w badaniach archeologicznych - Sulechów na przestrzeni wieków

Osadnictwo ze starszych faz wczesnego średniowiecza (VI/VII-VIII w ) z rejonu Sulechowa jest rozpoznane w dobrym stopniu Zarówno stan badań, jak i zakres do-tychczasowych opracowań pozwalają na wydzielenie w tym regionie wyraźnie manife-stującego się skupiska osadniczego, na który składają się rozległe osady na stanowiskach 10 i 14 w Sulechowie i stanowisku 23 w Mozowie, a ponadto pojedyncze obiekty odkryte na stanowisku 1 w Bukowie oraz stanowisku 1 i 4 w Kalsku i stanowiskach 25, 26 i 15 (29) w Sulechowie Metodami powierzchniowymi i niewielkimi sondażami rozpoznano ślady wczesnośredniowiecznego osadnictwa w okolicach Pomorska (stan 7 i 16) Wymienione powyżej punkty osadnicze tworzą zgrupowanie o dobrze zaznaczonych granicach naturalnych (ryc 1) Na południu tworzy je dolina Odry, od wschodu i północy strefa pagórków moreny czołowej, za którą na wschodzie znajduje się podmokły obszar Bruzdy Zbąszyńskiej Od zachodu jest to dolina niewielkiego potoku Rakówki Zgrupowanie osad w okolicach Mozowa i Sulechowa jest także wyraźnie oddzielone strefą nieza-siedloną od sąsiednich skupisk osadniczych (z wyjątkiem nielicznych tzw śladów osadniczych, zazwyczaj o niesprecyzowanej chronologii)

Osady i punkty osadnicze wchodzące w skład zgrupowania osad Mozów-Kalsk-Sulechów-Pomorsko (dalej skupisko Mozów-Sulechów) są położone w zlewni dwóch cieków – wspomnianej powyżej Rakówki (Jabłonnej) i Sulechówki (Młynówki), które są prawymi dopływami Odry, uchodzącymi do niej w okolicach Pomorska Wzdłuż dolin tych niewielkich cieków są też rozlokowane omówione poniżej osady

W analizowanym mikroregionie osadniczym do najpełniej zbadanych stanowisk na-leżą: osada w Mozowie, stan 23, osady na stanowisku 10¹ i 14 w Sulechowie Opracowane i opublikowane są wyniki badań przeprowadzonych na stanowiskach 1 i 4 w Kalsku², 1 E Pawlak, P Pawlak, Osiedla wczesnośredniowieczne w Markowicach pod Poznaniem wraz z pozostałościami osadnictwa pradziejowego, Poznań 2008

2 B Gruszka, Materiały ceramiczne z początków wczesnego średniowiecza z Kalska (stan. 1), woj. lubuskie w świetle nowych ustaleń chronologicznych metodą termoluminescencyjną, „Slavia Antiqua” 2011, t LII, s 119-131

Ryc 1 Lokalizacja stanowisk archeologicznych skupiska osadniczego z VII-VIII wieku w okolicach Mozowa i Sulechowa, woj lubuskie

Źródło: oprac A Łuczak, B Gruszka

StarSzy okreS wczeSneGo średniowiecza w okolicach Sulechowa…

Bukowie, stan 1³ oraz stanowiskach 15 (29), 25 i 26 w Sulechowie⁴, gdzie odkryto pojedyncze obiekty, których chronologia sięga początkowych faz wczesnego średnio-wiecza Ponadto na osadzie w Pomorsku, stan 16 przeprowadzono badania sondażowe i szczegółowe powierzchniowe, które dostarczyły kilkudziesięciu fragmentów naczyń W artykule w skrócie zostaną zaprezentowane wyniki badań osad w Mozowie, stan 23, Sulechowie, stan 10, 14, 25 i 26 oraz Bukowie, stan 1

Osada w Mozowie, stanowisko 23

Jedna z największych w skupisku osad została założona na stoku o południowo-wschod-nim nachyleniu i dosyć dużej deniwelacji dochodzącej do około 8 m Zajmuje ona dolną i środkową partię wzgórza, w miejscu jego lokalnej wypukłości i rozbieżności terenu (ryc 2) Po wschodniej i zachodniej stronie wzniesienia zaznaczają się nieznaczne obniżenia terenu Dolinka po stronie wschodniej jest bardziej widoczna i obecnie jest dosyć silnie zabagniona Na północ od stanowiska znajdują się pagórki morenowe do-chodzące do wysokości ponad 100 m n p m Na południe stok przechodzi w stosunkowo płaski obszar położony na wysokości około 80 m n p m , na którym występują pagórki wydmowe o przewyższeniach dochodzących do ponad 10 m Jeden z takich pagórków znajdujący się kilkaset metrów na południowy wschód od stanowiska osiąga wysokość niemal 90 m n p m (ryc 2) Osada znajduje się około 5 km na północ od koryta Odry, która na tym odcinku ma przebieg równoleżnikowy⁵

Wśród 233 obiektów odkrytych na stanowisku 23 w Mozowie 69 można łączyć ze starszymi fazami wczesnego średniowiecza Do tej grupy włączono 11 obiektów, w których nie znaleziono żadnych źródeł umożliwiających datowanie, jednak zarówno charakter ich wypełnisk, jak i niekiedy związki funkcjonalne z innymi obiektami nie-budzącymi zastrzeżeń chronologicznych pozwoliły na ich zaklasyfikowanie jako jamy wczesno średniowieczne

Rozpatrując zagadnienia związane z układem przestrzennym osady i rozplanowa-niem obiektów, należy mieć na uwadze liczne ograniczenia, w tym przede wszystkie róż-nice, nawet drobne, w chronologii funkcjonowania poszczególnych obiektów Możliwość

3 E Dąbrowski, Nowe materiały z najstarszej fazy wczesnego średniowiecza. Buków pod Sule-chowem, w woj. lubuskim, „Slavia Antiqua” 2001, t XLII, s 129-158

4 Ślady osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku 25 w Sulechowie, [w:] Ob-wod nica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28, t I, red B Gruszka, A Jaszewska, S Kałagate, Zielona Góra 2013, s 297-303; Ślady osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku 26 w Sulechowie, [w:] Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie..., s 319-327; G Galbierczyk, Wyniki badań wykopaliskowych w Sulechowie, stanowisko nr 29, powiat zielona góra, woj. lubuskie na trasie budowy obwodnicy Sulechowa, maszynopis przechowywany w archiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, 2006, s 19-20

5 J Forysiak, J Twardy, Warunki środowiska przyrodniczego i ich znaczenie dla osadnictwa na stanowisku 23 w Mozowie i w jego najbliższym otoczeniu, [w:] Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe, red B Gruszka, Zie-lona Góra 2015, s 9-16

zniszczenia przez procesy antropogeniczne i denudacyjne (znaczne nachylenia stoku, na którym znajduje się stanowisko) części z obiektów oraz to, że wyjątkowo, kiedy cały teren, jaki zajmowała osada, został odsłonięty, a analiza rozplanowania obiektów fragmentarycznie rozpoznanej osady, nawet jeśli odkryto duży jej obszar, może do-prowadzić do błędnych wniosków⁶

Powierzchnia, jaką zajmowała osada (być może nawet ok 2 ha), oraz liczba od-krytych tu obiektów związanych ze starszymi fazami wczesnego średniowiecza stawia stanowisko w Mozowie w grupie największych i najpełniej zbadanych osad o metryce wczesnośredniowiecznej w tej części Polski (oprócz osady w Jordanowie, stan 7 i grupy osad w Sulechowie⁷)

Relikty osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza wystąpiły głównie w połu-dniowej części badanego terenu⁸ (ryc 3) Pomimo odsłonięcia prawie 2 ha powierzchni stanowiska nie można jednoznacznie wskazać modelu rozplanowania obiektów na 6 P Pawlak, Wczesnośredniowieczne osadnictwo na stanowisku nr 5 w Gościkowie, pow. świe-bodziński, „Archeologia Środkowego Nadodrza” 2012, t IX, s 143-144

7 E Pawlak, P Pawlak, op. cit.; Ślady osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku 25 w Sulechowie, s 297-303

8 Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie…, mapy 3 i 4

Ryc 2 Mozów, stan 23, woj lubuskie Ukształtowanie terenu w okolicach osady Czerwonym polem zaznaczono zasięg osady ustalony na podstawie danych AZP

Źródło: oprac A Łuczak, B Gruszka

StarSzy okreS wczeSneGo średniowiecza w okolicach Sulechowa…

Ryc 3 Mozów, stan 23, woj lubuskie Plan wykopów i rozplanowanie obiektów na tle modelu ukształtowania terenu (na czerwono oznaczono obiekty wczesnośredniowieczne) Żółtą linią zaznaczono zasięg stanowiska na podstawie danych AZP

Źródło: oprac A Łuczak, B Gruszka

osadzie Ich układ można bowiem interpretować dwojako: jako dookolny z pustym pla-cem wewnątrz lub jako zabudowę rzędową, moim zdaniem bardziej prawdopodobną⁹

Układy rzędowe, często podporządkowane topografii terenu, spotykamy na osadach o zbliżonej chronologii, m in w Sulechowie, stan 10¹⁰, czy oddalonych o około 30 km na północ osadach w Jordanowie, stan 7, w Gościkowie, stan 5¹¹, czy Wilenku, stan 16¹² Zabudowa liniowa jest uznawana za charakterystyczny układ dla osad wczesnośrednio-wiecznych¹³, choć w wielu przypadkach podstawą rekonstrukcji jest fragmentarycznie

9 Więcej zob Zabudowa oraz układ przestrzenny osady w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie, [w:]

Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie…, s 73-75 10 E Pawlak, P Pawlak, op. cit., s 39

11 Ibidem, s 141, 143

12 A Dębski, Wczesnośredniowieczna osada w Wilenku, gm. Szczaniec wraz z pozostałościami osadnictwa nowożytnego. Archeologiczne badania ratownicze na trasie autostrady A2, „Via Archaeologica Posnaniensis”, t X, Poznań 2014, s 42, ryc 3

13 Z Kobyliński, Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988, s 122-128; M Dulinicz,

rozpoznany obszar stanowiska, co może prowadzić do błędnych interpretacji Z pasmo-wym układem zabudowy spotykamy się na rozległej osadzie w Markowicach, stan 26 pod Poznaniem¹⁴ Z kolei o zabudowie dookolnej wokół pustego placu można mówić w przypadku osady w Dessau-Mosigkau, i to we wszystkich fazach zasiedlenia¹⁵, oraz osady w Derczewie¹⁶ Jednak w Dessau-Mosigkau pusty plac, wokół którego skupione były budynki mieszkalne, był znacznie mniejszych rozmiarów, niż to było w przypadku Mozowa (przyjmując hipotezę o dookolnym rozplanowaniu obiektów)

Podstawą datowania osadnictwa wczesnośredniowiecznego odkrytego w Mozowie jest analiza formalno-stylistyczna fragmentów naczyń (ryc 4 i 5) wsparta wynikami datowań termoluminescencyjnych (TL)¹⁷ Przeprowadzone datowania TL 15 fragmentów naczyń pochodzących z obiektów położonych w różnych częściach osady (ob B3, B92, B102, B129, B182, B200) pozwalają postawić hipotezę, że chronologia odkrytych reliktów osadnictwa jest zbliżona i mieści się w przedziale +/- 50 lat Przedstawiając chronolo-gię w latach bezwzględnych, można przypuszczać, że osada rozwijała się w okresie od 2 połowy VII do 1 dekady VIII w ¹⁸ Otrzymane wyniki nie wykluczają więc drobnych różnic czasowych w funkcjonowaniu poszczególnych obiektów Ponadto, jak sądzę, wykonana próba TL jest zbyt mała, aby na jej podstawie wyciągać daleko idące wnioski na temat wewnętrznych podziałów chronologicznych osady Można jedynie zaobser-wować, że otrzymane daty termoluminescencyjne ceramiki pochodzącej z obiektu B129 mogą być najstarsze, natomiast analiza TL ceramik z obiektu B182 wskazała daty najmłodsze Istotnym potwierdzeniem jednoczasowego funkcjonowania osady (z moż-liwością niewielkich różnic czasowych pomiędzy funkcjonowaniem poszczególnych obiektów) jest jednak to, że żaden z budynków o wczesnośredniowiecznej metryce nie przecina się, a w przypadku części z nich można zaobserwować wzajemne wyklejanie się fragmentów naczyń

Osada w Sulechowie, stanowisko 10

Osada na stanowisku 10 w Sulechowie jest położona na południowy wschód od miasta, na jednym z pagórków o wysokości względnej wynoszącej około 7-9 m (wysokość bezwzględna – 90 m n p m; ryc 6) Wzniesienie jest otoczone ze wszystkich stron

Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa 2001, s 169-170

14 E Pawlak P Pawlak, op. cit., s 25

15 B Krüger, Dessau-Mosigkau, ein frühslawischer Siedlungsplatz im Mittleren Elbegebiet, Berlin 1967, Abb 15-19

16 Z Kobyliński, op. cit., s 128

17 Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stan. 23. Analiza stylistyki, formy, techniki wykonania i chronologii, [w:] Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie…, s 85-136

18 Por ibidem, s 111-113

StarSzy okreS wczeSneGo średniowiecza w okolicach Sulechowa…

Ryc 4 Mozów, stan 23, woj lubuskie Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B92 Źródło: rys S Kałagate

Ryc 5 Mozów, stan 23, woj lubuskie Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B92 (1-8), B101 (9-11) i B113 (12)

Źródło: rys S Kałagate

StarSzy okreS wczeSneGo średniowiecza w okolicach Sulechowa…

terenami podmokłymi¹⁹ Na stanowisku stwierdzono trzy fazy osadnicze związane z okresem wczesnego średniowiecza²⁰ Pierwsza z nich przypadająca na około połowę VII w do końca VIII lub nawet początku IX w jest reprezentowana przez 20 obiektów odkrytych w dwóch skupiskach położonych na przeciwległych stokach (północnym i południowo-zachodnim) wzniesienia²¹ Chronologię pierwszej fazy osadniczej usta-lono na podstawie analizy ceramiki i analogii formalno-stylistycznych naczyń pocho-dzących m in z sąsiedniej osady na stanowisku 14 Wyniki ustaleń chronologicznych przeprowadzonych metodami archeologicznymi uzyskały potwierdzenie oraz uszcze-gółowienie w rezultatach oznaczeń wieku wykonanych metodami przyrodniczymi – dendrochronologicznymi i radiowęglowymi²²

19 E Pawlak, P Pawlak, op. cit., s 39

20 Por Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie…, mapa 1 21 E Pawlak, P Pawlak, op. cit., s 33, 109, ryc 2

22 Ibidem, s 107-109

Ryc 6 Położenie osad w rejonie Sulechowa na tle sytuacji topograficznej Źródło: oprac B Gruszka

Osada w Sulechowie, stanowisko 14

Kolejne rozległe siedlisko (stan 14) znajduje się około 1500 m w kierunku północno--wschodnim od stanowiska 10 Osada jest położona na stoku opadającym przede wszyst-kim w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim (ryc 6) Na powierzchni około 1,5 ha odkryto 96 obiektów datowanych na 2 połowę VII i 3 ćwierć VIII w ²³ Osadnictwo skupiało się przede wszystkim w centralnej partii wykopu W części południowej, położonej niższej, brak jest obiektów z tego okresu²⁴ Można więc przypuszczać, że uchwycono południowy zasięg zwartego osadnictwa Można także założyć, że obszar zajęty przez osadę nie sięgał dalej na północ, ponieważ na sąsiednim stanowisku 15 (29), przy granicy ze stanowiskiem 14, nie odkryto dalszych obiektów z analogicznego okresu Pojedynczy obiekt, datowany według badaczy stanowiska 15 (29) na fazę B-C wczesnego średniowiecza, został odkryty w centralnej części wykopu²⁵, czyli ponad 100 m od najbardziej na północ wysuniętych obiektów ze stanowiska 14

Relikty osady na stanowisku 14 zostały odkryte w pasie wykopu o szerokości około 60 m i długości około 270-320 m Jego przebieg (uzależniony od granic inwestycji) uniemożliwił ustalenie granicy zachodniej oraz wschodniej osady W przypadku tej ostatniej uważamy, że osadnictwo sięgało najdalej do podnóża niewielkiego, lecz wy-raźnie zaznaczającego się w terenie wzniesienia Najmniej pewne jest ustalenie granicy występowania obiektów w kierunku południowo-zachodnim, gdzie teren wyraźnie się obniżał W centralnej partii wykopu, tuż przy zachodnim skraju odkryto relikty studni (obiekt 170) Zazwyczaj studnie sytuowano na peryferiach zwartej strefy zasiedlenia, jak to było np w Markowicach²⁶, a w przypadku grodów w ich centralnych punktach²⁷ Dlatego w przypadku osady w Sulechowie, stan 14 przypuszczamy, że zabudowa mogła występować jeszcze kilka lub kilkanaście metrów na zachód od krawędzi wykopu Na osadzie mogło funkcjonować około 15 budynków o prawdopodobnej funkcji miesz-kalnej²⁸ (ob 27, 29, 143, 149, 151, 156, 158, 186, 190, 191, 227, 333, 397, 402, 409) Pozostałe obiekty to w zdecydowanej większości różnej wielkości jamy zagłębione w podłoże o rozmaitym przeznaczeniu gospodarczym Wyróżniono m in : studnię (ob 170), 18 pa-lenisk (np ob 36, 102, 122, 146, 152, 160, 188, 189, 192, 210, 228, 239, 245, 284, 400, 403), które często były odkrywane w niewielkiej odległości od budynku mieszkalnego, oraz jamę zasobową (ob 148) Dla reszty obiektów nie ustalono funkcji Wśród obiektów

23 Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie…, mapa 2 24 Ibidem

25 G Galbierczyk, op. cit., s 19-20 26 Por E Pawlak, P Pawlak, op. cit., s 24

27 Por F Biermann, Der Brunnenbau des 7./8. bis 11./12. Jahrhunderts bei den nördlischen West-slawen (Polen und Ostdeutschland), „Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift” 2001, t XXIV, z 2, s 239

28 Kryteria wyróżniania obiektów mieszkalnych zob M Dulinicz, op. cit., s 121-124; E Pawlak, P Pawlak, op. cit., s 13-15

StarSzy okreS wczeSneGo średniowiecza w okolicach Sulechowa…

mieszkalnych wyróżniono dwie klasy wielkościowe (od 5 m² do 10 m² oraz od 11 m² do 20 m²) Ich miąższość wahała się od 10 cm do 60 cm, jednak najliczniejsze były te o głębokości 30-40 cm

Sformułowanie wniosków dotyczących rozplanowania obiektów oraz ustalenie mo-delu zabudowy utrudnia fragmentaryczne rozpoznanie osady (pomimo przebadania ponad 150 arów powierzchni) Ponadto uwzględniając uwagi sformułowane w rozdziale dotyczącym układu przestrzennego osady w Mozowie, stan 23²⁹, problem ten staje się jeszcze bardziej złożony Obiekty występowały niemal na całym obszarze badań, z wyłączeniem jego południowo-zachodniego krańca, nie tworząc wyraźnych układów Niemniej jednak są czytelne trzy strefy ich koncentracji Pierwsza obejmuje północno--wschodni kraniec wykopu Jest to rejon występowania wcześniejszego osadnictwa łużyckiego Odkryto tu dwa duże budynki mieszkalne (27 i 29) oraz kilka niewielkich jam i palenisk Obydwa budynki były zorientowane na osi wschód–zachód

Drugie skupisko można wyróżnić w środkowej partii wykopu Było położone w miej-scu, gdzie stok lekko opadał w kierunku południowym i zachodnim Strefa ta jest oddalona o około 60-70 m od skupiska pierwszego i jest wyraźnie od niego oddzielona obszarem pozbawionym osadnictwa wczesnośredniowiecznego W skład tego skupiska wchodzą 4 budynki mieszkalne (ob 143, 149, 151, 156) oraz kilka jam i palenisk Obiekty mieszkalne tworzą linię zabudowy o przebiegu wschód–zachód W tym kierunku są również zorientowane Charakteryzują się także mniejszą powierzchnią niż domostwa ze skupiska pierwszego

Ostatnie zgrupowanie obiektów można wyróżnić na obszarze położonym najniżej, w południowej części wykopu (ryc 2) Odkryto tu największe skupisko, które obejmuje wiele budynków mieszkalnych (ob 158, 186, 190, 191, 227, 333, 397, 402, 409), palenisk oraz jam o nieokreślonej funkcji Do zgrupowania tego można także włączyć studnię (ob 170) Występujące tu budynki mieszkalne mają bardzo zróżnicowaną orientację, a rozplanowanie zabudowy sprawia wrażenie chaotycznej, chociaż odległości pomiędzy budynkami o możliwej funkcji mieszkalnej wynoszą około 20-25 m Nie można wyklu-czyć, że jest to obszar początkowej (najstarszej) fazy zasiedlenia osady, która następnie rozszerzała się terytorialnie w kierunku północnym, zajmując coraz to wyżej położony obszar Dodatkowym argumentem przemawiającym za tą hipotezą są, oprócz większego zagęszczenia obiektów, także pojedyncze przypadki ich przecinania i nakładania się na siebie (np ob 191 i 210 czy 193 i 245)

Przeprowadzone oznaczenia wieku metodą radiowęglową uściśliły chronologię uzyskaną sposobami archeologicznymi (głównie analizy formalno-stylistycznej frag-mentów naczyń; ryc 7 i 8) i pozwalają na datowanie osady na okres od 2 połowy VII do 3 ćwierci VIII w ³⁰, co częściowo pokrywa się z datowaniami osady w Mozowie,

29 Zob Zabudowa oraz układ przestrzenny osady w Mozowie…, s 48

30 Oznaczenie wieku metodą ¹⁴C wykonano w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym dla kości pochodzącej z obiektu 190 (nr laboratoryjny próbki Poz-57616) i dwóch węgli drzewnych

Ryc 7 Sulechów, stan 14, woj lubuskie A – plan płaski i przekroje (studni) – obiekt 170 (1 – ciem-noszara spiaszczona próchnica w układzie plamistym z żółtoszarym iłem; 2 – szara spiaszczona próchnica w układzie plamistym z rdzawo-brązowym piaskiem i szarym iłem; 3 – szara spiaszczona próchnica w układzie plamistym z rdzawą gliną; 4 – ciemnoszara i szara spiaszczona próchnica z wtrętami rdzawej i zielonkawej gliny; 5 – jasnoszaro-brązowa silnie spiaszczona próchnica; 6 – rdzawa glina przemieszana z szarą spiaszczoną próchnicą; 7 – ciemnoszara i czarna spiaszczona próchnica ze spalenizną i drobnymi węglami drzewnymi; 8 – ciemnoszara spiaszczona próch-nica z soczewkami żółtego piasku i drobnymi węglami drzewnymi; 9 – szara silnie spiaszczona próchnica w układzie drobnoplamistym z rdzawym iłem; 10 – ciemnoszara gliniasta próchnica w układzie jednolitym; 11 – ciemnobrązowa spiaszczona próchnica w układzie jednolitym ze szczątkami drewna); 12 – kamień 1-4 – wybór ceramiki

Źródło: rys D Krzyżyńska

StarSzy okreS wczeSneGo średniowiecza w okolicach Sulechowa…

Ryc 8 Sulechów, stan 14, woj lubuskie A – plan płaski i przekroje obiektu 27 (1 – ciemnobrunatna spiaszczona próchnica w układzie plamistym z ciemnożółtym piaskiem i z drobnymi fragmentami węglami drzewnych; 2 – ciemnobrunatna piaszczysta próchnica w układzie plamistym z brą-zowym piaskiem oraz fragmentami węgli drzewnych; 3 – żółty piasek w układzie jednolitym) 1-5 – wybór ceramiki

Źródło: rys D Krzyżyńska

stan 23 oraz z pierwszą fazą zasiedlenia stanowiska 10 w Sulechowie Uchwycony w drugim skupisku przebieg obiektów pozwala sądzić, że osada w Sulechowie, stan 14 miała również zabudowę rzędową, podobnie jak to mogło być w Mozowie, stan 23, Jordanowie, stan 7, czy Gościkowie, stan 5³¹

Ślady osadnictwa na stanowiskach 25 i 26 w Sulechowie

Odkryte źródła na pozostałych stanowiskach z VII-VIII w wchodzących w skład sku piska osadniczego Mozów-Sulechów nie pozwalają na analizy dotyczące układów prze strzennych Na stanowisku 25 w Sulechowie, na powierzchni niecałych 10 arów zare jestrowano tylko jeden obiekt, którego chronologię według Witolda Hensla można umieścić w dosyć szerokich ramach obejmujących okres od przełomu fazy A/B i całą fazę B wczesnego średniowiecza

Zastanawiający jest brak na stanowisku 25 większej liczby obiektów z tego czasu Być może odkryte relikty wyznaczały południowy skraj większej osady, której centrum znajduje się na pobliskim wzgórzu, na północ od badanego obszaru³²

Skąpe są także źródła odkryte na sąsiednim stanowisku 26 w Sulechowie Chro-no logię pozyskanego z dwóch obiektów (budynek mieszkalny i być może studnia) zbioru fragmentów naczyń już obtaczanych i zdobionych można z dużą ostrożnością odnieść do IX w lub nawet później, chociaż nie można także wykluczyć, że początki funkcjonowania osady przypadają już na koniec VIII w ³³

Ślady osadnictwa na stanowiskach 1 i 4 w Kalsku

Kolejne obiekty, których chronologia sięga starszych faz wczesnego średniowiecza, odkryto w okolicach Kalska (ryc 9) Stanowisko 1 zostało rozpoznane przez Jarosława Lewczuka w trakcie niewielkich badań ratowniczych³⁴ Z kolei stanowisko 4 zostało odkrytych w zasypisku studni (ob 170) pochodzących z warstwy 7 i 8 (nr laboratoryjne próbek:

Poz-67859 i Poz-67858) Datowania przeprowadzono w ramach projektu: Badania interdyscyplinarne nad wczesnośredniowiecznym (VII-X/XI w.) warsztatem garncarskim w dorzeczu środkowej Odry finan-sowanego przez Narodowe Centrum Nauki (nr umowy: UMO-2012/05/N/HS3/01425) W przypadku kości z obiektu 190 otrzymany zakres przy prawdopodobieństwie 68,2% wynosi 659AD-691AD (55,9%) i 751AD-762AD (12,3%), a przy prawdopodobieństwie 95,4% – 653AD-721AD (74,3%) i 741 AD-770AD (21,1%) W przypadku próbek węgla drzewnego pochodzącego ze studni (ob 170), z warstwy 8 jest to przy prawdopodobieństwie 68,2% – 675AD-715AD (42,8%), 744AD-766AD (25,4%), a przy praw-dopodobieństwie 95,4% – 664AD-770AD (95,4%) Dla próbki z warstwy 7 otrzymano następujące zakresy datowań: z prawdopodobieństwem 68,2% – 669AD-711AD (46,4%) i 745AD-764AD (21,8%), a z prawdopodobieństwem 95,4% – 660AD-731AD (64,4%) i 736AD-770AD (31,0%)

31 P Pawlak, op. cit., s 141-143

32 Ślady osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku 25 w Sulechowie, s 297, 303 33 Ibidem.

34 J Lewczuk, Wczesnośredniowieczna osada z fazy A na stan. 1 w Kalsku, gm. Sulechów, woj. zie-lo nogórskie. AZP 58-15/14, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeowoj. zie-logiczne” 1992, t I, s 67-69

StarSzy okreS wczeSneGo średniowiecza w okolicach Sulechowa…

Ryc 9 Położenie osad w rejonie Kalska na tle sytuacji topograficznej Źródło: oprac B Gruszka

przebadane w związku z budową drogi ekspresowej S3³⁵ Na pierwszym z nich odkryto dwie silnie zniszczone jamy zawierające ponad 500 fragmentów ceramiki (ryc 10 i 11) Przeprowadzone analizy termoluminescencyjne dwóch naczyń z jamy 1 i 2 pozwoliły na ustalenie chronologii zespołu od VI do połowy VII w ³⁶, co zgadza się z wcześniejszymi ustaleniami Jarosława Lewczuka³⁷ Brak zakrojonych na większą skalę badań wykopa-liskowych tego stanowiska uniemożliwia ustalenie jego wielkości Biorąc pod uwagę rozległość osad z początkowych faz wczesnego średniowiecza (np Mozów, stan 23, Sulechów, stan 10 i 14, Jordanowo, stan 7), można jedynie przypuszczać, że osada na stanowisku 1 w Kalsku zajmowała większą część zbocza, zarówno po stronie północnej, jak i południowej, a jej zabudowania mogły sięgać do dolinek bezimiennych strumieni (dopływów Rakówki) płynących na południe i zachód od stanowiska (ryc 9) Nie można także wykluczyć, że odkryte obiekty są śladami krótkotrwałej penetracji tego obszaru w początkach wczesnego średniowiecza Zweryfikowanie tych hipotez wymaga przeprowadzenia chociażby szczegółowych badań powierzchniowych

Sąsiednie stanowisko 4 w Kalsku znajduje się kilkaset metrów na południowy zachód od stanowiska 1 Pomimo przebadania dużej powierzchni zarejestrowano jeden obiekt, którego chronologię na podstawie analizy ceramiki (ryc 12) można wiązać z VIII i być może początkami IX w Obiekt 383 został odkryty przy południowej granicy wykopu

W dokumencie Sulechów na przestrzeni wieków (Stron 50-72)