■0,5 0,0 0,5 -0,5 0,0 0,5
INFRASTRUKTURA KOMUNALNA OCHRONA ZDROWIA
-0,4 0,0 0,4 -0,4 -0,0 0,4
Ryc. 1. W artości syntetycznego wskaźnika badanych w ym iaró w poziomu życia w 20 09/2 010 r.
Anna WiniarczykRaźniak
-Pod tym względem najniższe w artości zanotowano na terenie Polski połu dniowo-wschodniej, w szczególności w podregionach nowosądeckim i kro śnieńskim . Również bardzo niskie w artości charakteryzow ały obszar cen tralnej części kraju (podregion w arszaw ski wschodni). N ajlepsza sytuacja panowała w dużych m iastach, a także w północno-zachodniej części Polski. M aksym alną w arto ść zanotowano w podregionie trójmiejskim oraz: w Kra kowie i Poznaniu. Poza największymi m iastam i, wysokie w artości wystąpiły w podregionie gliwickim oraz legnicko-głogowskim. Można stwierdzić, że rozkład przestrzenny om awianego wskaźnika pokrywa się z poziomem bez pieczeństwa społecznego (R aźniak 2012).
W prezentowanym badaniu przyjęta definicja poziomu życia uwzględnia m. in. konsumpcję usług. Wzięto zatem pod uwagę dostępność do usług me dycznych, co zostało analizowane za pomocą dwóch mierników: liczby leka rzy przypadających na 10 tys. ludności oraz liczby ludności przypadającej na jedną ogólnodostępną aptekę. Sytuacja dotycząca ochrony zdrowia w Polsce była najmniej korzystna spośród wszystkich analizowanych grup mierników. O m aw iany miernik wartości dodatnie osiągnął przede wszystkim w dużych m iastach: w Łodzi, Krakowie, Poznaniu, W rocławiu, Szczecinie i w W arsza wie. M inimalne wartości zanotowano w podregionie krakowskim, grudziądz kim, poznańskim, gdańskim i wokół W arszaw y. Istniała zatem wyraźna „stre fa cienia" wokół większości dużych miast, skupiających tego typu usługi.
Co raz ważniejszym elementem kształtującym poziom życia gospodarstw domowych jest edukacja. Zbadano zatem dostępność i poziom funkcjono w ania tego typu usług za pomocą dwóch wybranych mierników, dotyczą cych kształcenia na dwóch najniższych poziomach oświaty. Były to: liczba dzieci w wieku 3 - 6 lat przypadających na 1 miejsce przedszkolne oraz licz ba uczniów szkół podstawowych przypadających na jedno pomieszczenie do nauczania. Najkorzystniej w świetle badań sytuacja wygląda w podre gionach opolskim, częstochowskim i nyskim, natom iast najtrudniejsza - na północy kraju, szczególnie w okolicach Trójm iasta (w podregionach gdań skim, stargardzkim i elbląskim ). Również w przypadku tego wskaźnika za obserwować można strefy niższych w artości w podregionach otaczających duże m iasta - W arszaw ę, Łódź i Poznań. Są to tereny o charakterze migra cyjnym i rozw ijającej się suburbanizacji, gdzie rozwój zaplecza usługowego nie nadąża za zw iększającą się liczbą dzieci przedszkolnych i szkolnych. Skutkuje to przepełnionymi pomieszczeniami, a co za tymi idzie również gorszą jakością om awianych usług.
O statnią grupą mierników, w ziętą pod uwagę w analizie, była dostęp ność usług kulturalnych. W tym celu zbadano rozm iary księgozbiorów w bibliotekach (mierzonych liczbą woluminów), przypadających na 1 00 0 mieszkańców oraz liczbę osób przypadającą na 1 miejsce kinowe.
Prze-strzenny rozkład w artości tej grupy mierników nie miał jednolitego układu. Najwyższe w artości zanotowano w trzech podregionach miejskich: Kato wic, Poznania oraz W arszaw y. Pozostałe duże m iasta prezentowały niższe w artości wskaźnika. Poza tymi trzem a podregionami wysokie wartości charakteryzow ały podregiony na południu kraju: sosnowiecki, jeleniogórski oraz wałbrzyski. Z kolei najniższe w artości zw iązane były z podregionami położonymi wokół lub w pobliżu dużych m iast (m .in. w podregionie gdań skim, warszaw skim wschodnim i krakowskim).
Na podstawie obliczonych w artości dotyczących poszczególnych w y m iarów poziomu życia obliczono średnią w arto ść poziomu życia dla ca łego kraju (ryc. 2). N ajlepsza sytuacja pod względem średniej wartości poziomu życia w jego sześciu w ym iarach występowała w największych m iastach nazywanych często metropoliami (W iniarczyk-Raźniak, Raźniak 2012; Raźniak, W iniarczyk-Raźniak 2 013). Są to m iasta, będące centram i obszarów metropolitalnych (Poznań - m aksym alna w artość, W rocław, W ar szaw a oraz Kraków). Średnia w artość dla badanych wskaźników wskazuje na podział kraju na wyraźne regiony; wyższego poziomu życia - część za chodnia, oraz niskiego poziomu życia - część w schodnia. Pod względem
Ryc. 2. W artości syntetycznego wskaźnika poziomu życia w 2009/2 010 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Anna WiniarczykRaźniak
-om awianego miernika zaobserw ow ano również silne kontrasty p-omiędzy wysoko rozwiniętymi podregionami miejskimi oraz bardzo słabo wyposa żonymi w infrastrukturę różnego typu terenam i wiejskim i. Sq to m. in. pod- regiony położone peryferyjnie w stosunku do większych m iast (nowosądec ki, krośnieński oraz radomski) - w tych obszarach zanotowano najniższe w artości średniego wskaźnika poziomu życia. Duże kontrasty w poziomie życia w porównaniu miasto-wieś wykazały także wcześniejsze badania, pro wadzone w ujęciu regionalnym. Przykładowo w przypadku województwa małopolskiego, wskazano na znacznie wyższy poziom życia bardziej zurba- niazowanej części północno-zachodniej województwa, z Krakowem na cze le, w porównaniu do słabiej zurbanizowanej części południowo-wschodniej, odpowiadającej regionowi nowosądeckiemu, gdzie notowano najniższe w artości wskaźnika syntetycznego poziomu życia w całym województwie (Płaziak 20 0 4 a), dotyczyło to również m iast tego regionu, z wyjątkiem No wego Sącza (Płaziak 2004b).
Analizowane w ym iary poziomu życia badane były również dynamicznie. Porównano w artości syntetycznych wskaźników badanych wym iarów pozio mu życia za lata 2 0 0 2 /2 0 0 3 i 2 0 0 9 /2 0 1 0 . A naliza średnich w artości oraz zmian tych wym iarów dla całego kraju wskazuje, że jedynie w dwóch przy padkach zanotowano wzrost (ryc. 3). Były to w ym iary dotyczące warunków mieszkaniowych (minimalny) i nieco wyższy - oświatowy. Średnia w artość wskaźnika dotyczącego infrastruktury komunalnej utrzymywała się na po ziomie 0. N atom iast w pozostałych przypadkach zaobserwowano spadek: od najniższego w w ym iarze ochrony środowiska, do znaczących spadków w zakresie ochrony zdrowia i kultury. Generalnie, średnia w arto ść wskaź nika poziomu życia dla Polski obniżyła się w badanym okresie. Rycina 4 przedstaw ia, ja k te zm iany dla poszczególnych wym iarów prezentowały się w układzie przestrzennym.
Sytuacja pod względem ochrony środowiska najbardziej pogorszyła się na wschodzie Polski, chociaż m aksym alną w arto ść spadku tego wym iaru poziomu życia zanotowano w podregionach dużych m iast (w Poznaniu i w W arszaw ie). Ta dziedzina życia najwyższy wzrost zanotowała natom iast w Szczecinie oraz generalnie w zachodniej części kraju. Kolejny wymiar, zw iązany z miejscem zam ieszkania - warunki mieszkaniowe - wskazuje, że część obszarów metropolitalnych największych polskich m iast nie jest dostosowanych do w zrastającej liczby mieszkańców. Duże spadki wskaźni ka syntetycznego zanotowano w podregionach położonych wokół Krakowa oraz w woj. śląskim . N atom iast najwyższy wzrost zanotowano w dużych m iastach: w Krakowie, W arszaw ie, W rocławiu i Poznaniu oraz w regionach otaczających niektóre z nich (W arszaw ę, Poznań i W rocław). W przypad ku zmian w wyposażeniu infrastrukturalnym zaobserwowano, iż pomimo
u
1
ochrona warunki infrastruktura ochrona , . . . . . wskaźnik
. . . . . . . . . . . oświata kultura . . .
srodowiska mieszkaniowe komunalna zdrowia poziomu życia
O 2002/2003 ■ 2009/2010 E 3 zmiany 2002/2003-2009/2010
Ryc. 3. Zm iany w arto ści syntetycznego wskaźnika badanych w ym iaró w poziomu życia dla Polski w okresie 2 0 0 2 /2 0 0 3 -2 0 0 9 /2 0 1 0 .
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
że we wschodniej części kraju w okresie 2 0 0 9 /2 0 1 0 sytuacja była nie korzystna, to jed nak od lat 2 0 0 2 /2 0 0 3 uległa ona znaczącej poprawie. W w ym iarze ochrony zdrowia niekorzystna sytuacja omówiona powyżej (dla 2 0 0 9 /2 0 1 0 ) była efektem pogarszania się analizowanych wskaźników. W spom niana wcześniej strefa cienia pogłębiła się wokół największych pol skich m iast -takich ja k Kraków, ponownie Katowice oraz Trójm iasto. Gene ralnie, pod tym względem wzrost wskaźnika syntetycznego w 2 0 0 9 /2 0 1 0 r. w stosunku do roku 2 0 0 2 /2 0 0 3 zanotowano zaledwie w dwóch podregio- nach: w sam ym Poznaniu oraz w podregionie kieleckim.
Bardziej optym istycznie rysuje się sytuacja pod względem zm ian w za kresie dostępności ośw iaty w podregionach. Największe spadki dotyczą pół nocnej części kraju, zaś sytuacja pod tym względem poprawiła się w cen tralnej części Polski (głównie w podregionach tarnobrzeskim , radomskim i sieradzkim ). Niekorzystnie pod względem zm ian przedstawia się sytuacja dostępności usług kulturalnych w badanych podregionach. Podobnie, ja k w przypadku ochrony zdrowia, także pod względem dostępności do kultury zanotowano obniżenie w artości wskaźnika syntetycznego w większości pod- regionów. N ajw yższy spadek w tym w ym iarze poziomu życia zanotowano w podregionie białostockim, sosnowieckim oraz w Szczecinie.
Analizie poddano również zmiany, jakie zaobserwowano w przypadku średniej wartości syntetycznego wskaźnika poziomu życia. Nie analizowano
Anna WiniarczykRaźniak
-Ryc. 4. Zm iany w arto ści syntetycznego wskaźnika badanych w ym iaró w poziomu życia w okresie 20 02/2 0 0 3 -2 0 0 9 /2 0 1 0 .
w tym przypadku sytuacji, w jakiej znalazł się podregion ostatecznie, gdyż było to przedmiotem rozważań przeprowadzonych powyżej. Zwrócono wy łącznie uwagę na tendencje, jakie prezentowała średnia w artość poziomu życia w poszczególnych podregionach w okresie 2 0 0 2 /2 0 0 3 -2 0 0 9 /2 0 1 0 . Na podstawie wyników przeprowadzonych obliczeń badane jednostki po dzielone zostały na kilka typów podregionów, w zależności od kierunku za chodzących zmian w badanym okresie (ryc. 5). Wyróżniono zaledwie jeden typ wzrostowy, co zw iązane było z tym, że poprawę zanotowano zaledwie w dziewięciu podregionach. Rozmieszczenie tych podregionów nie wyka zywało żadnej zależności przestrzennej. Do typu wzrostowego zaliczono
>0,15
Ryc. 5. Zm iany w arto ści syntetycznego wskaźnika poziomu życia w okresie 2 0 0 2 /2 0 0 3 -2 0 0 9 /2 0 1 0 .
Anna WiniarczykRaźniak
-podregiony dużych m iast (Szczecina, Krakowa i Łodzi), -podregiony otacza jące duże miasta lub na terenie których zlokalizowane jest większe miasto (lubelski, opolski, poznański oraz warszaw ski zachodni) a także podregion radomski i legnicko-głogowski. Kolejne 13 podregionów zakwalifikowano do typu reprezentującego stagnację - również w tym przypadku nie zanotowa no widocznych układów przestrzennych. Wśród nich znalazły się podregiony, na których terenie zlokalizowane są duże m iasta: m.in. W rocław, białostocki oraz bydgosko-toruński. Pozostałe podregiony (w sumie 44 jednostki) prezen towały spadkowe tendencje, o różnym stopniu nasilenia. W związku z tym podzielone zostały na trzy grupy spadku wartości poziomu życia: niskiego, średniego oraz wysokiego. Grupa powiatów, w których średnia w artość po ziomu życia spadła najbardziej, okazała się być grupą najliczniejszą (17 jed nostek). W śród nich znalazł się podregion trójmiejski oraz m.in. podregiony otaczające duże miasta (m.in. krakowski, łódzki, i gdański).
Podsumowując przeprowadzone analizy należy stwierdzić, że zaprezento wane sześć wymiarów poziomu życia w Polsce obrazuje zróżnicowane zależ ności przestrzenne. W przypadku większości daje się zauważyć niższe wartości wskaźników w podregionach położonych wokół dużych miast. Dotyczy to szcze gólnie ochrony zdrowia oraz kultury. Świadczy to o niedostosowaniu pod tym względem obszarów wpływu tych miast (obszarów metropolitalnych) do zmie niających się uwarunkowań demograficzno-społecznych. Systematyczny rozwój liczby ludności w tych podregionach nie pociąga za sobą inwestycji w zakresie usług. Również nie wszystkie obszary metropolitalne są przystosowane pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną do wzrastającej liczby lud ności. O tym braku przygotowania świadczą również kierunki zmian w warto ściach wskaźnika syntetycznego, wskazujące na pogarszanie się poziomu życia w zakresie badanych cech w podregionach wokół największych polskich miast.
Sum m ary
The aim of the research was to analyze selected aspects of the standard of living in 6 6
geographic sub-regions in Poland. The research in this paper covers six aspects of the stan dard of living. Important needs include needs associated with individuals' place of residence (housing conditions, environmental issues, etc...), health, education, and cultural interests. Hence, a total of 12 measures (indices) were utilized for all the Polish sub-regions of interest for the period 2002/2003-2009/2010. Values of the six indices of the standard of living in Poland vary spatially. In most cases, however, a clear trend of lower values can be observed in sub-regions surrounding major cities. This is especially true of healthcare and cultural services. The comprehensive index bears this out and points to a lowering in the standard of living in sub-regions surrounding major cities in Poland.
Literatura
Brannstrom L. (2 0 0 4 ), Poor P laces, Poor P ro sp e cts? C o u n te rfa ctu a l M o d e ls o f
N e ig h b o u rh o o d E ffe c ts on S o c ia l Exclusion in Stockholm , Sw e d e n , "U rban
Studies", 41 (13), 2 5 1 5 - 2 5 3 7 .
Byw alec C z. (1 9 8 6 ), W zro st g o sp o d a rc z y a p rze m ia n y pozio m u ży cia sp o łe cz e ń
stw a w latach 1 9 4 5 - 1 9 8 0 , „Zeszyty Naukowe A E", 70, 2 4 1 - 2 5 6 .
Byw alec C z., Rudnicki L. (2 0 0 2 ), K onsum pcja, W a rsza w a PWE.
Knox P.L. (1 9 7 3 ), Level o f Living: A C o n cep tu a l Fram ew ork fo r M on itorin g R eg io n al
Variations in W ell-Being, "Regional Studies", 8, 1 1 -1 9 .
Knox P.L. (1 9 7 6 ), S o c ia l W ell-Being a n d N orth S ea Oil: A n A p p lica tio n o f S u b je ctive
S o c ia l In dica tors, "Regional Studies", 10 (42), 4 2 3 - 4 3 2 .
Knox P.L. (1 9 9 4 ), U rbanization. A n Introduction to U rban G eography, Englewood C liffs, N ew Je rse y: Prentice H all.
Koelle H. (1 974), A n experim en ta l s tu d y on the d eterm in an ts o f a definition fo r the
q u a lity o f life, "Regional Studies", 8, 1 -1 0 .
Korpi T., Nelson K., Stenberg S. (2 0 0 7 ), The a ccu m ulatio n o f so c ia l p ro b le m s 1 9 7 4
2 0 0 0 (C h a p te r 4), "International Jo urn al of Social W elfare", 16, 9 1 -1 0 3 .
Kuz T.J. (1 9 7 8 ), Q ua lity o f Life, an O b je ctive a n d S u b je ctive Variable A n a ly sis, "Re gional Studies", 12, 4 0 9 - 4 1 7 .
Liszewski S. (1 9 9 5 ), Z ró żn ico w a n ie p rze strz e n n e p ozio m u i ja k o ś c i w arun ków życia
lu d n o ści w a g lo m e ra cja ch m iejskich (program b ad a ń , p ie rw sz e wyniki), „Folia
G eograp hica, A cta U niversitatis Lodziensis", 20, 2 0 7 - 2 1 9 .
M aik W . (1 9 9 1 ), In frastruktu ra o sa d n icza ja k o czynnik p ozio m u ży cia lu d n o ści
s tre fy p o d m iejskiej, w : Z. Chojnicki, T. Czyż (red.), Z ró żn ico w a n ie p rze strze n n e pozio m u i w arunków ży cia lu dn o ści, „Biuletyn KPZK PAN", 153, 9 7 - 1 1 6 .
Muzioł A . (1 9 8 1 ), Sta tystyczn a analiza zró żn ico w a n ia w arunków życia lu d n o ści
w m iasta ch w ojew ódzkich, „Przegląd G eograficzny", t. LIII (4), 7 3 7 -7 5 3 .
Pacione M. (2 0 0 3 ), U rban environm ental q u a lity a n d hum an w ellbeing - a so c ia l
g e o g ra p h ic a l p e rsp e ctiv e , „Lan d scap e and U rban Planning", 65, 1 9 -3 0 .
Paszkowski M. (1 989), O strukturze p o trze b sp o łecznych. Próba sy stem atyza cji, "Folia G eo grap hica, Series G eographica-O econom ica", Vol. XXII.
Płaziak M. (2 0 0 4 a ), The S p a tia l D istribution o f Living S ta n d a rd s in The M a ło p o lsk ie
Voivodship, "Prace G eograficzne", 114, 1 0 7 - 1 1 6 .
Płaziak M. (2 004b ), Poziom życia lu d n o ści m ia st w ojew ó d ztw a m ałopolskiego, ze
szczegó ln ym uw zględn ien iem m ia st m ałych i n a jm n iejszych, w : I. Jażdżew ska
(red.) Z ró żn ico w a n ie w arunków ży cia lu d n o ści w m ieście, XVII Konw ersato rium W ied zy o M ieście. Łódź, U niw ersytet Łódzki, 1 2 1 - 1 2 9 .
Raźniak P., W iniarczyk-Raźniak A . (2 0 1 3 ), S p a tia l distribution a n d d iffe re n ce s in
m igration p a tte rn s a n d reven u es o f g m in a s in the Kraków M etro p olitan A re a ,
Wymiary poziomu życia w Polsce w świetle wybranych wskaźników
-Raźniak P. (2 0 1 3 ), P ro ce sy su b u rb a n iza cyjn e w region ie m iejskim Krakowa n a tle
rozw oju sp o łeczn o -g o sp o d a rczeg o w ojew ództw a m a ło po lskieg o . [w:]: P. Raź
niak (red.), Społeczn o-ekon om iczn e p rze m ia n y region ów . Kraków : O ficyna W y daw nicza A F M ,4 5 - 6 6 .
Raźniak P. (2 0 1 2 ), P ro ce sy społeczno-ekonom iczne w Krakowskim O b sza rze M etro
politalnym , „P race G eograficzne", 129, 6 3 -8 1 .
Rusnak Z. (2 0 0 2 ), K lasyfikacja w b a d a n ia ch w arunków bytu, w : W . O stasiew icz (red.), M e to d o lo g ia p o m ia ru ja k o ś c i życia , W ro cław : Akadem ia Ekonom iczna. Sen A . (1 9 9 8 ), The S ta n d a rd o f Living, w : G. H aw thorn (red.), The Tanner Le ctu res
on H um an Values, C am b ridge: C am bridge U niversity Press.
Słaby T. (1 9 9 4 ), S yste m y w skaźników sp o łeczn ych w polskich w arunkach transfor
m a cji rynkow ej, W a rsz a w a : Szkoła Główna H andlow a.
W iniarczyk-Raźniak A ., R aźniak P. (2 0 1 2 ), M ig ra cje w ew n ętrzn e lu d n o ści w p o l
skich o b sza ra ch m etropolitalnych u p ro g u X X I wieku, Kraków : U niw ersytet Pe
dagogiczny.
W iniarczyk-Raźniak A . (2 0 0 8 ), W ybrane u słu g i a ja k o ś ć ży cia m ie szk a ń có w w re
gio n ie m iejskim Krakowa, Kraków : U niw ersytet Pedagogiczny.
Zborowski A ., W iniarczyk-Raźniak A . (2 007), Poziom ży cia w m ałych m ia sta ch ob
sza ru m etrop o lita ln eg o Krakowa - centrum versus p e ry fe rie , „Biuletyn KPZK
PAN", 23 2, 1 4 7 - 1 6 3 .
Zborowski A . (1 9 8 9 ), S p a tia l D ifferen tio n a l O f Living S ta n d a rd s A s E ffe c t O f S o cia l
U rbanization P o resses In U p p e r Sile sia - C ra co w A g g lo m e ra tio n , "Bochum er
G eographische A rbeiten", 51, Paderborn, 1 3 4 - 1 5 1 .
Zborowski A . (2 0 0 4 ), W ybran e a sp e k ty b a d a ń ja k o ś c i i pozio m u życia w dużym
m ieście, w : I. Jażdżew ska (red.), XVII Konw ersatorium W ied zy o M ieście. Łódź:
U niw ersytet Łódzki.
Zborowski A . (2 005), P rzem iany stru ktu ry sp o łeczn o -p rzestrzen n ej region u m iej
skieg o w o kresie rea ln eg o so cja lizm u i tra n sfo rm a cji u stro jo w ej (na p rzykła dzie Krakowa), Kraków : U niw ersytet Jagielloński.
Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie