Rozdział 5. Turystyka zrównoważona – problemy społeczne w Polsce
5.1. Społeczno-kulturowe funkcje i dysfunkcje turystyki
Turysta, poza omówionym uprzednio wejściem w kontakt z przyrodą na obszarze odwiedzanym, uczestniczy w interakcjach z mieszkańcami i wy-tworami ich działalności. Spotkania te powodują rozwój funkcji kształce-niowych, edukacyjnych i wychowawczych dotyczących turysty i społecz-ności, które uczestniczą w ruchu turystycznym1. Skutki rozwoju turystyki w ramach strefy społeczno-kulturowej zasadniczo odnoszą się do trzech głównych aspektów:
– turysty jako podmiotu ruchu turystycznego; – stałych mieszkańców terenów odwiedzanych;
– relacji w kontaktach między turystami a przedstawicielami społeczno-ści lokalnych2.
W tabeli nr 33 przedstawiono następstwa rozwoju turystyki uwzględ-niając oddziaływanie na aspekty społeczno-kulturowe.
Jak wynika z powyższej tabeli, skutki rozwoju turystyki w sferze spo-łeczno-kulturowej nie zawsze są negatywne. Odpowiednio zarządzana tu-rystyka może przyczyniać się do pozytywnych zmian poprzez: wpływ na decyzje co do ochrony obszarów i obiektów; podtrzymywanie tradycyjnych wzorców użytkowania ziemi w regionach cennych kulturowo; odtwarzanie najcenniejszych fragmentów krajobrazu związanych z jego potencjałem
1 M. Mika, Przemiany pod wpływem turystyki na obszarach recepcji turystycznej, [w:]
Turystyka, red. nauk. W. Kurek, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007,
s. 422.
2 K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków: Albis
dziedzictwa kulturowego; kreowanie nowych przestrzeni rekreacyjno-tu-rystycznych na terenach poprzemysłowych; permanentne wzmacnianie jakości krajobrazu w drodze restytucji3.
Tabela 33. Skutki rozwoju turystyki
Sfera Skutki (przykłady)
Środowisko przyrodnicze i krajobraz naturalny
– Zmniejszanie i ograniczanie zasobów krajobrazu; zaburzenia struktury i róż-norodności krajobrazu, spójności przestrzennej obszarów przyrodniczo cennych (fragmentacja krajobrazu), przepływu strumienia energii i materii w krajobrazie, a także zaburzenia społecznej użyteczności i jakości krajobrazu, ujednolicanie i zmniejszenie estetyki krajobrazu
Zagospodarowanie przestrzenne
– Nowy model planowania i zarządzania przestrzennego; przekwalifi kowanie gruntów na cele budowy nowych obiektów o charakterze turystycznym, w tym planowanie działek letniskowych na terenach o dotychczasowej funkcji rolniczej lub ekologiczno-ochronnej; projektowanie infrastruktury komunikacyjnej; rewi-talizowanie terenów poprzemysłowych na cele rekreacyjne lub wyspecjalizowaną turystykę
– Zagrożenie ujednolicaniem przestrzennym, transformacją rodzimych stylów budowlanych i implantacją obcych wzorców stylistycznych, chaosem przestrzen-nym, utratą cennych siedlisk ekologicznych wskutek intensywnej zabudowy tere-nu, utratą walorów widokowych
Gospodarka – Profi lowanie drobnego przemysłu i rzemiosła, specjalizacja rolnicza, wyspecja-lizowane usługi; tworzenie „rynku” turystycznego
Sfera społeczno--kulturowa
– Zmiana struktury zawodowej mieszkańców obszarów turystycznych, zmiana stosunków własnościowych, kształtowanie odmiennego stylu życia i nowych wzorców kulturowych, rozwój sektora wypoczynkowego
– Pozytywny wpływ przez ograniczenie bezrobocia i uruchamiane lokalnej przedsiębiorczości
– Negatywne skutki: ryzyko zaniku odrębności, indywidualności, autentyczności i swojskości regionu; globalizacja w sferze społeczno-kulturowej
Instytucje polityczno--administracyjne
– Dostosowanie systemu zarządzania lokalną przestrzenią do zapotrzebowań rynku turystycznego, scalanie systemu decyzyjnego, tworzenie nowych instytucji obsługujących ruch turystyczny
Krajobraz kulturowy
– Zmiany w strukturze i przestrzennym rozkładzie składników środowiska przy-rodniczego i kulturowego; przeobrażanie funkcji dotychczasowych krajobrazów, kształtowania nowych typów krajobrazów kulturowych; z czasem dominacja „sztucznych krajobrazów” nad krajobrazami ewolucyjnymi
Źródło: opracowanie własne na podstawie: U. Myga-Piątek, Koncepcja
zrównoważone-go rozwoju w turystyce, „Problemy ekorozwoju” 2011, nr 6 (1), s. 145–154.
Tabela 34. Przemiany społeczne i kulturowe pod wpływem turystyki
Przemiany Charakterystyka
Społeczne W strukturze społecznej
Dotyczą struktury demografi cznej, zawodowej, wykształcenia, dochodów, prestiżu, władzy lokalnej
W rodzinie i relacjach społecznych
Dokonuje się proces socjalizacji, następuje zmiana relacji spo-łecznych w ramach grup, dochodzi do napięć w stosunkach ro-dzinnych na skutek napływu nowych wzorców; osłabione zostają więzi między rodzicami a kontrolą społeczną, zmianie ulega pro-ces wychowania młodego pokolenia, wzrasta tolerancja wobec zachowań osób młodych
Zmiana roli kobiet Zwiększenie aktywności zawodowej kobiet wpływa na zmianę ich pozycji w strukturze społecznej. Przekształcają się też relacje między małżonkami. Wzrasta autorytet kobiety w hierarchii ro-dzinnej i zmienia się zakres jej kompetencji
Zmiany w relacjach sąsiedzkich
Widoczne jest współzawodnictwo między mieszkańcami w po-zyskiwaniu gości, czemu towarzyszy zjawisko polaryzacji ludno-ści miejscowej. Efektem może być wystąpienie konfl iktów Przemiany w sferze
zachowań
Pobudzone zostają mechanizmy naśladownictwa.
Z pozytywnych skutków należy wymienić: osobisty rozwój i do-świadczenia, większą wiedzę o świecie wśród mieszkańców. Negatywne skutki to: upowszechnianie prostytucji, przestępczo-ści, nielegalnego handlu, pijaństwa, hazardu, narkomanii, zwięk-szonej swobody seksualnej
Kulturowe Komunikacja międzykulturowa
Spełnia rolę w związku z funkcją kulturotwórczą, samokształce-niową, edukacyjną, zbliżenia się ludzi różnych kultur, przełamy-wania stereotypów
Przemiany kultury zbiorowości odwiedza-nej przez turystów
Turystyka przyczynia się do przemian niematerialnych oraz ma-terialnych form kultury obszarów recepcyjnych. Dochodzi do akulturacji i asymilacji kulturowej
Ożywienie i zachowanie tradycyjnej kultury
Podtrzymaniu lub ożywieniu ulegają zajęcia, zwyczaje oraz tra-dycje lokalne. Następuje upowszechnienie i poznanie różnych kultur z innych części świata. Zagrożeniem jest utrata autentycz-ności lokalnych obrzędów i zwyczajów
Komercjalizacja kultury w turystyce
Rodzima sztuka i rzemiosło zmieniają styl, formę i przezna-czenie. Następuje spłycanie i upraszczanie wartości miejscowej kultury
Źródło: M. Mika, Przemiany..., op. cit., s. 422–444.
Kulturę, podobnie jak przyrodę, można niewłaściwie eksploatować w turystyce, co prowadzi do jej zmian i współwystępowania innych zja-wisk – takich jak zanik oryginalności czy przypadki patologii. Miejscowa ludność, szczególnie w krajach mniej rozwiniętych, występuje
w turysty-ce najczęściej w roli pracowników, a nie współdecydentów stanowiących o kierunkach jej rozwoju, co może wywoływać wśród mieszkańców nieza-dowolenie. Społeczno-kulturowe oddziaływanie turystyki na osoby przyj-mujące jest efektem bezpośrednich i pośrednich relacji z turystami oraz zachodzących interakcji z przemysłem turystycznym. Społeczności przyj-mujące wydają się być słabszą stroną w relacjach z gośćmi i dostawcami usług. Dodatkowo turystyka może powodować zmiany w systemach war-tości i zachowaniach, zagrażając w ten sposób lokalnej tożsamości. Zdarza się również, że modyfi kacje występują w strukturze społeczności, trady-cyjnych stylach życia, ceremoniach i moralności, co może prowadzić do utraty autentyczności i tradycyjnego charakteru lokalnych społeczności. Dysfunkcje turystyki przejawiają się także wzrostem anonimowości wśród grup lokalnych. Bywa, że rozwojowi turystyki towarzyszą prostytucja, przestępczość, nielegalne zatrudnienie i wykorzystywanie do pracy dzieci. W konsekwencji takie społeczności mogą utracić swoją wartość turystycz-ną, dlatego rozwój turystyki powinien zachodzić przy udziale mieszkań-ców terenów odwiedzanych oraz z wykorzystaniem ich umiejętności.