Wstęp
W siedemsetletnią historię, odnotowaną w źródłach pisanych1, Sulechowa i okolic można wpisać wydarzenia związane ze współcześnie odkrytymi skarbami monet2 z Sulechowa i Kruszyny Fakty ich ukrycia i odkrycia są zaledwie epizodami w dziejach miasta i Fundacji Zakładu Opiekuńczego dla Sierot Sigismunda Steinbarta Mogą one dostarczyć licznych danych na temat kondycji, nie tylko ekonomicznej, ich właścicieli Dają też możliwość podjęcia próby szukania przyczyn ich zdeponowania na tle dziejów miasta
Epizod 1
Trwa wojna trzydziestoletnia Początkowo do Sulechowa docierały tylko jej echa Już w lutym 1620 r przybyły w okolice miasta pierwsze wojska, „5 kompanii wojsk cesar-skich”, z których dla „100 jeźdźców i 200 żołnierzy piechoty”3 mieszkańcy miasta musieli znaleźć zakwaterowanie i zapewnić wyżywienie, co wiązało się z wysokimi kosztami ich utrzymania oraz niepokojami Sytuację pogarszała ciągnąca się od 1618 r klęska nieurodzaju Koszt ok 55 litrów żyta (szefel) w 1619 r wynosił 8 talarów4, gdzie korzec wrocławski równy 74,1 litrom w latach 1526-1550 kosztował 6-48 groszy, a w latach 1755-1756 – 1 talar i 6 groszy srebrnych5
Mimo tych niesprzyjających okoliczności, mieszkańcy prowadzili zwyczajne życie Do Sulechowa sprowadzono w latach 1621-1622 nowe organy, których koszt
1 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t II, nr 1012, Poznań 1878
2 „Skarb w archeologii [to – M M -N ] cenne przedmioty różnego rodzaju, zazwyczaj ukryte, zakopane w ziemi, czasem utopione w jeziorze, bagnie itp […] Na przykład skarby pochodzące z epo-ki brązu zawierały gromadne znaleziska narzędzi brązowych – sieepo-kierek Z jeszcze wcześniejszego okresu – z neolitu – znamy przypadki ukrywania skarbów siekierek krzemiennych W późniejszych czasach były to „gromadne znaleziska przede wszystkim srebrnych, rzadko złotych, monet i ozdób” – za Z Kurnatowska, Skarby wielkopolskie z początków państwa polskiego, „Studia Lednickie” 2014, t XIII, s 20
3 Z Boras, Z Dworecki, J Morzy, Sulechów i okolice, Poznań 1985, s 61 4 Ibidem, s 62
5 J A Szwagrzyk, Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1990, s 123, 155
zamontowania w kościele parafialnym wyniósł 198 talarów6 Trwająca wojna, jak i brak jedności polityczno-organizacyjnej znalazły swoje odbicie w stosunkach monetarnych całej Rzeszy Niemieckiej Pierwsze dziesięciolecia XVII w to czas masowego psucia głównie drobnej, ale i grubej monety, co tylko pogłębiało inflację „Szczyt tego pogar-szania przypadł na lata 1619-1623. Wtedy to cena dobrego talara, która w 1611 r wyno-siła już 90 krajcarów, wzrosła w 1619 r do 108 krajcarów, w 1620 r do 180 krajcarów, a jesienią 1622 r przekroczyła 1000 krajcarów”7 Dopiero zarządzenie z 14 grudnia 1623 r ustaliło jednolity kurs monet i konieczność wymiany dotychczas używanych Wymiana „polegała na wycofaniu po ustalonym i narzuconym przez władze, kursie wymiennym, zepsutej monety w zamian za nową”8 Spowodowało to zubożenie wielu zamożnych mieszczan również w Sulechowie
W lutym 1627 r , podczas siarczystej zimy, ponownie w mieście przebywały wojska cesarskie, co władze miasta, nie wliczając kosztów poniesionych przez kwaterujących żołnierzy mieszkańców, „kosztowało 777 guldenów”9 Trudy wojny, zagrożenia, głodu i nieurodzaju dopełnił latem 1628 r wybuch zarazy – dżumy „Według relacji zaczęła się w domu sukiennika Marcina Vierecka przy Büttelgasse Tylko w samym mieście zmarło 550 osób Mieszczanie w popłochu uchodzili z miasta do okolicznych wsi Zaledwie co dziesiąty mieszkaniec odważył się pozostać w swym domu Uszli także chłopi z wsi podmiejskich”10 Wśród tych wydarzeń depozyt monet z Sulechowa został po 1627 r ostatecznie wyłączony z powszechnego obiegu
O depozycie z Sulechowa
Wstępna ocena pozwala przyjąć, że najstarszymi monetami, które weszły w skład skarbu są szerokie grosze praskie będące wówczas monetami najmniej podlegającymi zmianom w składzie kruszcowym, były one ważną monetą okresu przedtalarowego Ze względu na brak dat na monetach, ich chronologię określają lata panowania wybitego na nich emitenta, czyli w tym wypadku Władysława II Jagiellończyka panującego w Czechach w latach 1471-1516, do których w tym czasie należał obszar Śląska wraz z Sulechowem11 Z nieznanej do dziś całkowitej wielkości skarbu mamy dane dotyczące 637 monet Pochodzą one z 43 mennic działających od Hiszpanii, Francji, obecnej Belgii i Holandii, po Polskę, Litwę i kraje szeroko pojętej ówczesnej Rzeszy Niemieckiej W depozycie największy nominał stanowią talary, a najmniejszy to jedyny w zbiorze fenig jedno-stronny miasta Wormacji z ok 1570 r Najmłodszą zaś w skarbie jest 1/24 talara, czyli
6 Z Boras, Z Dworecki, J Morzy, op. cit., s 62
7 Z Żabiński, Rozwój systemów pieniężnych w Europie Zachodniej i Północnej, Wrocław 1989, s 50 Kryzys ten to Kipper- und Wipperzeit, gdyż skupu talarów dokonywano za pomocą odważania w zamian za nie drobnych monet, które miały dużo niższy udział srebra w każdej z nich
8 Z Żabiński, Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981, s 50 9 Z Boras, Z Dworecki, J Morzy, op. cit., s 63
10 Ibidem, s 64
11 Na mocy układu z Kamieńca na Łużycach Sulechów w 1482 r stał się lennem Brandenburgii
91
dwa Skarby i cztery epizody z dzieJów Sulechowa i okolic
grosz z 1627 r Od tego momentu możemy liczyć się z możliwością ukrycia bądź pozo-stawienia czy zapomnienia depozytu Jeśli chodzi o nominały zbioru sulechowskiego, to pod względem wielkości można wyróżnić 460 monet groszowych, 143 monety grube (całe talary, ich połowy i ćwiartki oraz floreny i ich połowy i ćwiartki), a także 34 monety drobne
Czas gromadzenia zbioru przypadł na lata przed wielką inflacją i w trakcie niej Przy-kładem galopującej inflacji w końcowym okresie gromadzenia depozytu jest chociażby koszt pary trzewików wynoszący w 1617 r 6-10 3-krajcarówek, a w 1623 r para takich samych trzewików kosztowała już 2-7 talarów śląskich12, czyli 48-168 3-krajcarówek Jak wynika ze składu monetarnego zbioru, depozytariusz w 1623 r nie wymienił swoich oszczędności Od tego momentu do ukrycia skarbu do naczynia trafiały już tylko pojedyncze monety
Epizod 2
Zrujnowane skutkami wojny trzydziestoletniej miasto zaczęło odzyskiwać swoje siły i rozwijać się prężnie dopiero w latach 90 XVII w Po wieloletniej wędrówce czelad-niczej osiada w Sulechowie w 1701 r igielnik Sigismund Steinbart (1677-1739) Przez osiemnaście lat swej rzemieślniczej działalności „doszedł do względnej zamożności”13 Podczas jednej z podróży handlowych dojrzał w nim pomysł, aby założyć w Sulechowie fundację opiekującą się sierotami na wzór istniejącej w Halle nad Soławą Uzyskał na to zgodę władz i w 1719 r fundacja stawiała pierwsze kroki Ze skromnego kapitału początkowego „6 dukatów i 10 talarów”14 oraz zgromadzonych datków za 400 talarów kupił teren od bractwa kurkowego Dalsze dotacje i darowizny pozwoliły na szybki rozwój fundacji W 1739 r jej założyciel umiera
W latach 1740 i 1749 były bardzo siarczyste zimy Mrozy były tak duże, że zamarzało wino w piwnicach, atrament w ogrzewanych pokojach i ludzie w izbach w pościeli Po tych zimach i nieurodzajach przyszedł czas na drożyznę i głód Toczyły się wojny śląskie „Na wiosnę 1745 roku grasowała w mieście zaraza”15, która pochłonęła wielu mieszkańców
Zawarcie w grudniu 1745 r przez Prusy i Austrię pokoju w Dreźnie pozwoliło na przeniesienie głównego ciężaru działań państwa z wojennych na rozwój gospodar-czy będących i przyłączonych do Prus regionów Śląska Po 1746 r osuszono przełom Odry, założono nowe wsie „Dogodne zarządzenia w sprawie rozwoju sukiennictwa, jedwabnictwa i płóciennictwa podniosły dobrobyt miasta” W Sulechowie było ok stu sukienników, którzy mieli w tym czasie okres prosperity „Wraz z rzemiosłem rozwijał
12 Za: J A Szwagrzyk, op. cit., s 124-125 13 Z Boras, Z Dworecki, J Morzy, op. cit., s 79 14 Ibidem
15 Ibidem, s 82
się handel tak detaliczny, jak i zajmujący się eksportem i importem miejscowych pro-duktów” Z tego okresu pochodziła większość domów wybudowanych przy ulicy Tuch-ma cher straβe „Liczba 22 większych kupców nadawała miastu rangę znacznego ośrodka handlowego”16 W tym też okresie, podczas gdy fundacją kierował Gotthilf Samuel Steinbart (1728-1809), depozyt z Kruszyny po 1756 r został ukryty w ich pałacu (?) O depozycie z Kruszyny
W skład skarbu z Kruszyny weszły 2462 monety pochodzące z 70 mennic „rozsianych od Francji po Siedmiogród i od Inflant po Szwajcarię, głównie zaś z obszaru Rzeszy Niemieckiej”17 Jeśli chodzi o strukturę nominalną zbioru kruszyńskiego, to do naj-liczniej występujących należą: 852 groszyki18, 626 monet o wartości 1 krajcara19, czyli monety bardzo drobne Na dalszych miejscach pod względem liczebności wystąpiły monety o nominale 1/48 część talara w liczbie 190 czy 128 – monet o nominale 3-kraj-cary W liczbie 101 w zbiorze znalazły się poltury20
Najstarsze w zbiorze są 3 grosze koronne z 1622 r Zygmunta III Wazy (1587-1632) i krajcary oraz groszyki z mennic śląskich, których emitentem był Ferdynand II (1619-1637) Najmłodszą zaś monetą w zespole, która zarazem może nam wskazywać moment, po którym depozyt został ukryty (?), to 1/48 część talara, a której emitentem był Fryderyk II Wielki (1712-1786) Została ona wybita w 1756 r w mennicy berlińskiej Zasadniczy trzon zbioru stanowią monety wybite w ostatnich latach XVII w i pierw-szym dziesięcioleciu wieku XVIII Potem do zbioru trafia zdecydowanie mniej monet Szacunkowa wartość pieniężna skarbu to 37 i 2/3 talara „W latach 50 XVIII wieku można było na Śląsku kupić za zdeponowane w Kruszynie pieniądze 19 korcy pszenicy lub ok 37 korcy żyta albo uszyć ok 12 surdutów”21
Epizod 3
Prawdopodobnie ok 1968 r , podczas remontu dworu w Kruszynie, odkryto skarb 2462 monet, w przeważającej części srebrnych Były one zdeponowane w dzbanku pokrytym zdobnictwem majolikowym22. I mimo że odkryto je ok pięćdziesiąt lat
16 Ibidem, s 83
17 A Mikołajczyk, Kruszyna, gm. Sulechów, woj. Zielona Góra. Skarb z XVIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczne” 1979, R XXIII, z 3, s 169-177
18 Groszyk – niemiecka moneta, która na Śląsku pojawiła się w początkach XVII w „jako równo-wartość 1/4 grosza śląskiego” – za: A Mikołajczyk, Leksykon numizmatyczny, Warszawa 1994, s 129 19 Krajcar – od XVI w moneta bilonowa austriacka i niemiecka o zawartości czystego srebra ok 1755 r – 0,187 g na terenie pruskiej części Śląska – za: ibidem, s 161
20 Poltura – węgierska moneta o wartości 1 1/2 krajcara, bita w bilonie, później w miedzi w latach 1695-1775 – za: ibidem, s 239
21 Idem, Kruszyna, gm. Sulechów…, s 177
22 Idem, Naczynia datowane skarbami monet XIV-XVIII na ziemiach polskich, Wrocław 1977, s 140
93
dwa Skarby i cztery epizody z dzieJów Sulechowa i okolic
temu, to w dalszym ciągu najmniej wiemy o czasie, dokładnym miejscu i sposobie odkrycia tego depozytu
Epizod 4
Na podstawie wywiadu w terenie udało się ustalić, że skarb z Sulechowa został od-kryty przez robotników podczas prac rozbiórkowych częściowo podpiwniczonego XVIII-wie cznego domu sukienniczego przy ulicy Handlowej Znajdował się on w gli-nianym naczyniu, które według relacji zostało rozbite i wyrzucone, a zawartość po-dzielono między pracowników
Na podstawie istniejącej dokumentacji23 pierwsze monety ze skarbu dotarły do ówczesnego Muzeum Ziemi Lubuskiej 31 stycznia 1983 r W tym dniu jedna z miesz-kanek podsulechowskiej miejscowości przekazała do Muzeum 67 monet o różnych nominałach
Kolejny dokument wskazuje, że 2 lutego 1983 r ówczesna Milicja Obywatelska przekazała do Muzeum kolejne 603 monety z tego skarbu, po wcześniejszym odebraniu ich dwunastu osobom
„Drugie życie” skarbu sulechowskiego ma też swoją dalszą historię W kwietniu 1983 r w bliżej nieokreślonych okolicznościach zaginęły 33 monety 4 maja 1983 r w „Gazecie Lubuskiej” ukazała się notatka o skarbie24 Ostatecznie skarb w liczbie 637 sztuk trafił jako depozyt trwały do Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza 22 marca 1996 r W 2005 r Muzeum Regionalne w Świebodzinie zakupiło od kolekcjo-nera 11 monet z informacją o pochodzeniu ich ze skarbu znalezionego w Sulechowie Dziś jest pewne, że znalezisko nie zostało w całości odzyskane
Na koniec
Wśród wspomnianych wydarzeń 1 połowy XVII i początku 2 połowy XVIII w znikają z obiegu „ukryte” kwoty w większości srebrnych monet Dziś mamy wiedzę na temat 648 monet ze skarbu w Sulechowie Wówczas ukryty depozyt pierwotnie był większy Stanowiły go monety stezauryzowane, którymi nie posługiwano się w drobnym handlu detalicznym Większość z nich została wybita przed rokiem 1623 i nie została wymie-niona Od początku XVII w do momentu „ukrycia” dołożono nieliczne z nich
Ze względu na wydarzenia, które miały miejsce w tym czasie w Sulechowie, nie można jednoznacznie stwierdzić, że depozyt ukryto przed wojennym zagrożeniem rabunku Równie dobrze mógł to być depozyt odkładany latami, jak na swego rodzaju konto oszczędnościowe Jego pozostawienie zaś mogło być związane ze śmiercią jego 23 Archiwum Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza dokumenty przekazania skarbu z Sulechowa do Muzeum Ziemi Lubuskiej
24 H Ankiewicz, Skarb sulechowski. Ponad 600 srebrnych monet z XV-XVII wieku pod opieką numizmatyków, „Gazeta Lubuska” 1983, nr 104, s 1, 4
depozytariusza na skutek dżumy i spaleniem skażonej posesji, co spowodowało opusz-czenie miasta przez rodzinę, o ile taką miał Jest to bardzo prawdopodobne
Z kolei skarb z Kruszyny, znaleziony w dworze Steinbartów, mógł być po prostu skarbonką kogoś z członków rodziny, może dziecka wychowywanego w duchu pietyzmu i odkładającego drobne pieniążki, które zostały schowane w „pewne”25 miejsce i zapo-mniane Zgromadzone w skarbonce monety należały do typowych drobnych monet używanych w codziennej wymianie detalicznej W związku ze stosunkowo późnym datowaniem dworu na 1800 r 26 zastanawia fakt, czy został on wzniesiony z wykorzysta-niem wcześniejszego domu, czy też skarbonka została przeniesiona z innego miejsca Badania nad depozytami trwają więc nadal
bibliografia Źródła
Archiwum Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza
– dokumenty przekazania skarbu z Sulechowa do Muzeum Ziemi Lubuskiej, – Mikołajczyk A , Opracowanie składu monetarnego skarbu z Kruszyny, maszynopis Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t II, nr 1012, Poznań 1878
Opracowania
Ankiewicz H , Skarb sulechowski. Ponad 600 srebrnych monet z XV-XVII wieku pod opieką nu-mizmatyków, „Gazeta Lubuska” 1983, nr 104, s 1, 4
Boras Z , Dworecki Z , Morzy J , Sulechów i okolice, Poznań 1985
Kowalski S , Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010
Kurnatowska Z , Skarby wielkopolskie z początków państwa polskiego, „Studia Lednickie” 2014, t XIII, s 19-26
Mikołajczyk A , Kruszyna, gm. Sulechów, woj. Zielona Góra. Skarb z XVIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczne” 1979, t XXIII, , z 3, s 169-177
Mikołajczyk A , Leksykon numizmatyczny, Warszawa 1994
Mikołajczyk A , Naczynia datowane skarbami monet XIV-XVIII na ziemiach polskich, Wrocław 1977
Szwagrzyk J A , Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1990
Żabiński Z , Rozwój systemów pieniężnych w Europie Zachodniej i Północnej, Wrocław 1989 Żabiński Z , Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981
two hoards and four episodes of the history of the sulechów and the surroundinG area
abstract: This paper presents an attempt to reconstruct the history of hiding and discovery of two coins hoards that pass from the collection of Archaeological Museum of the Middle Odra River Area Both of them, a hoard from Sulechów, which was hidden after 1628, as well as hoard from Kruszyny (hid after 1756), are connected with local history It is the story about coins being used as an exchange medium, excluded from circulation, and discovered accidentally
25 Określonym osobom np z rodziny, znane miejsce
26 S Kowalski, Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010, s 178
sulechów na przestrzeni wieków
300 lat fundacji rodziny steinbartów.
uczniowie i nauczyciele szkół sulechowskich i ich powiązania europejskie
toMasz kalicki