Celem niniejszego artykułu jest próba krótkiego przedstawienia historii odkryć i badań archeologicznych na ziemi sulechowskiej Termin „ziemia sulechowska” autor rozumie jako obszar dzisiejszej gminy, termin „zabytek archeologiczny” (co dotyczy zarówno przypadkowych odkryć, jak i metodycznych badań) – zgodnie z definicją zawartą w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – jako „zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działal-ności człowieka złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów, albo zabytek ruchomy będący tym wytworem”1
Odpowiednie warunki egzystencji oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb czło-wieka może jedynie zapewnić zasobne środowisko naturalne Żyzne (jak na obszar środkowego Nadodrza) gleby, łagodny klimat sprawiały, że zarówno w pradziejach, jak i w czasach historycznych zaludnienie omawianego terenu było dość liczne2 Stopień archeologicznego rozpoznania materialnych śladów procesu osadniczego (o czym szcze-gółowiej w dalszej części artykułu) należy uznać za co najmniej dobry Z omawianego terenu znanych jest ponad dwieście stanowisk archeologicznych reprezentujących sze-roki przedział chronologiczny (od epoki kamienia po czasy niemal nam współczesne) Do roku 1945
Wskazanie daty najstarszego z odkryć nie jest rzeczą łatwą Johann Christopher Wilcke w wydanej w 1753 roku „Zullichiographi” wspomina o odkrywaniu urn zawierających pro-chy pogan3 Z kontekstu tego zdania nie jest jednak do końca jasne, czy odnosi się do jakichś konkretnych znalezisk z okolic miasta, czy też dotyczy jedynie ogólnie takiego zjawiska
Archeologia stała się dziedziną akademicką w XIX wieku Rozkopywaniem stano-wisk zajmowali się jednak nadal amatorzy – arystokraci, duchowni, nauczyciele Często
1 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie i opiece nad zabytkami, Dz U Nr 162 z 2003 r , poz 1568, art 3, pkt 4
2 A Urbańska, Z Kurnatowska, Rozwój terenów osadniczych w północnej części województwa zielonogórskiego od I do XII wieku, [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad Środkową Odrą i Dolną Wartą, t I: Ziemia Lubuska. Nowa Marchia. Wielkopolska, red Z Kaczmarczyk, A Wędzki, Zielona Góra 1967, s 46-47
3 J Ch Wilcke, Zullichiographia oder Chronica der königlische Stadt Züllichau, Züllichau 1753, s 4
prace takie nie miały celu poznawczego, a były jedynie przejawem snobizmu W tym okresie na ziemi sulechowskiej można odnotować działalność nauczyciela Królewskiego Pedagogium Maxa Erdmanna (1852-1910)4
W pierwszym ze swych artykułów (Urnenfelder und ein Runenstein bei Züllichau) Erdmann donosił o dwóch odkryciach W trakcie budowy szosy na Poznań (jeszcze w roku 1860), tuż za wsią Krężoły natrafiono na cmentarzysko ciałopalne W tym tekście opasuje również kamień z runami, który znajduje się nieopodal Łęgowa (ryc 1 A)5
W roku 1879, w sprawie kamienia z Łęgowa Erdmann przesłał list do jednego z naj-większych podówczas autorytetów w kwestii archeologii Rudolfa Virchowa (1821-1902) Niewiele później do Łęgowa zajechało dwóch badaczy Rudolf Henning (1852-1930)6 oraz Juliusz Hoffory (1855-1897)7 Po obejrzeniu kamienia nie byli jednak w stanie potwier-dzić autentyczności run8 Jednak już wówczas powszechnie twierdzono, że inskrypcja powstała w okresie nowożytnym O jej autorstwo podejrzewano dwie osoby Pierwszą z nich był berliński wydawca i mason Friedrich Nicolai (1733-1811)9, drugą nadzorca majątku Łęgowo nazwiskiem König10
W kolejnym z artykułów (Schreben von dem Weinberg bei Oblath) Erdmann opi-sywał znaleziska z „Weinberg” (najprawdopodobniej chodzi tu o dzisiejszą „Brzozową Górkę”) nieopodal Obłotnego (ryc 1 B) Były to dwa wykonane z kamienia toporki Fotografia jednego z nich zachowała się w archiwum Brandenburgisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologisches Landesmuseum Stąd wiadomo, że reprezentował on typ „łódkowaty” (typ A wg J Machnika11) i można go wiązać z ludnością kultury ceramiki sznurowej W tym samym miejscu natrafiono również na ślady słowiańskiej osady (palenisko, zachowane w całości naczynie oraz odłamki kolejnych, zwierzęce kości i fragmenty poroża)12
4 Studiował filozofię w Berlinie, Halle i Lipsku W roku 1876 uzyskał doktorat W latach 1877-1884 nauczał filozof w Królewskim Pedagogium w Sulechowie Od 1885 r piastował funkcję dyrektora miejskiego gimnazjum w Gubinie J P Majchrzak, Sulechoviensia, Sulechów 2015, s 27
5 M Erdmann, Urnenfelder und ein Runenstein bei Züllichau, „Zeitschrift für Ethnologie” 1879, t 11, s 222-223
6 Znawca literatury niemieckiej, mediewista, profesor uniwersytetu w Strasburgu, prywatnie zięć Rudolfa Virchowa Internationales Germanistenlexikon 1800-1950, Bd II: H-Q, Berlin-New York 2003, s 720-721
7 Duńczyk, znawca języka staronordyjskiego W Ranisch, Hoffory, Johann Peter Julius, [w:]
Biographisches Jahrbuch und deutscher Nekrolog, Bd II, red A Bettelheim, Berlin 1898, s 79-81 8 K Müllenhoff, R Henning, J Hoffory, Der Heinersdorfer runenstein, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” 1880, Bd XXIV, s 219-231
9 E Biehahn, Nicolai und der Runenstein von Langheinersdorf, „Jahrbuch für Brandenburgische Landergeschichte” 1968, Bd XIX, s 87-91
10 K Müllenhoff, R Henning, J Hoffory, op. cit., s 222
11 J Machnik, Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Małopolsce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s 44
12 M Erdmann, Schreben von dem Weinberg bei Oblath, „Zeitschrift für Anthropologie, Ethno-lo gie und Urgeschichte” 1880, Bd XII, s 142-143
39
odkrycia i badania archeoloGiczne na terenie Sulechowa i w JeGo okolicach
Ryc 1 A – widok runów z łęgowskiego kamienia; B – naczynie wczesnośredniowieczne i toporek kamienny odkryte w Obłoten; C – widok Sulechowa z 1892 roku; D – kurhan z Kalska w trakcie eksploracji; E – szpile odkryte w Bukowie
Źródło: A – Müllenhoff K , Henning R , Hoffory J , Der Heinersdorfer runenstein, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” 1880, Bd XXIV, s 219-231; B – Erdmann M , Schreben von dem Weinberg bei Oblath, „Zeitschrieft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte” 1880, Bd XII, s 142-143; C – Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek Dresden; D – Schut-ze M , Steinzeitliches Hügelgrab von Kalzig. Kr. Züllichau, [w:] 25 Jahre Siedlungsarchäologie, Lepzig 1922, s 17-25; E – O Dobrindt, Von Hügelgräbrn und Bronzenadeln in Buckow, Kr. Züllichau-Schwiebus,
„Nachrichtenblatt für Deutsche Vorzeit” 1941, Bd XVII, s 197-200
W ostatnim ze znanych nam tekstów (Funde von Züllichau) Erdmann donosił o odkryciu dwóch cmentarzysk ciałopalnych (?) w Górzykowie13
Potencjalne źródła do badań nad pradziejami można odnaleźć w zaskakujących miejscach Na wydanej przez Hoffmanna w Dreźnie grafice przedstawiającej sulechow-skie budowle w roku 1892 (Züllichau im Jahre 1892) można dostrzec przedstawienie misy oraz wazy (ryc 1 C) Z ich podpisu jednoznacznie wynika, że naczynia te były urnami w grobach odkrytych w okolicy Sulechowa (Urnen gefunden bei Züllichau) Przy wazie dodano, że znajduje się w zbiorach Muzeum Marchijskiego w Berlinie14
W okolicy Bukowa, około roku 1900, na zniszczonym cmentarzysku kurhanowym odnaleziono sześć egzemplarzy odlanych z brązu szpil (ryc 1 E)15
W roku 1908 pastor Weist16 z Kalska donosił, że na ziemiach należących do rodu von Sydow znajdują się kurhany17 Przed rokiem 1922 rozkopano jeden z nich (ryc 1 D) W takcie badań stwierdzono, że pochówek przykryty był kamiennym brukiem Wypo-sażenie zmarłego stanowiły cztery naczynia gliniane, wykonana z krzemienia siekierka i ozdoby z bursztynu18 Przedmioty te pozwoliły połączyć grób z ludnością kultury amfor kulistych19
Do roku 1945 w pomieszczeniach Kaiserhalle (lepiej dziś znanej jako dawna sala KS „Zawisza”) funkcjonowało muzeum O jego działalności zachowało się bardzo niewiele informacji Na stronie stowarzyszenia Museumsverbandes można odczytać, że sulechowskie muzeum powstało w 1906 roku jako Museum für heimische Alter-tumskunde20 Wyjaśnia to posiadanie przez tę placówkę bardzo bogatego zbioru zabyt-ków archeologicznych Pomimo strat wojennych, zgodnie ze spisem, który w roku 1946 wykonali pracownicy Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, w Sulechowie znajdo-wało się jeszcze z 131 garnków, 9 mis, grzechotka gliniana, talerz płaski, łyżka gliniana oraz trzy zachowane w różnym stanie toporki, których proweniencja nie była znana, zespół naczyń odkrytych na terenie Łużyc (w dawnych powiatach Luckau – Lieskau;
i Calau – Carel, Gross Jahser, Gross Mehsow, Kammen, Klein Jauer, Seese, Ströbritz oraz 13 M Erdmann, Funde von Züllichau, „Zeitschrift für Etnologie” 1885, Bd XVII, s 143-144 14 Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB), kolekcja map, nr inw SLUB/KS B557
15 O Dobrindt, Von Hügelgräbrn und Bronzenadeln in Buckow, Kr Züllichau-Schwiebus, „Nach-richtenblatt für Deutsche Vorzeit ” 1941, Bd XVII, s 197-200 Forma części z tych szpil była na tyle charakterystyczna, że dziś w archeologii mowa jest o typie „Buków” M Gedel, Die Nadel in Polen:
Frühe und ältere Bronzezeit, „Prähistorische Bronzefunde”, Ab XVIII, Bd VII, München 1983, s 62-63 16 Jego imię nie pojawia się w żadnym z dokumentów
17 O występowaniu pochówków w tym miejscu wiedziano już wcześniej Na Messtischblatt z roku 1894 (arkusz Kalzig 2124) widnieją nazwy „tote Löhe” oraz „Totenpfuhl”
18 M Schutze, Steinzeitliches Hügelgrab von Kalzig. Kr. Züllichau, [w:] 25 Jahre Siedlungsarchäologie, Lepzig 1922, s 17-25
19 T Wiślański, Kultura amfor kulistych w Polsce Północno-Zachodniej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s 190
20 http://www mv-brandenburg de/fileadmin/pdfs/Museumsgruendungen pdf [dostęp:
1 05 2019]
41
odkrycia i badania archeoloGiczne na terenie Sulechowa i w JeGo okolicach
Seiftenberg) Z okolic miasta pochodziły naczynia odkryte w Głuchowie, Trzebiechowie, Podlegórzu i Okuninie oraz z nieistniejącego już przysiółka Sitno (nieistniejący dziś przysiółek wsi Podlegórze) i trudnej dziś do odnalezienia na mapie wsi Rogów21
Na nieco uwagi zasługuje zbiór zabytków pochodzących z terenu Łużyc Do sule-chowskiego muzeum mógł się on dostać na dwa sposoby W trakcie organizacji placówki zbiory mogły zostać wypożyczone z innego muzeum bądź organizacji zajmujących się
„starożytnościami” Łużyc, albo była to przekazana w darze kolekcja prywatna Omawiając badania archeologiczne do roku 1945, nie można pominąć Otto Dobrindta Był on nauczycielem w Wielkiej Wsi nieopodal Kargowej W latach 20 XX w objął funkcję okręgowego opiekuna zabytków z ramienia brandenburskiego Kra jowego Urzędu ds Prahistorii w Poczdamie W latach 1928-1944 przeprowadził wiele badań powierzchniowych okolic Babimostu, Sulechowa i częściowo Świebodzina oraz Międzyrzecza, co skutkowało odkryciem setek stanowisk i wręcz tysięcy zabytków archeologicznych22 Szczęśliwym trafem archiwum naukowe Dobrindta przetrwało zawieruchę ostatniej wojny, obecnie przechowywane jest w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu23
Od roku 1945
Nowa sytuacja geopolityczna po drugiej wojnie światowej sprawiła, że wiele lokalnych muzeów na tzw Ziemiach Odzyskanych pozostało bez opieki Ich zbiory były narażone nie tylko na rabunek, lecz również bezmyślną dewastację Ówczesny dyrektor Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w porozumieniu z Ministerstwami Kultury i Sztuki i Ziem Odzyskanych z podległych sobie pracowników stworzył grupę, która zabez-pieczyła zabytki archeologiczne z dawnych zbiorów placówek z Gubina, Sulechowa, Gorzowa, Międzyrzecza, Strzelec Krajeńskich i Ośna24
W roku 1957 przy Muzeum Regionalnym w Zielonej Górze utworzono Dział Archeologiczny Był on pierwszą polską instytucją archeologiczną na tych terenach 21 B Kostrzewski, Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1945-1949,
„Fontes Praehistorici” 1950, vol 1, s 169-170, 172 Oczywiście zbiory były o wiele bogatsze Niestety brak nadzoru w latach 1945-1946 spowodował ich uszczuplenie Z innego opracowania wiadomo, że w muzeum znajdowały się cztery, odlane z brązu groty strzał o charakterystycznym, trójkątnym przekroju Groty zostały odkryte na osadzie kultury łużyckiej w Kargowej Ten typ przypisywany jest Scytom Z Bukowski, The Scythian influence in the area of the Lusathian culture, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s 64
22 W przypadku ziemi sulechowskiej w archiwum Dobrindta można odnaleźć informacje o odkryciach w następujących miejscowościach: Buków, Głogusz, Góry, Kalsk, Kije, Klępsk, Krężoły, Kruszyna, Mozów, Obłotne, Okunin, Suchawa oraz w samym mieście
23 A Świder, Otto Dobrindt – Auf den Spuren eines Denkmalpflegers (Otto Dobrindt – śladami opiekuna zabytków), „Fontes Archaeologici Posnanienses” 2009, t XLV, s 5-92
24 W jej skład wchodzili: S Jasnosz, W Śmigielski, S Kurnatowski, E Naumowicz, Z Pieczyński, T Ma li nowski, M Zeglandowa, a z Katedry HKM J Olczak i E Dąbrowski Kierował nimi dr B Ko-strze wski M Kwapiński, Prahistoria na środkowym Nadodrzu po II wojnie światowej, „Rocznik Lubuski” 1983, t XII, s 42
Nieco później powstała Komisja Archeologiczna przy Lubuskim Towarzystwie Kultury Młodzi zielonogórscy archeolodzy Adam Kołodziejski i Bogdan Kres zajęli się proble-matyką przemian funkcji wczesnośredniowiecznego systemu umocnień zachodniej granicy Polan W celu pozyskania źródeł przebadali sondażowo 17 grodzisk, w tym w roku 1960 obiekt w Kijach (ryc 2 C)25
W 1966 r archeologiczne badania powierzchniowe i sondażowe były prowadzone na domniemanym grodzisku kultury łużyckiej w Pomorsku26 Należy ubolewać nad ograniczonym zakresem tych prac Być może na ziemi sulechowskiej znajduje się obiekt na miarę Biskupina czy Wiciny
Pod koniec lat 60 XX w na omawianym terenie badania prowadził Edward Dąbrowski W 1967 r założył on niewielki sondaż na grodzisku wczesnośredniowiecz-nym w Górzykowie27 W roku 1969 prowadził ratownicze badania wykopaliskowe na osadzie z okresu wczesnego średniowiecza w Bukowie Odkrył tam obiekt z brukiem kamiennym, któremu przypisał funkcję „kultową”28
Rozpoznaniem śladów najdawniejszego zasiedlenia ziemi sulechowskiej zajęli się badacze Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk z Poznania W latach 1969-1971 pod kierunkiem Michała Kobusiewicza przeprowadzono badania wykopaliskowe na nadodrzańskiej terasie w Pomorsku Natrafiono na relikty prostokąt-nej ziemianki datowaprostokąt-nej na środkowy okres epoki kamienia (mezolit; ryc 2 A) W jej wnętrzu natrafiono na ślady kilku palenisk, skład narzędzi i półsurowca krzemiennego, ochry oraz pokonsumpcyjne kości zwierzęce i ludzkie29
W roku 1970 Marian Kwapiński przebadał jeden z trzynastu zarejestrowanych w Bukowie kurhanów Datował go na III okres epoki brązu i wiązał z ludnością kultury łużyckiej (ryc 2 B)30
Przed rokiem 1973 (dokładna data nie jest znana), nieopodal pałacu w Krusznie odkryto skarb srebrnych oraz miedzianych monet zdeponowany w majolikowym dzbanie Składał się z 2455 egzemplarzy monet wybitych głównie w XVII i XVIII w 25 A Kołodziejski, B Kres, Z problematyki badań nad pograniczem śląsko-łużyckim we wczesnym średniowieczu, „Rocznik Lubuski” 1962, t III, s 293-294; iidem, Na marginesie badań pogranicza śląsko-lubuskiego, „Z Otchłani Wieków” 1962, R XXVIII, z 1, s 42-44
26 A Niesiołowska-Wędzka, Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s 187
27 E Dąbrowski, Sprawozdanie z działalności Działu Archeologicznego Muzeum Okręgowego w latach 1965-1967, „Silesia Antiqua” 1969, t XI, s 295
28 Idem, Nowe materiały z najstarszej fazy wczesnego średniowiecza. Buków pod Sulechowem, w woj. lubuskim, „Slavia Antiqua” 2001, t XLII, s 129-158
29 M Kobusiewicz, J Kabaciński, Late mesolithic dwelling object in Pomorsko (western Poland),
„Przegląd Archeologiczny” 1991, t XXXVIII, s 5-15
30 M Kwapiński, Kurhany z III okresu epoki brązu w Bukowie, pow. Sulechów, „Fontes Archaeo-logici Posnanienses” 1974, t XXIV, s 12-16
43
odkrycia i badania archeoloGiczne na terenie Sulechowa i w JeGo okolicach
Ryc 2 A – mezolityczna ziemianka z Pomorska; B – kurhan z bukowa; C – grodzisko w Kijach; D – smolarnia z Brzezia Pomorskiego; E – relikt budynku odkryty na parceli przy ul Łukasiewicza;
F – kafle z wizerunkami Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki odkryte w trakcie badań parceli przy ulicy Kopernika
Źródło: A – M Kobusiewicz, J Kabaciński, Late mesolithic dwelling object in Pomorsko (western Poland),
„Przegląd Archeologiczny” 1991, t XXXVIII, s 5-15; B – M Kwapiński, Kurhany z III okresu epoki brązu w Bukowie, pow. Sulechów, „Fontes Archaeologici Posnanienses” 1974, t XXIV, s 12-16; C – Archiwum Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza; D – Archiwum Muzeum Archeologicznego Środ-kowego Nadodrza; E – P Dziedzic, Relikty zabudowy trzech parceli mieszczańskich w Sulechowie przy ulicy Łukasiewicza, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie” 2008, t V, s 94-111; F – P Wawrzyniak, Kafle piecowe z badań archeologicznych przy ulicy Kopernika w Sulechowie, [w:] Ogień żywioł ujarz-miony i nieujarzujarz-miony. IV polsko-niemieckie spotkania archeologiczne Garbicz, 5-6 czerwca 2008, red A Jaszewska, Zielona Góra 2011, s 447-464
Moment jego ukrycia jest datowany przez najmłodszą monetę (1/48 talara Fryderyka II Wielkiego) na okres po roku 175631
W latach 1986-1987 ziemia sulechowska została rozpoznana w ramach akcji tzw Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) Podstawowym założeniem tego pro-gramu był podział obszaru naszego kraju na siatkę identycznych prostokątów (arkuszy) o powierzchni 37,5 km², a później rozpoznanie każdego z nich poprzez badania po-wierzchniowe i sondażowe Miało to na celu weryfikację znanych i rejestrację nowych stanowisk Omawiany obszar obejmuje dziewięć arkuszy AZP (57-14, 57-15, 57-16, 58-14, 58-15, 58-16, 59-14, 59-15, 59-16) Obecnie ewidencja AZP (wraz z dokonanymi w późniejszych latach uzupełnieniami) zawiera informacje o 201 stanowiskach arche-ologicznych znajdujących się na ziemi sulechowskiej32
W roku 1991 Jarosław Lewczuk przeprowadził ratownicze badania wykopaliskowe wczesnośredniowiecznej osady w Kalsku33
W roku 1998 parcele u zbiegu ulic Piaskowskiej i Handlowej przebadała Małgorzata Lewczuk Odkryła relikty zabudowy z dwóch faz osadniczych datowanych na XIV-XV oraz XIX-XX w 34
Intensyfikacja badań archeologicznych na ziemi sulechowskiej nastąpiła w pierw-szych latach XXI w Złożyło się na to kilka czynników: zwiększyły się nakłady finansowe na poprawę infrastruktury drogowej, zaczęto zabudowywać (często od 1945 r puste) parcele miejskie, również rygorystyczne przestrzegać zapisów ustawy o ochronie za-bytków i opiece nad zabytkami
W pierwszej połowie 2005 r przeprowadzono badania ratownicze wyprzedzające budowę południowej obwodnicy miasta (w ciągu drogi krajowej nr 32) Objęły one siedem stanowisk archeologicznych Odkryty materiał źródłowy reprezentował szeroki przedział chronologiczny (od epoki kamienia po okres nowożytny) Na wyróżnienie zasługują relikty neolitycznej osady związanej z osadnictwem ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz osady z okresu wpływów rzymskich związanej ze społecznością kultury wielbarskie35 Naukowego opracowania i publikacji doczekały się jedynie
stano-31 A Mikołajczyk, Kruszyna, gm. Sulechów, woj. Zielona Góra. Skarb z XVII w., „Wiadomości Numizmatyczne” 1979, nr 23, s 169-177
32 Archiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
33 J Lewczuk, Kalsk st. 1 gm. Sulechów, woj. zielonogórskie AZP 58-15/14, „Informator Archeologiczny: Badania 1991” 1994, t XXV, s 94
34 M Lewczuk, Sulechów, st. 24, wykop II, gm. loco, woj. lubuskie, AZP 59-15/40, „Informator Archeologiczny: Badania 1999” 2011, t XXXIII, s 200-201
35 P Wawrzyniak, A Jaszewska, Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2005 r. na obwodnicy Sulechowa, pow. zielonogórski, woj. lubuskie, Raport NID 2005-2006, Warszawa 2011, s 411-435
45
odkrycia i badania archeoloGiczne na terenie Sulechowa i w JeGo okolicach
wiska datowane na okres wczesnego średniowiecza36 Wybrane zabytki prezentowane były na wystawie zorganizowanej w Bibliotece Publicznej Gminy Sulechów37
W roku 2008 przeprowadzono archeologiczne badania ratownicze wyprzedzające budowę „sulechowskiego” odcinka drogi ekspresowej S3 Niestety jak dotąd ukazało się jedynie monograficzne opracowanie wczesnośredniowiecznej osady z Mozowa38
Badania były również prowadzone w samym mieście Ich wyniki pozwoliły przybli-żyć warunki życia i pracy dawnych mieszkańców Przy ulicy Łukasiewicza natrafiono na ślady po niewielkim budynku mieszkalnym (22 m²), wzniesionym w tzw technice szachulcowej Datowany jest on na XVI w We wnętrzu odkryto dobrze zachowane przy-ziemie pieca grzewczego zbudowanego z tzw kafli garnkowych (ryc 2 E)39 Przy ulicy Kopernika natrafiono na ślady dwóch drewnianych domów z tego samego okresu Dziś zaskakująca jest ich niewielka powierzchnia mieszkalna (ok 8 m² i 13 m²) Odkryto rów-nież kafle piecowe z wizerunkami Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki (ryc 2 F)40
W trakcie prowadzenia w mieście badań natrafiono na pozostałości warsztatów rzemieślniczych Na ślad warsztatu szewskiego natrafiono w trakcie archeologicznych badań ratowniczych na ulicy Piastowskiej41, matryce do wykonywania kafli piecowych odkryto przy ulicy PCK (XVI w )42, w trakcie opisywanych już badań przeprowadzonych przy ulicy Kopernika natrafiono najprawdopodobniej na warsztat bednarski (XVI w )
W roku 2010 fala powodziowa wyrzuciła na nadodrzańską łąkę ponad siedmiome-trową łódź jednopienną tzw dłubankę Dzięki wzorowej postawie mieszkańców wsi Brody zabytek ten został zabezpieczony i przetransportowany do siedziby Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza Łódź datowana jest węglem radioaktywnym 14C na XIV/XV w 43
W roku 2013 w trakcie budowy leśnych zbiorników wodnych nieopodal wsi Brzezie Pomorskie odkryto leśną smolarnię (ryc 2 D) Dzięki postawie ówczesnego pracownika 36 Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28, t I, red B Gruszka, A Jaszewska, S Kałagate, Zielona Góra 2013
37 M Maćkowiak, Rok archeologii, „Biuletyn Informacyjny Miasta i Gminy Sulechów” styczeń 2006, nr 37, s 7-8
38 Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23. Źródła archeologiczne i środowiskowe, „Monografie Wczesnośredniowieczne”, t I, red B Gruszka, Zielona Góra 2015
39 P Dziedzic, Relikty zabudowy trzech parceli mieszczańskich w Sulechowie przy ulicy Łuka-siewicza, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie” 2008, t V, s 94-111
40 P Wawrzyniak, Kafle piecowe z badań archeologicznych przy ulicy Kopernika w Sulechowie, [w:] Ogień żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. IV polsko-niemieckie spotkania archeologiczne Garbicz, 5-6 czerwca 2008, red A Jaszewska, Zielona Góra 2011, s 447-464
41 J Lewczuk, Relikty XIII-wiecznej zabudowy odkryte w Sulechowie, pow. zielonogórski, woj.
lubuskie, [w:] Życie codzienne przez pryzmat rzeczy, red P Kucyper, S Wadyla, Toruń 2010, s 303-319 42 Niepublikowany zabytek ze zbiorów Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza Być może znajdowała się tam niegdyś garncarnia, za czym przemawia dawna nazwa ulicy PCK-Topfgrünt
43 W Ossowski, P Stachowiak, Późnośredniowieczna łódź jednopienna z miejscowości Brody, pow. zie lo nogórski, „Archeologia Środkowego Nadodrza” 2011, t VIII, s 281-287
Nadleśnictwa w Sulechowie Krzysztofa Roślika obiekt ten został uratowany Datowany jest on metodą węgla radioaktywnego 14C na schyłek XIII w 44
W latach 2013-2017 na pobojowisku z okresu tzw wojny siedmioletniej w Kijach (23 lipca 1759) przeprowadzono archeologiczne badania powierzchniowe W ich trakcie udało się pozyskać około 3 tys związanych ze starciem przedmiotów (były to głów-nie ołowiane kule – amunicja ręcznej broni palnej, kule armatgłów-nie, drobne elementy oporządzenia i rzeczy osobiste żołnierzy) Stanowią one niezmiernie cenne źródło nie tylko do poznania przebiegu starcia, ale również życia codziennego XVIII-wiecznych żołnierzy45 W roku 2014 część z pozyskanych zabytków była prezentowana na wystawie w Bibliotece Publicznej Gminy Sulechów46
Niniejszy, krótki artykuł w pełni nie wyczerpuje tematu Wyniki wielu z przepro-wadzonych na ziemi sulechowskiej badań nie zostały (i być może już nie zostaną) opu-blikowane Ważną kwestią jest stworzenie odpowiedniego planu ochrony i zarządzania lokalnym dziedzictwem archeologicznym Bez tego odbierzemy przyszłym pokoleniom możliwości obcowania z „substancją” zabytkową
bibliografia
Biehahn E , Nicolai und der Runenstein von Langheinersdorf, „Jahrbuch für Brandenburgische Landergeschichte” 1968, Bd XIX, s 87-91
Bukowski Z , The Scythian influence in the area of the Lusathian culture, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977
Dąbrowski E , Nowe materiały z najstarszej fazy wczesnego średniowiecza. Buków pod Sulechowem, w woj. lubuskim, „Slavia Antiqua” 2001, t XLII, s 129-158
Dąbrowski E , Sprawozdanie z działalności Działu Archeologicznego Muzeum Okręgowego w latach 1965-1967, „Silesia Antiqua” 1969, t XI, s 290-307
Dobrindt O , Von Hügelgräbrn und Bronzenadeln in Buckow, Kr. Züllichau-Schwiebus, „Nach-richtenblatt für Deutsche Vorzeit” 1941, Bd XVII, s 197-200
Dziedzic P , Relikty zabudowy trzech parceli mieszczańskich w Sulechowie przy ulicy Łukasiewicza,
„Lubuskie Materiały Konserwatorskie” 2008, t V, s 94-111
Erdmann M , Funde von Züllichau, „Zeitschrift für Etnologie” 1885, Bd XVII, s 143-144 Erdmann M , Schreben von dem Weinberg bei Oblath, „Zeitschrift für Anthropologie, Ethnologie
und Urgeschichte” 1880, Bd XII, s 142-143
Erdmann M , Urnenfelder und ein Runenstein bei Züllichau, „Zeitschrift für Ethnologie” 1879, t XI, s 222-223
Gedel M , Die Nadel in Polen: Frühe und ältere Bronzezeit, „Prähistorische Bronzefunde”, XVIII, 7, München 1983, s 62-63
Internationales Germanistenlexikon 1800-1950, Bd II: H-Q, Berlin-New York 2003
44 P Stachowiak, S Kałagate, Średniowieczna smolarnia odkryta na stanowisku Brzezie 4 (AZP 59-14/28), pow. zielonogórski, woj. lubuskie, „Archeologia Środkowego Nadodrza” 2014, t XI, s 203-214
45 P Stachowiak, Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią,
„Archaeologica Hereditas” 2017, t IX, s 273-279
46 M Maćkowiak, Wystawa archeologiczna w sulechowskiej bibliotece, „Biuletyn Informacyjny Miasta i Gminy Sulechów” sierpień 2014, nr 133, s 9
47
odkrycia i badania archeoloGiczne na terenie Sulechowa i w JeGo okolicach
Kobusiewicz M , Kabaciński J , Late mesolithic dwelling object in Pomorsko (western Poland),
„Przegląd Archeologiczny” 1991, t XXXVIII, s 5-15
Kołodziejski A , Kres B , Na marginesie badań pogranicza śląsko-lubuskiego, „Z Otchłani Wieków”
Kołodziejski A , Kres B , Na marginesie badań pogranicza śląsko-lubuskiego, „Z Otchłani Wieków”