Poemat ten uderza osobliwością i niezwykłością w porów-naniu z tym, co Gałczyński napisał i co napisze po powrocie do kraju1. Niezwykłość polega na tym, iż jest on prawdziwą, liryczną spowiedzią poety. Nie brakło wątków osobistych we wcześniejszych utworach, te nie były jednak tak pełne skargi i niepokoju. Twórca poematu umiał zdobyć się na dystans, i to nawet wtedy, gdy stawał się autentycznym i pełnym niepokoju outsiderem (jak w Balu u Salomona), wyznania są jeszcze pełne dyskrecji, przemilczeń, zawieszonych pytań. W Notat-kach z nieudanych rekolekcji paryskich Gałczyński odsłania się ze szczerością dotąd nieznaną. On, prześmiewca, kpiarz i pogodny w gruncie rzeczy luminarz świata wyobraźni, staje się poetą rozpaczy i samotności przejmującej, bo pozbawionej nadziei.
1O poemacie tym pisze niezwykle ciekawie Z. Z a r ę b i a n k a w arty-kule: Epifania negatywna w „Notatkach z nieudanych rekolekcji pary-skich” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. W: Dzieło i życie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. T. 2. Red. A. K u l a w i k i J.S. O s s o w s k i. Kra-ków 2005, s. 647.
W kilka miesięcy po wyzwoleniu poety z obozu jenieckiego powstaje utwór inny, tak inny, iż większość badaczy i wydaw-ców nie traktuje go jako poematu. Zaczyna się ta inność od tytułu: Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich, w którym wyrażenie gatunkowe „notatki” wskazuje szkicowy, bruliono-wy charakter tekstu i jego luźną budowę. W dodatku przed-miot notatek: rekolekcje, określa epitet nieudane, który — do pewnego stopnia — deprecjonuje utwór jako poemat o tre-ściach religijnych, związanych z czasem rekolekcji.
Już w dwu początkowych zwrotkach znajdują się wyrazy i frazy jakby dostosowane do czasu pokutnego: turpistyczny pająk i wyrażenia dotyczące złego świata: pod grozą złego nieboskłonu, chwieją się fundamenty świata..., oraz łaciński slogan: vanitas vanitatum...
Paryż jawi się w tym utworze jako miasto ciemne, złe, po-nure, a w dodatku — nudne. Ludzie są tu pełni trwogi. A jesz-cze: w tłumie Paryżan ciągle te dwie twarze: oszusta i potę-pionego.
Zwrotka druga z IV części dotyczy spraw polskich, bo tylko tak można zrozumieć jej sens:
[...]
Nasz każdy wiersz zaorzą pługiem, będą kartofle, potem wódka, bo nasze życie — za długie, a sztuka — za krótka2. [...]
BN, s. 279
Ten ustęp przypomina wiersze o polskiej nudzie i szarości.
Ale też polski akcent dotyczy beznadziejnej sytuacji emigran-tów i stylu ich życia. Nie ma w tym utworze właściwie ni-czego, co wiązałoby się z typowym dla Gałczyńskiego
„olśnie-2Stanowi to przewrotną trawestację przysłowia łacińskiego Ars longa, vita brevis.
niem świata”3. W wierszu paryskim dominuje obrzydzenie światem, choć był to przecież powojenny, nietknięty zniszcze-niami Paryż.
Omawiany wiersz paryski cechuje pewna nadwyżka wyra-zów takich, jak otchłań, zwątpienie, zmrok, trwoga, strach.
Zdaniem W.P. Szymańskiego, określenia te pochodzą z arse-nału modernizmu. „Pojęcia te wykorzystuje jednak Gałczyński w innym już kontekście obrazowym; przykładem jest metafo-ra »otchłanie absolutnego zwątpienia«”4. Wyrażenie to jest, zdaniem krytyka, „karykaturą poetyki modernizmu, w której każde z tych pojęć znalazłoby się w oddzielnym obrazie”5.
Przywołanie tu modernizmu uważam za nietrafne. Mimo pesymizmu utwór Gałczyńskiego niewiele ma cech wspól-nych z pesymizmem modernistów, szafujących abstraktami typu „zwątpienie”, „trwoga”, „otchłań”... Gałczyński użył ich w bardzo trudnej dla siebie sytuacji człowieka samotnego, błąkającego się po Paryżu właściwie bez celu i bez uspokoje-nia, jakie spodziewał się znaleźć w Wyznaniach św. Augusty-na. Wymienione pojęcia pochodzą z utworów tego filozofa, a nie od Tetmajera czy Kasprowicza.
Sądzę, że Szymański myli się też, twierdząc, iż „walizka roz-paczy jest obrazem właściwie żartobliwym, gdy sobie uświado-mimy, że w walizce można zmieścić równie dobrze bieliznę czy przybory do golenia”6. Przywołajmy końcową strofę Notatek...:
[...]
Gdy wróci noc, znów pójdę sam na pusty plac przed Notre-Dame i cień mój pomknie za mną tam z wielką walizką rozpaczy.
BN, s. 283
3Zob. J. Błoński. Cytuję za: K. G a ł c z y ń s k a: Gałczyński. Wrocław 1998, s. 207.
4W.P. S z y m a ń s k i: K.I. Gałczyński: Wjazd na wielorybie. W: Liryka polska: interpretacje. Red. J. P r o k o p, J. S ł a w i ń s k i. Kraków 1966, s. 63.
5Ibidem, s. 64.
6Ibidem.
„Wielka walizka rozpaczy” jest metaforą bardzo poważną, a zarazem niezwykle trafną. Paryż nie był miastem docelowym podróżnika — emigranta, ale jednym z miejsc tułaczki. Samot-ni i biedSamot-ni wędrowcy, byli jeńcy czy żołSamot-nierze zdemobilizowa-ni, „żyli na walizkach”, szukając, często z trwogą i rozpaczą, swego miejsca w obcym świecie.
Bohater liryczny Notatek... jest człowiekiem rozdartym, sa-motnym, bezdomnym, i pomieszczona w miejscu pointy
„wielka walizka rozpaczy” to przejmująca i psychologicznie prawdziwa metafora jego sytuacji. Nie ma w tej metaforze nic zabawnego i wcale nie musi kojarzyć się z przyborami do go-lenia. W walizce można dźwigać książki, rękopisy, listy, pa-miątki itp. I można ją było kojarzyć ze smutną włóczęgą po mieście. Łatwo też sobie wyobrazić poetę idącego do No-tre-Dame z wielką walizką. Nie jest to bynajmniej obraz za-bawny czy groteskowy.
Wcześniej wspomniałam, że Notatki z nieudanych rekolek-cji paryskich stanowią najbardziej osobisty i szczery utwór Gałczyńskiego. Napisał on podobnych wierszy kilkanaście.
Nie dorównują one jednak psychologicznej prawdzie No-tatek...
Jak wiemy, poeta próbował zostać na emigracji, nawet założyć rodzinę, znaleźć odpowiednie środki egzystencji. Wró-cił do kraju dopiero po roku pobytu na uchodźstwie. I poe-mat jest wiernym zapisem decyzji poety o przerwaniu nieuda-nych rekolekcji emigracyjnieuda-nych. Decyzji niełatwej, bo przecież nie był ani przed wojną, ani w czasie wojny entuzjastą ZSRR;
wręcz przeciwnie, na jakiś czas związał się z endeckim, nacjo-nalistycznym „Prosto z mostu”, w obozie jenieckim deklaro-wał się jako poeta religijny (por. wiersz Matka Boska Stala-gów). Gałczyński mógł się obawiać powrotu. Wieści z kraju przychodziły wszak różne. Po upadku powstania stracił też kontakt z żoną i przyjaciółmi. Sporo pisarzy i ludzi kultury wybrało emigrację. Wybór był trudny, dramatyczny. Poeta zde-cydował się jednak na powrót i decyzję tę uważał później za słuszną.
Wkrótce po powrocie nastąpi erupcja twórczości poetyc-kiej, która znajdzie ujście w poematach. Przypomnijmy: przed wojną, między rokiem 1927 a 1939 (czyli w ciągu 13 lat) poe-ta napisał ich cztery, po powrocie do kraju, między 1946 a 1953 rokiem (czyli w ciągu siedmiu lat), powstało aż 10 poe-matów. Tę serię otwiera Zaczarowana dorożka.