Obowiązkowy udział adwokata w procesie

każda osoba, której przysługuje zdolność procesowa i jest stroną w sprawie, może działać w sądzie osobiście lub przez ustanowionego przez siebie pełnomoc-nika lub/i adwokata. wymienionych przedstawicieli może powołać zarówno osoba fizyczna, jak i prawna. zgodnie z postanowieniami kodeksu, strona procesowa może ustanowić sobie adwokata w sposób swobodny⁵⁶, przy czym są takie sprawy, w których udział adwokata jest konieczny⁵⁷.

Obowiązek korzystania z pomocy adwokata istnieje w kanonicznym procesie karnym⁵⁸, w postępowaniu spornym, gdy stroną jest osoba małoletnia⁵⁹, w spra-wach dotyczących dobra publicznego, z wyłączeniem spraw małżeńskich⁶⁰, lub gdy sędzia uzna powołanie adwokata za konieczne w procesie, ze względu na do-bro strony⁶¹. Ustanowienie odpowiednich i dyspozycyjnych adwokatów we

wska-54 „wyrok jest dotknięty wadą nieważności nieusuwalnej, jeżeli: (…) jednej albo drugiej stronie odmówiono prawa do obrony” (CIC 1983, kan. 1620, 7°; CCEO, kan. 1303, 7°).

55 IOaNNEs PaULUs II, Allocutio ad Romanae Rotae iudices, 10.02.1995, aas 87 (1995) 1013-1019. tekst polski: Jan Paweł II, Przemówienie do Trybunału Roty Rzymskiej, 10.02.1995, [w:] Jan Paweł II. Dzieła zebrane, t. 5, dz. cyt., s. 698-702.

56 CIC 1983, kan. 1481 § 1. Por. CIC 1917, kan. 1655 § 3; PrM, art. 43 § 1, 44 § 1.

57 sytuacje te podaje CIC 1983, kan. 1481 § 2-3. także F. BĄCzkOwICz, Prawo kano-niczne, dz. cyt., s. 276; I. GraBOwskI, Prawo kanokano-niczne, dz. cyt., s. 524-525; F. BĄCzkO-wICz, J. BarON, w. stawINOGa, Prawo kanoniczne…, t. 3, dz. cyt., s. 61, 213; I. GOrDON, Nowy proces nieważności małżeństwa. Postępowanie. Komentarze, tłum. J. walicki, Często-chowa [b.r.w.], s. 11; E. sztaFrOwskI, Podręcznik prawa kanonicznego, t. 4, dz. cyt., s. 387;

L. CHIaPPEtta, Il matrimonio nella nuova legislazione canonica e concordataria. Manuale giuridico-pastorale, roma 1990, s. 438; L.G. wrENN, Procurators for litigation and advocates, [w:] New Commentary on the Code of Canon Law, dz. cyt., s. 1647; a.G. MIzIŃskI, Adwokat gwa-rantem prawa…, dz. cyt., s. 44; M. BaraN, Czynności adwokata…, dz. cyt., s. 17; k. LÜDICkE, Prozeβrecht, [w:] Münsterischer Kommentar zum Codex Iuris Canonici, ad kan. 1481, n. 2, 5, 9.

58 CIC 1983, kan. 1481 § 2; CCEO, kan. 1139 § 2. także CIC 1917, kan. 1655 § 1.

59 CIC 1983, kan. 1481 § 3; CCEO, kan. 1139 § 3. także CIC 1917, kan. 1655 § 2.

60 tamże.

61 CIC 1983, kan. 1481 § 1; CCEO, kan. 1139 § 1. także E. EICHMaNN, Lehrbuch des Kir-chenrechts…, dz. cyt., s. 234; M. FĄka, Normy ogólne…, t. 2, dz. cyt., s. 78; E. sztaFrOwskI, Prawo kanoniczne w okresie odnowy soborowej…, t. 2, dz. cyt., s. 473; M. sItarz, Słownik prawa kanonicznego, dz. cyt., kol. 7.

zanych przypadkach jest więc niezbędne⁶². w innych sprawach strona ma możli-wość wyznaczenia adwokata⁶³.

według wcześniejszego prawa, w sprawach karnych każdy pokrzywdzony miał w sądzie występować i bronić się osobiście. wyjątek stanowił wypadek, gdy wy-toczono komuś proces o zniewagę, wówczas osoby wpływowe mogły bronić się i wnosić zarzuty przez adwokatów⁶⁴.

Natomiast według prawa obowiązującego, w każdej sprawie karnej oskarżony zawsze musi mieć adwokata albo ustanowionego przez siebie, albo danego ex offi-cio przez sędziego⁶⁵. Proces karny nie może bowiem odbyć się bez obrony faktycz-nej⁶⁶, również w sensie czysto technicznym⁶⁷. „zawsze” w tym przypadku ozna-cza, że przed każdym trybunałem kościelnym i w każdej instancji, niezależnie od woli oskarżonego oraz jego wykształcenia⁶⁸.

Obowiązek ustanowienia adwokata wynika z konieczności ochrony dobra pub-licznego. Przedmiotem procesu karnego jest bowiem wymierzenie lub stwierdze-nie kary z powodu naruszenia porządku społecznego⁶⁹. Obowiązek występowania adwokata w procesie karnym istnieje także wtedy, jeżeli oskarżony jest z zawo-du prawnikiem. Co innego bowiem znać prawo, a co innego stosować to prawo do siebie jako oskarżonego⁷⁰. w kanonicznym procesie karnym adwokat pełni głównie funkcję doradczą, a jednocześnie podejmuje różnego rodzaju działania w interesie oskarżonego. w ten sposób pomaga on w realizacji prawa do obrony;

staje się gwarantem jej urzeczywistnienia.

Przepis procesowy zobowiązuje sędziego w procesie karnym, aby po wezwaniu oskarżonego do sądu zachęcił go do ustanowienia sobie adwokata, wyznaczając

62 r. sztyCHMILEr, Sędziowie i urzędnicy…, dz. cyt., s. 701.

63 J. wIŚLICkI, Prawa świeckich w Kościele Katolickim, Lublin 1939, s. 50.

64 I. GraBOwskI, Adwokatura w ustawodawstwie kościelnym, ak 35 (1935), s. 242.

65 CIC 1983, kan. 1481 § 2; CCEO, kan. 1139 § 2. Nad zapewnieniem obrony prawnej dla oskarżonego winien czuwać sędzia, który ustanawia adwokata z urzędu również wtedy, gdy wybrany przez oskarżonego adwokat nie otrzymał zatwierdzenia.

66 IOaNNEs PaULUs II, Allocutio ad Romanae Rotae auditores, officiales et advocatos co-ram admissos, 26.01.1989, aas 81 (1989) 922-927. tekst polski: Jan Paweł II, Przemówienie do Trybunału Roty Rzymskiej 26.01.1989, [w:] Jan Paweł II. Dzieła zebrane, t. 5, dz. cyt., s. 674-677.

67 CIC 1983, kan. 1723 § 1; CCEO, kan. 1474. także r. BaCCarI, Elementi di dirtitto ca-nonico, Bari 2008, s. 125.

68 M. LEGa, V. BartOCCEttI, Commentarius in iudicia ecclesiastica, t. 1, romae 1950, s. 333; t. PawLUk, Prawo kanoniczne…, t. 4, dz. cyt., s. 373.

69 F.M. CaPPELLO, Summa iuris canonici, t. 3, romae 1955, s. 70.

70 zdaniem J. Grzywacza zawodowi prawnicy stwierdzają z własnego doświadczenia, że mają zupełnie inne samopoczucie, gdy występują w charakterze sędziów czy adwokatów, a zu-pełnie inne, gdy występują nawet w charakterze świadków – J. GrzywaCz, Adwokaci, pełno-mocnicy…, dz. cyt., s. 8.

mu na to odpowiedni termin⁷¹. strona może wybrać adwokata, do którego ma za-ufanie. Na to wskazuje słowo libere. Może zdarzyć się, że oskarżony, mimo zachęty sędziego, nie chce ustanowić adwokata. Motywy takiej postawy mogą być różne:

negatywny stosunek do aktu oskarżenia lub brak wiary w skuteczność pomocy adwokata, itp. Gdyby oskarżony nie chciał lub nie mógł sam sobie ustanowić ad-wokata, sędzia powinien przydzielić mu adwokata z urzędu, jeszcze przed usta-leniem przedmiotu sporu⁷². adwokat z urzędu pełni swoje obowiązki do czasu ustanowienia sobie obrońcy przez oskarżonego⁷³.

Usunięcie adwokata przez oskarżonego, aby osiągnęło swój skutek, musi być mu zakomunikowane, a jeśli nastąpiło już zawiązanie sporu, o takim usunięciu należy poinformować także sędziego i rzecznika sprawiedliwości⁷⁴. respektowa-nie podmiotowości oskarżonego, wyrażające się w uznaniu jego prawa do obrony, ułatwia sędziemu dotarcie do prawdy obiektywnej⁷⁵. zasada ta zapewnia oskar-żonemu efektywną obronę w procesie karnosądowym oraz stwarza warunki do prawidłowego wymiaru sprawiedliwości⁷⁶.

w kanonicznym procesie karnym ustawodawca kodeksowy gwarantuje oskar-żonemu prawo do zabrania głosu jako ostatniemu, osobiście lub za pośrednictwem swojego adwokata, podczas dyskusji w sprawie⁷⁷. Uprawnienie to jest ważne tym bardziej, że wypowiedzi oskarżonego w trakcie dyskusji sprawy powinny mieć znaczenie dowodowe⁷⁸.

71 CIC 1983, kan. 1723 § 1. także E. sztaFrOwskI, Podręcznik prawa kanonicznego, t. 4, dz. cyt., s. 417.

72 trybunał jest zobowiązany ustanowić adwokata z urzędu także w przypadku, kiedy oskarżony nie wyznaczyłby innego adwokata w przypadku odwołania swojego adwokata lub usunięcia adwokata dekretem przez sędziego z poważnej przyczyny.

73 CIC 1983, kan. 1723 § 2. Na ten temat wypowiada się także a.G. MIzIŃskI, Normy własne kanonicznego procesu karnosądowego, „Prawo - administracja - kościół” 2-3 (2002) 10-11, s. 152.

74 CIC 1983, kan. 1486 § 1.

75 Należy jednak wskazać, że udział adwokata w procesie karnym nie wyklucza aktywnego udziału oskarżonego w procesie obrony. s. ŁUPIŃskI, Prawo oskarżonego do pomocy ze strony patronów sądowych, „studia teologiczne” Białystok - Drohiczyn - Łomża 14 (1996), s. 147.

76 tamże, s. 146-149. szerzej na ten temat a.G. MIzIŃskI, Ochrona praw oskarżonego w Kościele, w szczególności w kanonicznym procesie karnosądowym, rNP 17 (2007) 1, s. 152.

77 „Podczas dyskusji sprawy, czy dokonuje się ona na piśmie, czy ustnie, oskarżony ma za-wsze prawo, by sam albo jego adwokat, albo pełnomocnik jako ostatni pisał lub mówił” (CIC 1983, kan. 1725); CCEO, kan. 1478. Na ten temat piszą m.in.: E. sztaFrOwskI, Podręcz-nik prawa kanonicznego, t. 4, dz. cyt., s. 417; M. GrEszata, Litispendencja…, dz. cyt., s. 182;

a.G. MIzIŃskI, Ochrona praw oskarżonego…, dz. cyt., s. 156; J. krUkOwskI, Proces karny, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. 5, dz. cyt., s. 413.

78 s. ŁUPIŃskI, Prawo oskarżonego do obrony…, dz. cyt., s. 177.

Pomoc adwokata niezbędna jest przy korzystaniu ze szczególnego środka za-skarżenia, jakim jest skarga o nieważność wyroku⁷⁹. Przyczyny nieważności nie-usuwalnej zostały wymienione w kan. 1620 kodeksu Prawa kanonicznego. wśród wymienionych tam przesłanek znajdujemy odmówienie oskarżonemu prawa do obrony⁸⁰. większość kanonistów wyraża przekonanie, że o nieważności wyroku można mówić tylko wtedy, gdy strona w ogóle nie mogła się bronić, gdyż nie dano jej szansy do obrony swych praw; jednak niektórzy wyrażają opinię, że nieważność wyroku zachodzi także wtedy, gdy stronie nie dano możliwości nawet na jednym ważnym etapie procesu⁸¹.

Obowiązek ustanowienia adwokatów z urzędu nie odnosi się tylko do proce-su karnego. w procesie spornym, gdy chodzi o małoletnich albo sprawa dotyczy dobra publicznego, z wyjątkiem spraw małżeńskich, sędzia powinien ustanowić obrońcę z urzędu, jeśli strona go nie posiada⁸². Przyjmuje się, że małoletni, czyli ten, kto nie ukończył jeszcze 18 lat⁸³, nie ma doświadczenia w prowadzeniu spraw sądowych i dlatego nie potrafi bronić skutecznie swoich praw.

Jeśli w opinii przewodniczącego trybunału kolegialnego albo sędziego trybu-nału jednoosobowego posługa adwokata w sprawie spornej jest konieczna, a stro-na procesowa w wyzstro-naczonym jej czasie nie powzięła w tym celu żadnych działań, sędzia powinien stosownie do przypadku mianować adwokata z urzędu⁸⁴. Oko-licznością skłaniającą sędziego do uznania konieczności ustanowienia adwokata dla ochrony sprawiedliwości może być trudność sprawy albo fakt, że strona jest głuchoniema lub nie zna języka krajowego⁸⁵. adwokat wyznaczony przez sędziego

79 CIC 1983, kan. 1619-1627. także w. kIwIOr, Przedmiot restitutio in integrum w ko-deksie prawa kanonicznego z 1983 roku oraz w orzecznictwie trybunałów apostolskich w latach 1984-1995, warszawa 2001, s. 214-215.

80 CIC 1983, kan. 1620, 7°; CCEO, kan. 1303, 7°. także G. DI MattIa, Processo penale canonico e animazione pastorale, ap 62 (1989) 3-4, s. 497.

81 r. sztyCHMILEr, Ochrona praw człowieka…, dz. cyt., s. 217; G. ErLEBaCH, La nullità della sentenza giudiziale “ob ius defensionis denegatum” nella giurisprudenza rotale, Città del Vaticano 1991.

82 CIC 1983, kan. 1481 § 3.

83 „Osoba, która ukończyła osiemnaście lat, jest pełnoletnia; poniżej tego wieku małoletnia”

(CIC 1983, kan. 97 § 1).

84 k. LÜDICkE, r.E. JENkINs, Dignitas connubii: norms and commentary, dz. cyt., s. 182;

w. kIwIOr, Zasady działania obowiązujące w sądach i strony procesowe, [w:] Proces małżeń-ski według Instrukcji „Dignitas connubii”. Materiały z ogólnopolmałżeń-skiego spotkania pracowników są-downictwa kościelnego w Gródku nad Dunajcem w dniach 13-14 czerwca 2005 roku, red. t. roz-krut, tarnów 2006, s. 68; E. COLOMBO, L`avvocato: Diritti e doveri nella fase istruttoria, [w:]

L`istruttoria nel processo di nullità matrimoniale (studi Giuridici CVIII), roma 2014, s. 106-108.

85 t. PawLUk, Prawo kanoniczne…, t. 4, dz. cyt., s. 224; r. sztyCHMILEr, Potrzeba udziału adwokata…, dz. cyt., s. 34.

powinien działać dotąd, aż strona sama wyznaczy sobie swojego adwokata⁸⁶. każ-dą nominację adwokata sędzia powinien podać – za pośrednictwem dekretu – do wiadomości stron i obrońcy węzła⁸⁷. w przypadku przyznania stronie procesowej bezpłatnej pomocy sądowej, mianowanie adwokata – gdyby była taka potrzeba - prawodawca kościelny pozostawił w kompetencji przewodniczącego trybunału⁸⁸. Przy każdym sądzie diecezjalnym powinna być zatem lista adwokatów dopusz-czonych przez ordynariusza miejsca do obrony stron procesowych, które zażyczą sobie pomocy adwokata⁸⁹. zaś gdy sprawa rozpatrywana jest przez Najwyższy trybunał sygnatury apostolskiej albo przez trybunał roty rzymskiej, przepisy własne tych trybunałów nakładają na strony obowiązek posiadania adwokatów⁹⁰. Nowością w kodeksie z 1983 r. jest przyznanie wnoszącemu rekurs hierar-chiczny prawa do posłużenia się adwokatem⁹¹. Obrońca winien być ustanowiony z urzędu, jeśli wnoszący rekurs nie ustanowił go sobie, a przełożony uważa, że obecność takiego obrońcy jest konieczna⁹². Przepis ten wprowadzono celem

lep-86 DC, art. 101 § 1-2. także w. kIwIOr, Strony procesowe, [w:] Komentarz do Instrukcji procesowej…, dz. cyt., s. 163; r. sztyCHMILEr, Adwokat w procesie o nieważność małżeństwa, dz. cyt., s. 105.

87 DC, art. 101 § 4; także w. kIwIOr, Strony procesowe, [w:] Komentarz do Instrukcji pro-cesowej…, dz. cyt., s. 163; tENŻE, Zasady działania…, dz. cyt., s. 68.

88 DC, art. 101 § 3, 306, 1°-4°.

89 „zadaniem Biskupa Moderatora jest opublikowanie wykazu, czyli listy, na której wypisani są adwokaci dopuszczeni przy jego sądzie oraz pełnomocnicy reprezentujący zazwyczaj strony w tymże sądzie” (DC, art. 112 § 1). w dawnym prawie procesowym, jeżeli sprawę prowadziło się na prawie ubogich lub ze zmniejszeniem kosztów procesowych, a powód, zdaniem sądu, nie umiał dochodzić swoich praw przed sądem, przewodniczący ustanawiał dla niego adwokata z listy adwokatów sądu Biskupiego. w przypadku braku adwokata sądowego ordynariusz – względnie upoważniony oficjał – na wniosek przewodniczącego, wyznaczał odpowiednią do tego osobę. wyjątkowo, dla bardzo ważnych powodów, kolegium mogło przyznać bezpłatną pomoc adwokacką także pozwanemu. J. BarON, Przepisy o postępowaniu w sprawach o nie-ważność małżeństwa na podstawie instrukcji wydanej przez Kongregację dla Sakramentów dnia 15 sierpnia 1936 r., sandomierz 1938, s. 15; M. BENz, Aufgabe, Stellung und Kosten eines kirchli-chen Anwalts in Eheverfahren, „archiv für katholisches kirkirchli-chenrecht” 165 (1996), s. 446-456;

L. CarUsO, L’avvocato ecclesiastico. Requisiti, poteri, obblighi e sanzioni, roma 2009.

90 BENEDICtUs XVI, Motu proprio Antiqua ordinatione, 21.06.2008, aas 100 (2008) 513-538; Nrrt, art. 53 § 2. także k. LÜDICkE, Der Kirchliche Ehenichtigkeitsprozeβ nach dem Codex luris Canonici von 1983. Normen und Kommentar, Essen 1994, s. 83.

91 L. CHIaPPEtta, Prontuario di diritto canonico e concordatario, roma 1994, s. 101.

92 „wnoszący rekurs ma zawsze prawo posłużyć się adwokatem lub pełnomocnikiem, unikając bezużytecznej zwłoki; co więcej, obrońca winien być ustanowiony z urzędu, jeżeli wnoszący rekurs nie ma obrońcy, a przełożony uzna to za konieczne; przełożony jednak zawsze może nakazać, by wnoszący rekurs sam się stawił, by zostać przesłuchanym” (CIC 1983, kan.

1738). takiego uprawnienia nie zakładał Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. z. GrOCHO-LEwskI, Zmiany w kanonicznym prawie procesowym, kiP 7 (1990), s. 94; a.G. MIzIŃskI, Adwokat gwarantem prawa…, dz. cyt., s. 45.

szej ochrony praw osób fizycznych i prawnych w stosunkach z administracją pub-liczną kościoła⁹³.

sędzia nie może zgodzić się na udział adwokata w procesie w przypadku postę-powania o dyspensę od małżeństwa ważnie zawartego, ale niedopełnionego. w wy-jątkowo trudnej sprawie może jednak dopuścić biegłego w prawie⁹⁴, który pomaga wnioskodawcy w prowadzeniu postępowania (np. we wszczęciu sprawy, w zebraniu dowodów oraz – jeśliby sprawa miała skutek negatywny – w ponownym wniesieniu sprawy)⁹⁵. tym biegłym w prawie może być także adwokat kościelny. Nie ma on jednak wtedy takich uprawnień, jakie ma w sprawach o nieważność małżeństwa.

wynika to z wyjątkowości i powagi dyspensy. Jednocześnie biegły ten zobowiązany jest do zachowania tajemnicy w odniesieniu do treści akt procesowych⁹⁶.