002, str. 78; Wiatr M. S.: „Ryzyko kredytowe” w: Współczesny bank – praca zbiorowa pod red. W. L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 2001, str. 367
61 Iwanicz-Drozdowska M.: „Zarządzanie finansowe bankiem”, wyd. PWE, Warszawa 2005, str. 127
62 Ibidem, str. 127
63 Por. Wiatr M. S.: „Zarządzanie indywidualnym ryzykiem kredytowym – elementy systemu”, wyd. SGH w Warszawie, Warszawa 2008, str. 31
walutowe64. Ryzyko kredytowe pojedynczego zaangażowania kredytowego można ująć w dwóch podstawowych grupach:
a) ryzyko wynikające z kondycji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy – ocena tego ryzyka powinna określać możliwość zaangażowania środków banku w inwestycję danego przedsiębiorstwa,
b) ryzyko związane z zawieraną transakcją – wpływ na ten typ ryzyka ma czas trwania kredytu, wielkość zaangażowania oraz rodzaj przyjętego zabezpieczenia.
Ryzyko kredytowe możemy też określić jako zagrożenie spłaty kredytu z odsetkami w umownych terminach, spowodowane trudnościami w realizacji umowy kredytowej. Ryzyko to definiuje się jako niewiadomą, czy kredytobiorca spłaci zaciągnięty kredyt lub odda pożyczony produkt65. Jest to ryzyko, że klient nie będzie w stanie zapewnić wymaganych środków pieniężnych na pokrycie wszystkich płatności wymienionych w umowie co spowodowane może być jego słabą kondycją finansową (brakiem płynności finansowej) lub w najgorszym wypadku upadłością czyli jest to ryzyko poniesienia straty wynikające ze słabej kondycji finansowej klienta66.
Oczywiście ryzyko kredytowe obejmuje również przypadki kiedy podmiot posiada zdolność kredytową (płatniczą) i nie grozi mu bankructwo, a pomimo to odmawia spłaty kredytu i innych opłat z bliżej nieokreślonych przyczyn, lecz wtedy prawdopodobieństwo odzyskania przez bank większości lub nawet całości pożyczonej kwoty wraz z umownymi odsetkami (także karnymi) na drodze sądowej jest znacznie większe niż w przypadku upadłości i nie będzie brane pod uwagę w pracy.
Ryzyko kredytowe może być rozpatrywane w pięciu głównych aspektach67:
a) przedmiotowym – dotyczy ono wywiązania się kredytobiorcy z ustaleń umowy – nie tylko finansowych,
b) podmiotowym – analiza ryzyka związanego z udzieleniem pojedynczego kredytu lub związanego z całym portfelem kredytowym banku,
c) czasowym – kiedy realizacja zapisów umowy opóźnia się i w związku z tym bank nie osiąga zamierzonych celów,
d) przyczynowo-skutkowym – kiedy występuje różnica pomiędzy osiągniętymi wynikami, a zamierzonymi celami,
e) zagrożenia spłaty kredytu – wyróżniamy tu ryzyko niewypłacalności i straty (wynika z niepewności co do przyszłego rozwoju przedsiębiorstwa), zabezpieczenia (określa niebezpieczeństwo, które wynika z samego zabezpieczenia przyjętego w celu ograniczenia
64
Oprócz tego w pracy [Jagiełło] wyróżnia ryzyko: niedostosowania terminów, niedostosowania warunków umów depozytowych i kredytowych, wypowiedzenia umowy z bankiem, kraju oraz transferu.
65 Kraska M.: “Credit scoring i credit rating. Zastosowanie w banku komercyjnym”, Biznes i Finanse, Warszawa 2004, str. 21
66
Mayland P. F.: “Ocena i kontrola ryzyka…”, op. cit., str. 10; Por. także: Żółtkowski W.: „ Zarządzanie ryzykiem bankowym w praktyce w kontekście Nowej Umowy Kapitałowej (Basel II)”, wyd. CeDeWu, Warszawa 2007, str. 24
67 Rzeczycka A.: „Ryzyko bankowe i metody jego ograniczania”, wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2002, str. 78-83
ryzyka kredytowego), ryzyko terminowe i zmiany wartości pieniądza (czyli niebezpieczeństwo spadku realnej wartości spłacanego kredytu w wyniku inflacji).
Specyficznym rodzajem ryzyka kredytowego jest ryzyko kraju, czyli niebezpieczeństwo całkowitego lub częściowego zaprzestania spłaty zobowiązań przez dany kraj na skutek zmian w sytuacji politycznej lub gospodarczej. Wpływ tego typu czynników może być przez przedsiębiorstwa (w tym także banki) odczuwany zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio.
Podsumowując ryzyko kredytowe to możliwość, że kredytobiorca:
• nie dotrzyma terminu spłaty raty i pozostałych płatności,
• wniesie ustalone płatności tylko częściowo,
• w sposób stały zaprzestanie spłaty.
W pracy ryzyko kredytowe rozumiane jest w znaczeniu ryzyka utraty płynności finansowej, które może prowadzić do bankructwa, a następnie do ogłoszenia upadłości, co pociąga za sobą zaprzestanie spłaty raty kredytowej z innymi płatnościami określonymi w umowie.
Oprócz wszystkich źródeł występowania ryzyka omówionych w podrozdziale 1.1 wśród najważniejszych specyficznych czynników wpływających na ryzyko kredytowe można wyróżnić68:
a) niepełną informację gospodarczą i prawną o firmie ubiegającej się o kredyt, bądź korzystającej już z kredytu (np. w kwestii posiadanego zadłużenia),
b) rosnące zapotrzebowanie na kredyt przy relatywnie niskim kapitale podmiotów ubiegających się o kredyt,
c) brak ujednolicenia metodologii oceny zdolności kredytowej, d) częste zmiany przepisów normujących działalność gospodarczą, e) ograniczone możliwości ubezpieczenia kredytów,
f) rosnącą konkurencję usług bankowych na rynku,
g) niedobór wykwalifikowanych kadr w systemie bankowym, h) wyłudzenia kredytów,
i) wypadki losowe (np. śmierć kredytobiorców), j) inne69.
Uregulowania prawne dotyczące podejścia do ryzyka kredytowego, przepisów wprowadzających określone procedury oraz związanych z nim dopuszczalnych sposobów szacowania prawdopodobieństwa niewypłacalności (PD) zostały omówione w rozdziale 2 w aspekcie omawiania działalności Bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego i wprowadzanych przez niego standardów.
68 Nowak M.: „Ocena zdolności kredytowej…”, op. cit., str. 74
69 W pracy [Nowak M.] wymienione zostały jeszcze: niebezpieczeństwo załamania się koniunktury gospodarczej kraju oraz trudności dostosowawcze firm w warunkach transformacji gospodarki z centralnie planowanej do gospodarki rynkowej.