Dzieje sulechowskiego sierocińca i pedagogium pozostają zagadnieniem tyleż rozpo-znanym, co ciągle ciekawym i wymagającym kolejnych badań Współczesne miejsce sulechowskiej wszechnicy, funkcjonującej w ramach Uniwersytetu Zielonogórskiego, nadaje największej lubuskiej uczelni istotny składnik w postaci tradycji Przecież to w Sulechowie, a nie w Zielonej Górze już w początkach XVIII w powstał znaczący jak na ówczesne czasy zakład kształcący i wychowujący młodzież Tym bardziej przyglą-dając się dziejom tej fundacji, warto zwrócić uwagę nie tylko na ludzi, którzy tworzyli sulechowski ośrodek, dziedzictwo niematerialne, ale również na zabytki materialne, które po nich pozostały
Przykładem takiego zabytku jest piaskowcowa barokowa płyta nagrobna Johanna Christiana Steinbarta i jego żony Reginy z domu Lankisch1, przechowywana na te-renie dawnego cmentarza w sąsiedztwie parku i zabudowań Pedagogium2 Płyta ta, wykonana z piaskowca szarego odnaleziona w 2007 r podczas prac porządkowych, została oczyszczona i jest obecnie prowizorycznie zabezpieczona przed działaniem czynników atmosferycznych Omawiane dzieło kamieniarskie zastało wykonane na podstawie powszechnej w XVIII w stylistyki barokowej, z zachowaniem stosownej prostoty w stosunku do wielu podobnych dzieł sepulkralnych tej epoki Niemniej 1 Johann Christian Steinbart, ur 24 grudnia 1702 r , zm 22 kwietnia 1767 r Nauczyciel, pastor i drugi dyrektor sierocińca w Sulechowie Syn Siegmunda Steinbarta (1677-1739), fundatora zakładu, i Anny Eleonory ur Weichart (1684-1738) Od 1717 r uczęszczał do szkoły łacińskiej przy Franckeschen Stiftung, od 1720 r studiował teologię w Halle, od 1721 r nauczyciel sierocińca w Sulechowie, od 1726 r pastor i inspektor w zakładzie, od 1739 r jako następca ojca – dyrektor Z Reginą, z domu Lankisch (zm 1755) miał cztery córki: Johannę Salome (1728-1734), Johannę Eleonorę (ur 1730), Eve Sophie (ur i zm 1732) Salome Gottliebe (1734-1771) i jednego syna Gotthilfa Samuela (1738-1809) W 1759 r ożenił się po raz drugi z Barbarą Eleonorą Pfund, wdową Fitzke – dane cyt za: Johann Christoph Gottsched Briefwechsel unter Einschluß des Briefwechsels von Luise Adelgunde Victorie Gottsched Band I-X, Berlin u a 2007-2016 Hrsg und bearbeitet von Detlef Döring (†), Franziska Menzel, Rüdiger Otto und Michael Schlott, unter Mitarbeit von Cornelia Caroline Köhler, https://
www saw-leipzig de/de/projekte/edition-des-briefwechsels-von-johann-christoph-gottsched/gott-sched-briefwechsel_bio-bibliographisches-korrespondentenverzeichnis-1-10 pdf [dostęp: 17 05 2019]
2 Obiekt ten nie został ujęty w katalogu inskrypcji województwa lubuskiego Powiat zielonogórski, oprac A Górski, P Karp, „Corpus Inscriptionum Poloniae”, t X, z 5, Toruń 2012 Zostanie zamiesz-czony w suplemencie do tomu X CiP
wśród elementów dekoracyjnych warto wskazać ozdobne elementy kartuszy inskryp-cyjnych opartych na stylistyce ornamentu małożowinowo-chrząstkowego, dwa putta zdobiące zwieńczenie kartusza oraz umieszczone w dolnej części flankujące elementy symboliczne w postaci klepsydry oraz przełamanej dopalającej się świecy Te dwa ostatnie elementy, wyrażające symbolikę śmierci, pozostają nader częstym motywem spotykanym na podobnych dziełach z epoki, także występują bardzo licznie na terenie współczesnego regionu lubuskiego
Istotą płyty pozostaje tekst niezbyt obszernej inskrypcji, wykonanej za pomocą czytelnej, oszczędnej w ozdobnym detalu postgotyckiej, charakterystycznej dla kręgu języka niemieckiego fraktury Kartusz inskrypcyjny z uwagi na działanie opadów atmos-ferycznych oraz zmiennej temperatury uległ w kilku miejscach wyraźnemu zwietrzeniu w stosunku do dokumentacji z 2007 r Z jednej strony w kilku miejscach ma to wpływ na odczyt płyty, z drugiej ukazuje konieczność jej zabezpieczenia
Omawiając zabytek, warto wskazać, że stanowi on obecnie niewielką pozostałość po dawnym cmentarzu, na którym chowani byli fundatorzy i nauczyciele sulechowskiego zakładu Na zachowanej fotografii archiwalnej cmentarza widać omawianą płytę obok innych, w tym płytę fundatora sierocińca Siegmunda Steinbarta (ur 1 stycznia 1677 r , zm 27 czerwca 1739 r )3 Przyglądając się fotografii, łatwo zauważyć, że płyty zgroma-dzone na terenie nieistniejącej dziś nekropolii były wykonane w bardzo podobnym stylu i umieszczone na grobach w pozycji leżącej, ponad niewysokimi cokołami, tworzącymi nagrobki Tego rodzaju forma cmentarza była dawniej rzadsza z uwagi na piaskowiec narażony na działanie czynników atmosferycznych Płyty wykonane z tego surowca były najczęściej usytuowane pionowo lub wmurowywane w mury świątyń czy otacza-jące cmentarze Warto również wskazać, że liternictwo płyt sulechowskiej nekropolii było pierwotnie barwione Obecnie elementy te na zachowanej i omawianej płycie są całkowicie starte, co także ma wpływ na możliwości odczytu
Jeśli chodzi o treść inskrypcji, należy ją uznać za stosunkowo oszczędną, biorąc pod uwagę stylistykę epoki Tekst zawiera informacje o pełnionych funkcjach przez Johanna Christiana Steinbarta, natomiast informacje dotyczące jego małżonki ograni-czają się wyłącznie do danych o sobie Podobnie skrócony charakter mają informacje o zmarłych W tekście zamieszczono jedynie daty śmierci i dane dotyczące wieku, co wyraźnie skróciło objętość inskrypcji Obok sentencji, zwrotu do czytelnika – należy podkreślić, elementu bardzo typowego na podobnych dziełach epoki, inskrypcja zawiera 3 Na temat Sigismunda Steinbarta zob m in : I Fleck-Hanow, Siegmund Steinbart, [w:] 250 Jahre Siegmund-Steinbart-Stiftung bei Züllichau 1719-1969. Ubi sunt? Vereinigung d. Ehemaligen d. Päda-go giums u. Waisenhauses bei Züllichau e.V., 1969, s 5-6; Steinbart Siegmund, [w:] Bibliographischer Nachweis der Drucke des Waisenhausverlags zu Halle (1698-1806) in Sulechów (Züllichau) und Cieszyn (Teschen), Hsgb von B Klosterberg, Halle 2019, s 46-48 Spośród polskich prac np : B Burda, Zygmunt Steinbart (1667-1739), igielnik z Zielonej Góry, założyciel Zespołów Kształceniowych w Sulechowie, [w:]
Ludzie Środkowego Nadodrza. Wybrane szkice biograficzne XII-XX wiek, red K Bartkiewicz, Zielona Góra 1998, s 193-194
183
płyta naGrobna Johanna chriStiana Steinbarta i JeGo pierwSzeJ żony reGiny…
Fot 1 Płyta nagrobna Johanna Christiana Steinbarta i Reginy Steinbart, ur Lankisch Źródło: fot Ewa Majcherek, 2007 r
Fot 2 Płyta nagrobna Johanna Christiana Steinbarta i Reginy Steinbart, ur Lankisch Źródło: fot Marceli Tureczek, 2019 r
185
płyta naGrobna Johanna chriStiana Steinbarta i JeGo pierwSzeJ żony reGiny…
Fot 3 Płyta Rudolfa Hanowa i jego żony Natalii Hanov Źródło: fot Ewa Majcherek
Fot 4 Cmentarz w Sulechowie – płyta Siegmunda Stenbarta, w dal-szym planie płyta Johanna Christiana Steinbarta
Źródło: I Fleck-Hanow, Siegmund Steinbart, [w:] 250 Jahre Siegmund--Steinbart-Stiftung bei Züllichau 1719-1969. Ubi sunt? Vereinigung d. Ehemaligen d. Pädagogiums u. Waisenhauses bei Züllichau e.V., 1969, s 6
również podane w skróconej wersji cytaty biblijne, zamieszczone przez kamieniarza na odrębnym kartuszu w dolnej części Tekst inskrypcji:
Hier ruhen / (A)
im Hofnung der heiliegen Auferstehung / die en[dwo]llena) Gebeine /
Tit(ulatus): Herrn Johann Christian Steinbarts / Direct(ores): und Pastores Waisenhauses Allhier /
und /
Tit(ulata): Frau Regina Steinbartin / gebohrene Lankischinb) / deßen zärtlich gelieblesten Ehegattin / Leßler, ging zur Freude ihres Jesu ein / den 3 April 1755 alt 57 Jahr 5 Monaten 4 Tage /
Er ihrer folgte der selben nach /
Den 22 Ap(ril): 1767 seines Alt 64 Jahr 4 Mon(ate) u(nd) 1 Tag / Dort sind die bey ihrem erhohelen Leben /
in himmlicher Freude und Herrlichkeit / mit einander ewig verbunden /
(B) //
Leichen=Texte / Philip 3 v(ersus) 8=11 /
Psalm 66 v(ersus) 20
Tłum inskrypcji: Tutaj spoczywają, w nadziei świętego zmartwychwstania ostateczne szczątki szlachetnego Pana Johanna Christaina Steinbarta, dyrektora i pastora tutejszego sierocińca i szlachetnej pani Reginy Steinbart, urodzonej Lankisch, tegoż czułej najdroższej małżonki. Czytelniku, umarła dla radości swego Jezusa 3 kwietnia 1755 roku w wieku 57 lat 5 miesięcy i 4 dni. Podążył za nią w ten sam sposób 22 kwietnia 1767 w wieku 64 lat 5 miesięcy i 1 dnia. Tam są w swoim podnoszącym na duchu życiu, w niebiańskiej radości i chwale, wiecznie połączeni (A) Tekst śmierci: List św. Pawła do Filipian, rozdział 3, wers 8-11: Psalm 66, wers 20 (Lecz więcej jeszcze, wszystko uznaję za szkodę wobec donio-słości, jaką ma poznanie Jezusa Chrystusa, Pana mego, dla którego poniosłem wszelkie szkody i wszystko uznaję za marność, żeby zyskać Chrystusa / I znaleźć się w nim, nie mając własnej sprawiedliwości, opartej na zakonie, lecz tę, która się wywodzi z wiary w Chrystusa, sprawiedliwość z Boga, na podstawie wiary / Żeby poznać go i doznać mocy zmartwychwstania jego, i uczestniczyć w cierpieniach jego, stając się podobnym do niego
187
płyta naGrobna Johanna chriStiana Steinbarta i JeGo pierwSzeJ żony reGiny…
w jego śmierci, / Aby tym sposobem dostąpić zmartwychwstania. (A) Błogosławiony Bóg, co nie odepchnął mej prośby i nie odjął mi swojej łaskawości) (B)4
a) Lekcja niepewna, fragment zniszczony
b) Lekcja na podstawie danych w literaturze, fragment zniszczony
* * *
Płyta nagrobna z Sulechowa pozostaje z jednej strony zabytkiem dość typowym dla epoki i regionu, z drugiej zaś, gdy ocenimy ten zabytek w kontekście sulechowskim, jest on nader cenną pamiątką po założycielach sulechowskiego zakładu kształcenia Biorąc pod uwagę, że w odnalezionym zbiorze znalazły się również inne, młodsze, choć równie ciekawe zabytki sepulkralne – takie jak płyta nagrobna Rudolfa Hanowa i jego żony Natalii Hanov, z domu Steinbart, powstaje szansa na utworzenie w obrębie sulechowskiego kampusu uniwersyteckiego niewielkiego lapidarium Projekt byłby cen-nym upamiętnieniem dla historii szkolnictwa na terenie współczesnego województwa lubuskiego Wydaje się, że tego rodzaju inicjatywa powinna stanowić istotę budowania tożsamości Uniwersytetu Zielonogórskiego i regionu lubuskiego
bibliografia
Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 2003
Burda B , Zygmunt Steinbart (1667-1739), igielnik z Zielonej Góry, założyciel Zespołów Kształcenio-wych w Sulechowie, [w:] Ludzie Środkowego Nadodrza. Wybrane szkice biograficzne XII-XX wiek, red K Bartkiewicz, Zielona Góra 1998, s 193-194
Fleck-Hanow I , Siegmund Steinbart, [w:] 250 Jahre Siegmund-Steinbart-Stiftung bei Züllichau 1719-1969. Ubi sunt? Vereinigung d. Ehemaligen d. Pädagogiums u. Waisenhauses bei Züllichau e.V., 1969
Johann Christoph Gottsched Briefwechsel unter Einschluß des Briefwechsels von Luise Adel-gunde Victorie Gottsched Band I-X, Berlin u a 2007-2016 Hrsg und bearbeitet von Detlef Döring (†), Franziska Menzel, Rüdiger Otto und Michael Schlott, unter Mitarbeit von Cornelia Caroline Köhler, https://www saw-leipzig de/de/projekte/edition-des-brief- wechsels-von-johann-christoph-gottsched/gottsched-briefwechsel_bio-bibliographisches-korrespondentenverzeichnis-1-10 pdf [dostęp: 17 05 2019]
Powiat zielonogórski, oprac A Górski, P Karp, „Corpus Inscriptionum Poloniae”, t X, z 5, Toruń 2012
Steinbart Siegmund, [w:] Bibliographischer Nachweis der Drucke des Waisenhausverlags zu Halle (1698-1806) in Sulechów (Züllichau) und Cieszyn (Teschen), Hrsg von B Klosterberg, Halle 2019
4 Tłumaczenie fragmentu Księgi Psalmów oraz Nowego Testamentu na podstawie: Biblii Tysiąc-lecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 2003
johann christian steinbart’s award plate and fis first reGina wife from the lankisch house. reason for the cataloG of inscriptions of lubuskie voivodeship
abstract: Monuments of material culture, German provenance, are still rarely used for research on the past of people and institutions in western Poland An example of such an object is the tombstone of Johann Christian Steinbart and his first wife Regina nee Lankisch The monument preserved in Sulechów is an authentic remnant of the local educational institution and people managing this in-stitution The discussed monument is also a work of stonework in the Baroque period, and finally an interesting epigraphic monument It should be emphasized that in the case of Sulechów, this is one of the few surviving monuments of this type after the Second World War The facility is a valuable example of a source that provides extensive research opportunities
sulechów na przestrzeni wieków
300 lat fundacji rodziny steinbartów.
uczniowie i nauczyciele szkół sulechowskich i ich powiązania europejskie
Marie-luise adlunG