Ograniczenia w dostępie do edukacji

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka określa nie tylko prawo dostępu do edukacji, ale także jej jakość: Edukacja powinna być ukierunkowana na pełny rozwój osobowości ludzkiej oraz na wzmocnienie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności. Promuje zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między grupami rasowymi lub religijnymi.

Prawo do edukacji jest zatem uniwersalne i nie dopuszcza żadnej formy wykluczenia lub dyskryminacji, Jednak wszystkie kraje stoją przed wyzwaniami gwarantującymi wszystkim równe szanse w dostępie do edukacji.

Edukacja jest podstawowym prawem człowieka i niezbędnym do wykonywania wszystkich innych praw. Promuje wolności jednostki i wzmocnienie ich pozycji oraz przynosi ważne korzyści rozwojowe.

Niedyskryminacja i równość to kluczowe prawa człowieka, które mają zastosowanie do prawa do edukacji. Państwa mają obowiązek wdrożenia tych zasad na poziomie krajowym. Przepisy krajowe mogą zakazać dyskryminacji i stworzyć środowisko umożliwiające większą równość. Ponadto często konieczne są działania

230 Por. The future of economic and social rights, red. K.G. Young, Cambridge University Press, Cambridge 2019.

231 Zob. W. Walkowska, Edukacja dzieci i młodzieży, „Polityka Społeczna” 2004, nr 9, s. 13 – 18.

232 Por. The Routledge international handbook of young children's rights, red. J. Murray, B. Blue Swadener, Routledge, New York 2019.

potwierdzające i środki promocyjne w celu wyeliminowania istniejących nierówności i różnic w edukacji²³³.

Podczas gdy ogromna większość krajów ratyfikowała traktaty międzynarodowe uznające pełne prawo do edukacji, wciąż odmawia się tego prawa milionom na całym świecie z powodu braku zasobów, możliwości i woli politycznej²³⁴. Nadal istnieją kraje, które nie włączyły prawa do edukacji do swojej konstytucji krajowej²³⁵ lub nie zapewniły ram prawnych i administracyjnych w celu zapewnienia, że prawo do edukacji jest realizowane w praktyce²³⁶. Większość dzieci i dorosłych, którzy nie w pełni korzystają z prawa do edukacji, należy do najbardziej potrzebujących i zmarginalizowanych grup społecznych, które często pozostają w tyle w polityce krajowej²³⁷.

Na wiele ograniczeń w dostępie do edukacji napotykają dzieci żyjące w ubóstwie.

Niektóre są oczywiste – jak brak szkoły, do której można chodzić – podczas gdy inne są bardziej subtelne, na przykład nauczyciel w szkole nie przeszedł przeszkolenia potrzebnego do skutecznego uczenia się dzieci.

W wielu krajach rozwijających się dostęp dzieci do edukacji może być ograniczony przez wiele czynników. Bariery językowe, role płciowe i uzależnienie od pracy dzieci mogą opóźnić postęp w zapewnianiu wysokiej jakości edukacji²³⁸. Najbardziej podatne na zagrożenia dzieci ze społeczności w niekorzystnej sytuacji²³⁹.

Kraje rozwijające się nie mogą polegać wyłącznie na własnych środkach finansowych na edukację – istnieje również potrzeba większej pomocy zagranicznej.

Według Globalnego Partnerstwa dla Edukacji (GPE) tylko 20 % pomocy na edukację trafia do krajów o niskich dochodach. Należy przy tym zaznaczyć, iż w

233 Zob. Marginalised Groups, źródło: www.right-to-education.org/marginalised-groups, data dostępu:

06.03.2020.

234 Zob. R. Lindahl, The Right to Education in a Globalized World, “Journal of Studies in International Education” 2006, Vol. 10, s. 5 – 26.

235 Zob. S.R, Scott, A Common Law Constitutionalism for the Right to Education, “Georgia Law Review”

2014, Vol. 48, s. 949-1225.

236 Por. S. van den Bogaert, Segregation of Roma children in education: addressing structural discrimination through the Framework Convention for the Protection of National Minorities and the Racial Equality Directive 2000/43/EC, Brill Nijhoff, Leiden; Boston 2019.

237 Zob. M. Pino-Yancovic, Parents’ defense of their children’s right to education: Resistance experiences against public school closings in Chile, “Education, Citizenship and Social Justice” 2015, Vol. 10, s. 254 – 265.

238 Zob. A. Guilherme, Do we have a right to education or a duty to educate ourselves? An enquiry based on Fichte’s views on education, “Power and Education” 2016, Vol. 8, s. 3-18.

239 Por. A.C. Onuora-Oguno, Development and the Right to Education in Africa, Springer International Publishing, Cham 2019.

krajach rozwijających się średni dzienny koszt zapewnienia dziecku 13 lat edukacji wynosi 1,25 USD²⁴⁰.

Gdyby każdy kraj rozwijający się zainwestował zaledwie 15 centów więcej na dziecko, mógłby to wszystko zmienić. Obecnie do roku 2030 brakuje 939 miliardów dolarów na zapewnienie wysokiej jakości edukacji wszystkim dzieciom. GPE zachęca kraje rozwijające się do przeznaczenia 20% krajowego budżetu na edukację i przeznaczania 45 % tej kwoty na edukację podstawową²⁴¹.

Na całym świecie uświadomiono sobie także potrzebę ochrony prawa dzieci migrantów do edukacji i usunięcia barier w dostępie²⁴². W agendzie działań na rzecz dzieci, migracji i wysiedleń w 2016 r. UNICEF wezwała rządy do ochrony praw dzieci i

„utrzymywania nauki wszystkich dzieci uchodźców i migrantów”²⁴³. Dlatego na całym świecie uznaje się, że pomyślna integracja migrantów na rynkach pracy rozpoczyna się od zapewnienia dostępu do wysokiej jakości możliwości edukacyjnych. Należy zauważyć, że wysokiej jakości edukacja, to nie tylko problem dzieci migrujących, ale także mieszkańców. Inicjatywy mające na celu usunięcie tej bariery powinny być skierowane również do lokalnych dzieci. Należy jednak zauważyć, że wysiłki na rzecz realizacji prawa do edukacji dzieci migrantów nie mogą jednak przyjąć ogólnego podejścia. Muszą być kontekstualizowane w określonych krajach lub regionach²⁴⁴.

Edukacja jest prawem człowieka i powinna być zagwarantowana i chroniona dla wszystkich ludzi przez cały czas. Jednak warto zaznaczyć, iż w sytuacjach kryzysowych państwa często napotykają na trudności w zagwarantowaniu i ochronie praw człowieka, w szczególności praw członków już zmarginalizowanych grup, takich jak osoby niepełnosprawne. Ma to być spowodowane utratą władzy i wynikającym z tego bezprawiem, zniszczeniem infrastruktury lub przekierowaniem zasobów. W każdym razie sytuacje kryzysowe prowadzą do zwiększonego prawdopodobieństwa naruszenia prawa do edukacji. Dlatego ważne jest, aby prawo międzynarodowe i społeczność

240 Zob. P. Rueckert, 10 Barriers to Education That Children Living in Poverty Face, źródło:

www.globalcitizen.org/en/content/10-barriers-to-education-around-the-world, data dostępu: 06.03.2020.

241 Tamże.

242 Por. K. Wilems. J. Vernimmen, L. De Haene, E. Neumann, G. Pataki, The Fundamental Human Right to Education for Refugees: Some Legal Remarks, “European Educational Research Journal” 2018, Vol.

17, s. 219 – 232.

243 Zob. Uprooted the Growing Crisis for Refugee and Migrant Childre, UNICEF, September 2016, źródło: www.unicef.org, data dostępu: 06.03.2020.

244 Por. Barriers to Access to Education for migrant children, źródło: www.g20-insights.org/policy_briefs/barriers-to-access-to-education, data dostępu: 06.03.2020.

międzynarodowa działały w celu minimalizacji i poprawy szkodliwych skutków sytuacji nadzwyczajnych.

W sytuacjach kryzysowych prawo dotyczące praw człowieka ma zastosowanie we wszystkich kontekstach; ludzie nie tracą swoich praw człowieka z powodu konfliktu, głodu lub klęsk żywiołowych. Jednak w zależności od charakteru sytuacji nadzwyczajnej obowiązują również różne systemy prawa międzynarodowego. W odniesieniu do prawa do edukacji są to: międzynarodowe prawo dotyczące praw człowieka (MPPGSiK, Konwencja Praw Dziecka²⁴⁵, traktaty), międzynarodowe prawo humanitarne (konwencje genewskie i jej protokoły dodatkowe) (lub prawo konfliktu zbrojnego), międzynarodowe prawo dotyczące uchodźców (Konwencja dot. statusu uchodźców).

Prawo do nauki musi być rozumiane szeroko, ale nie oznacza ono, że każdy, niezależnie od swoich umiejętności, wiedzy i talentu, ma zagwarantowany dostęp do każdego szczebla wykształcenia i do wszystkich typów szkół. Wskazuje na takie podejście orzecznictwo polskiego Trybunału Konstytucyjnego²⁴⁶. TK wskazał, że gwarantowana jest równość szans, a nie powszechny dostęp do efektów wykształcenia²⁴⁷. Nie narusza więc prawa do nauki przepis umożliwiający wykluczenie danej osoby z możliwości odbywania aplikacji adwokackiej przez uznanie jej za nieprzydatną do wykonywania zawodu²⁴⁸. Kształcenie w ramach aplikacji prawniczych przygotowuje bowiem do wykonywania zawodu zaufania publicznego i odbywa się pod nadzorem samorządu zawodowego, to zaś w istotny sposób modyfikuje kontekst, w jakim realizowane jest prawo do nauki²⁴⁹.

Ograniczenia prawa do nauki występują także w orzecznictwie trybunałów i innych instytucji międzynarodowych. Np. Europejska Komisja Praw Człowieka wskazała, że prawo do nauki nie jest równoznaczne z prawem do uzyskania dyplomu, nie jest więc naruszone np. przez relegowanie ucznia ze szkoły ze względu na złe sprawowanie²⁵⁰.

245 Por. International Handbook on Child Rights and School Psychology, red. K.B. Nastasi, S.N. Hart, S.C. Naser, Springer International Publishing, Cham 2020.

246 Zob. W. Brzozowski, Prawo do nauki, jw., s. 319; J. Oniszczuk, Wolności i prawa socjalne oraz orzecznictwo konstytucyjne, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2005, s. 56.

247 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 16 stycznia 2007 r., U 5/06.

248 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 września 2016 r., SK 11/14.

249 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 29 kwietnia 2020 r., SK 24/19.

250 Postanowienie Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 4 października 1989 r. w sprawie Whitman przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga 13477/87.