Rozdział 4. Turystyka zrównoważona – problemy przyrodnicze
4.2. Ochrona przyrody a turystyka
Miejsca w których rozwija się turystyka są najczęściej atrakcyjne pod względem przyrodniczym. Podstawowym aktem prawnym w Polsce, wpły-wającym na kształtowanie polityki ochrony przyrody, jest Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Polska uczestniczy także w szere-gu konwencji, umów i inicjatyw międzynarodowych, które odgrywają rolę w tym zakresie.
W myśl przywoływanej ustawy, formami ochrony przyrody w Polsce są: 1) parki narodowe;
2) rezerwaty przyrody; 3) parki krajobrazowe;
4) obszary chronionego krajobrazu; 5) obszary Natura 2000;
6) pomniki przyrody;
7) stanowiska dokumentacyjne; 8) użytki ekologiczne;
9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;
10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów17.
W poniższej tabeli przedstawiono ogólną charakterystykę wymienio-nych form ochrony przyrody.
Tabela 30. Zestawienie i charakterystyka form ochrony przyrody w Polsce
Forma ochrony przyrody Defi nicja
Park narodowy Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi warto-ściami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i eduka-cyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe
Rezerwat przyrody
Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także
sie-16 A. Kowalczyk, A. Kulczyk, K. Duda-Gromada, Przyrodnicze aspekty turystyki
zrów-noważonej, [w:] Turystyka zrównoważona, red. A. Kowalczyk, Warszawa:
Wydaw-nictwo Naukowe PWN 2010, s. 78.
17 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880,
z późn. zm., http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20040920 880 [dostęp: 21.10.2018].
Forma ochrony przyrody Defi nicja
dliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przy-rodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi Park
krajobrazowy
Obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, histo-ryczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popula-ryzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju
Obszar chronionego krajobrazu
Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych
Sieć obszarów Natura 2000
Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje: 1) obszary specjalnej ochrony ptaków; 2) specjalne obszary ochrony siedlisk; 3) obszary mające znaczenie dla Wspólnoty Pomniki
przyrody
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturo-wej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wy-wierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie
Stanowiska dokumentacyjne
Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzch-ni lub możliwe do wyodrębpowierzch-niepowierzch-nia, ważne pod względem naukowym i dy-daktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskal-ne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych
Użytki ekologiczne
Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości eko-systemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicz-nej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślin-ności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrod-nicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania
Zespoły przyrodniczo--krajobrazowe
Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu natu-ralnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne
Ochrona gatunkowa ro-ślin, zwierząt i grzybów
Ochrona gatunkowa obejmuje okazy gatunków oraz siedliska i ostoje ro-ślin, zwierząt i grzybów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochro-nie…, op. cit.
W Polsce znajdują się 23 parki narodowe, a poza nimi w 2017 roku na terenie kraju było:
– „1493 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 168 tys. ha, – 122 parki krajobrazowe łącznie zajmujące powierzchnię 2518 tys. ha, – 385 obszarów chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni
6998 tys. ha,
– 7715 pozostałych form ochrony przyrody (użytki ekologiczne, stanowi-ska dokumentacyjne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe), które łącz-nie zajmowały 168 tys. ha,
– ponad 36 tys. pomników przyrody”18.
Ustawa o ochronie przyrody wprowadza ograniczenia w zakresie go-spodarowania na terenie obszarów objętych formami ochrony, które wpły-wają na możliwości rozwoju turystyki. Zależy to jednak od kategorii tych obszarów i odmiennego, przypisanego im rygoru prawnego. Szczególne ograniczenia, jeśli chodzi o rozwój turystyki, a także jej formy widoczne są w rezerwatach oraz parkach narodowych, choć i tu są one zróżnicowane w zależności od obowiązującego poziomu ochrony. W przypadku parków krajobrazowych mniejszy reżim ochronny umożliwia najczęściej szersze uprawianie turystyki, choć nie zwalnia z obowiązku dbałości o ich odpo-wiednie przystosowanie dla potrzeb użytkowania turystycznego.
Stosunkowo nową formą ochrony przyrody są obszary Natura 2000. Cała sieć zajmuje prawie 20% powierzchni lądowej kraju i obejmuje 849 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) oraz 145 specjalnych obsza-rów ochrony ptaków (OSO)19. Z jednej strony sieć Natura 2000 daje moż-liwość realizacji spójnej polityki ochrony przyrody na obszarze UE, przy czym nie zastępuje dotychczasowych systemów ochrony na terytoriach krajów członkowskich, a jedynie je uzupełnia. Do głównych korzyści wyni-kających z posiadania obszarów Natura 2000 w regionie należą: promocja obszaru; rozwój turystyki i w związku z tym napływ nowych inwestycji; rozwój regionalny; dodatkowe profi ty wynikające z uruchomienia progra-mów rolnośrodowiskowych; wzmocnienie tożsamości regionalnej i poczu-cia odpowiedzialności za teren, na którym się mieszka, a w konsekwencji wpływ na tendencje migracyjne20. Z drugiej strony, przeciwnicy wysuwają argument o niekorzystnym wpływie obszarów na sytuację ekonomiczną mieszkańców, w związku z niemożliwością zrealizowania inwestycji, je-śli wykazany zostanie negatywny wpływ przedsięwzięcia na obiekt objęty
18 Główny Urząd Statystyczny, Ochrona…, op. cit., s. 38.
19
Ibidem.
20 I. Radziwon, Natura 2000 jako działanie na rzecz równoważonego rozwoju,
siecią. Oponenci zwracają także uwagę na niskie kwoty przeznaczane na utrzymanie obszarów, niewystarczające rekompensaty z tytułu pojawiają-cych się nowych ograniczeń, wydłużenie czasu realizacji inwestycji, a przez to spowolnienie rozwoju całego terenu21. Generalnie im bardziej ścisła jest ochrona, tym większe pojawiają się ograniczenia w użytkowaniu terenu, co dotyczy także lokalizacji obiektów służących turystyce, które w miarę możliwości buduje się poza granicami obszarów chronionych22. Budowle znajdujące się już na ich terenie często stanowią własność podmiotów ob-cych lub osób prywatnych. Niejednokrotnie w takich miejscach dochodzi do skanalizowania ruchu turystycznego, co może przyczyniać się do de-gradacji środowiska przyrodniczego. Istotne więc staje się monitorowanie ruchu turystycznego, które może pomóc w minimalizowaniu negatywnego wpływu na przyrodę.
Tabela 31. Działalność w zakresie turystyki według form ochrony przyrody
Rodzaj/forma turystyki
Rezerwat w tym ochrona:
Park narodowy
w tym ochrona Park krajobrazowy Obszar chronionego krajobrazu Obszar Natura 2000 ścisła częściowa ścisła częściowa
Ekoturystyka - x - + + + + Agroturystyka - x - x + + + Turystyka uzdrowiskowa - - - + + + + Turystyka krajoznaw-czo-edukacyjna - + - + + + + Turystyka rowerowa - - - x + + + Turystyka masowa - - - x x + +
(-) niedopuszczalna; (x) dopuszczalna; (+) zalecana
Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Guzal-Dec, Samorząd gminny
w kreowa-niu zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych województwa lubelskiego,
Biała Podlaska: Wydawnictwo Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II, 2015. S. „Monografi e i Rozprawy”, nr 4, s. 173.
21
Ibidem.
22 M.A. Lebensztejn, Ochrona przyrody oraz aspekty prawne udostępniania