Rozdział 3: Mechanizmy oddziaływania Rady Europy na realizację prawa do
3.7. Oddziaływanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
Europejski Trybunał Praw Człowieka należy do kategorii regionalnych trybunałów praw człowieka536. Jest to jednolity organ, który – na mocy postanowień Protokołu 11 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – rozpoczął pracę w 1998 r.
w miejsce dwóch wcześniej istniejących organów: Europejskiej Komisji Praw Człowieka (która wstępnie oceniała skargi i decydowała o ich dopuszczeniu do dalszego procedowania) i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (który rozstrzygał skargi), które miały charakter „nieetatowy” i spotykały się jedynie co pewien czas, a ich członkowie łączyli te funkcje z innymi zadaniami. Obecny Trybunał pracuje w trybie ciągłym, a jego członkowie orzekanie w nim nie łączą z innymi zadaniami. W jego skład wchodzi 47 sędziów, a więc po jednym z każdego państwa będącego członkiem Rady Europy. Orzecznictwo ETPC pozwala zrozumieć istotę i treść prawa do
534 Zob. Human Rights Commissioner discusses quality education with senior officials from Bosnia and Herzegovina, źródło: www.coe.int, data dostępu: 09.11.2021.
535 Tamże.
536 Zob. A. Dąbrowska, Regionalne trybunały praw człowieka. Analiza prawnoporównawcza, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021, s. 26.
edukacji537. Jasne jest jednak, że państwa mają szeroką swobodę, co do środków i sposobów korzystania z tego prawa538.
Niewątpliwie ważnym traktatem międzynarodowym o ochronie prawa do edukacji jest Europejska Konwencja Praw Człowieka, chroniąc w prawo do edukacji, zapisane w art. 2 Pierwszego Protokołu do Konwencji539.
Europejski Trybunał Praw Człowieka, będący organem kontrolnym EKPC, rozumie prawo do edukacji jako pewien proces w ramach, którego „w każdym społeczeństwie dorośli starają się przekazywać swoje przekonania, kulturę i inne wartości dla młodych”. W ten sposób ETPCz odróżnia edukację od innych pokrewnych pojęć. Twierdzi m.in., iż „nauka lub nauczanie odnosi się w szczególności do przekazywania wiedzy i rozwoju intelektualnego”540.
Zdaniem ETPCz prawo do edukacji zobowiązuje państwo do zapewnienia edukacji i kształcenia zgodnego z przekonaniami religijnymi i filozoficznymi rodziców.
Sprawy związane kwestiami religijnymi541, sprawy związane z wychowaniem seksualnym542, sprawy związane z obowiązkowym studiowaniem etyki stały się przedmiotem analiz Trybunału.
Interpretując art. 2 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Trybunał stwierdził, że prawo do nauki obejmuje również „możliwość czerpania korzyści z pobieranej nauki, to znaczy prawo do uzyskania, zgodnie z zasadami obowiązującymi w poszczególnych państwach, a także w takiej lub innej formie, urzędowego uznania ukończonej edukacji”339. Nie jest to jednak prawo bezwzględne;
ograniczenia muszą być jednak możliwe do przewidzenia dla zainteresowanych i muszą służyć realizacji słusznego celu. Środki dyscyplinarne, w tym zawieszenie lub
537 Szerzej: A.A. Aparov, O.M. Ivanii, R.M. Shestopalov, L.I. Adashys, O.V. Morozov, Right to education as a factor education public administration in the European Court of Human Rights practice,
“Journal of Gender and Interdisciplinary” 2020, No. 1 Special Edition.
538 Por. C. Iftene, Educational systems’ autonomy. Facts and analysis. “Procedia – Social and Behavioral Sciences” 2014, No 142, s. 47-53.
539 Zob. J. de Groof, G. Lauvers, No person shall be denied the right to education: the influence of the European Convention on Human Rights on the right to education and rights in education, Wolf Legal Publishers, Nijmegen 2004, s. 4.
540 Zob. R.S. Karahioz, O.V. Lehka, S.I. Minchenko, Public administration of legal education in the Practice of the European Court of Human Rights, “The Asian International Journal of Life Sciences”
2019, No 21, s. 494.
541 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Lautsi i inni przeciwko Włochom z 18 marca 2011 r., 30814/06.
542 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Kjeldsen, Busk Madsen i Pedersen przeciwko Danii, z dnia 7 grudnia 1976 r., nr 5095/71.
wydalenie z instytucji oświaty, są dopuszczalne pod warunkiem spełnienia wymogów dotyczących dozwolonych ograniczeń. Aby ocenić, czy dane formy wydalenia z placówki oświatowej skutkują odmową prawa do nauki, należy rozważyć takie czynniki, jak zabezpieczenia proceduralne, czas trwania wykluczenia, wysiłki na rzecz integracji i przewidziane alternatywne rozwiązania edukacyjne”543.
Bogactwo orzeczeń Trybunału daje, zatem możliwość analizy prawa do edukacji w różnych jego wymiarach. Szereg problemów pojawia się, bowiem również w trakcie realizacji tego prawa. Dla Wielkiej Brytanii (i Europy) ważnym wyrokiem jest sprawa Osman544 (młody mężczyzna był prześladowany przez nauczyciela, co zakończyło się morderstwem), w którym Sąd uznał, że państwo musi chronić życie swoich obywateli.
Można to wykorzystać przeciwko władzom lokalnym, które nie robią nic przeciwko przestępstwom z nienawiści. Innym znanym wyrokiem jest sprawa Cosans i Campbell545, w której sąd orzekł, że rodzice nie muszą podpisywać dokumentu, który pozwala szkole wykonywać kary cielesne. Państwa zazwyczaj stosują się do wyroku, dlatego ETPCz ma silny wpływ na państwa, aby poważnie traktowały swoje zobowiązania.
W ramach prawa do nauki rodzice mają prawo do poszanowania ich przekonań religijnych i filozoficznych. Trybunał orzekł jednak, że „Warunki i planowanie programu nauczania należy do kompetencji państwa”546. Mogą one również łączyć informacje i wiedzę o charakterze religijnym lub filozoficznym z programem nauczania, pod warunkiem że są „przekazywane w obiektywny, krytyczny i pluralistyczny sposób”547. Aby chronić pluralizm, konieczne jest jednak ilościowe i jakościowe zbilansowanie różnic w nauczaniu określonej religii lub filozofii poprzez zapewnienie rodzicom możliwości częściowego lub całkowitego zwolnienia dzieci z tej nauki, tj.
umożliwienie nieuczestniczenia w określonych lekcjach lub w nauce religii jako całości548.
543 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Ali przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 40385/06, 11 stycznia 2011 r., pkt 58.
544 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Osman przeciwko Wielkiej Brytanii, z dnia 28 października 1998 r., nr 87/1997/871/1083.
545 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Campbell and Cosans przeciwko Wielkiej Brytanii, z dnia 22 marca 1983 r., nr 7511/76.
546 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka [Wielka Izba] w sprawie Folgerø i inni przeciwko Norwegii, nr skargi 15472/02, 29 czerwca 2007 r., pkt 84.
547 Ibidem.
548 Ibidem, pkt 85.
Istotne jest też to, jak Trybunał postrzega prawo do nauki w kontekście realizacji zasady niedyskryminacji549. Dyskusję w kontekście dyskryminacyjnych praktyk w realizacji prawa do edukacji przez dzieci wywołały trzy kluczowe orzeczenia ETPCz tj.
DH i inni przeciwko Republice Czeskiej (2007)550, Orsus i inni przeciwko Chorwacji (2010)551 oraz Horvath i Kiss przeciwko Węgrom (2013)552. Ukazują one ewolucję rozumowania Trybunału w zakresie stosowania pojęcia dyskryminacji pośredniej w połączeniu z marginesem oceny i proporcjonalności. Ważnym ustaleniem jest to, że Trybunał stwierdza, iż segregacyjny sposób edukowania dzieci romskich nie jest proporcjonalnym narzędziem do osiągnięcia deklarowanego (choć) uzasadnionego celu – zaspokojenia potrzeb tych dzieci. Wkład Trybunału koncentruje się również na sposobie ochrony prawa dziecka do edukacji na mocy Konwencji o prawach dziecka i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Dowodzi to, że chociaż oba traktaty międzynarodowe stosują różne podejścia, ich cele są podobne – zapewnienie równego dostępu do edukacji, ale także dostępu do wysokiej jakości edukacji, która zwiększa szanse życiowe dzieci w wieku dorosłym.
3.8. Oddziaływanie Europejskiej Komisji na Rzecz Demokracji przez Prawo