5. Wyniki badań
5.1. Ogólna charakterystyka badanych cmentarzy
5.1. ogólna charakterystyka badanych cmentarzy
Spośród 185 zbadanych na Dolnym Śląsku cmentarzy 149 założono przed 1945 r. (tab. 9), są to więc powojenne cmentarze polskie utworzone na cmentarzach niemieckich. Działania związane z zamykaniem poniemieckich cmentarzy na terenie tak zwanych Ziem Zachodnich i Północnych w latach 1945–1958 podejmowane były na podstawie zapisów ustawy o cho-waniu zmarłych i stwierdzeniu przyczyny zgonu z 17 marca 1932 r. [Burak, Okólska 2007]. W 1959 r. przyjęto nowe rozwiązania oparte na postanowieniach ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 31 stycznia 1959 r. [Dz.U. Nr 11 poz. 62 z 1959 r.]. Zgodnie z nowym aktem prawnym o zamknięciu lub likwidacji cmentarza miało decydować prezydium rady narodowej administrujące terenem, na którym ów cmentarz się znajduje. Decyzja taka mogła jednak dotyczyć tylko terenów grzebalnych już nieużytkowanych, na których ostatni stwier-dzony pochówek odbył się nie później niż przed czterdziestoma laty. W wypadku konieczno-ści zamknięcia i kasacji cmentarza przed upływem tego terminu decyzję wydawał minister gospodarki komunalnej na wniosek odpowiedniego prezydium rady narodowej.
Tabela 9 Table 9 Charakterystyka zbadanych cmentarzy wiejskich Dolnego Śląska
Characteristic of the studied village cemeteries in Lower Silesia Kryterium
Criterion SymbolSymbol
Typ cmentarza i cechy cmentarza Type of cemetery and
fea-tures of the cemetery
Liczba cmentarzy Number of cemeteries 1 2 3 4 Lokalizacja cmentarza na terenie wsi Localization of the cemetery
in the village
K Przykościelny – Ecclesiastical 94
W Śródwiejski – Within the village borders 18
P Śródpolny – Middle field 43
L Śródleśny – Middle forest 12
N Polno-leśny – Field–forest 4
S Na skraju wsi – Outskirts of village 14 Funkcja grzebalna
Interment function FNFC Nieczynny – InactiveCzynny – Active 14243 Własność cmentarza
Tabela 9 Table 9
1 2 3 4
Wiek cmentarza Cemetery’s age
HB Bardzo stary – Very old 72
HS Stary – Old 79
HN Nowy – New 34
Stan obecny i sposób użytkowania Present condition and the mode of use
UO Stary opuszczony – Old and abandoned 20 UU Stary użytkowany – Old and still – active 129
UN Nowy – New 36
Wartość historyczna
Historical value WHNWHZ Niezabytkowy – Non-historicalZabytkowy – Historical 17213 Powierzchnia – Area
PB Bardzo mały – Very small 36
PM Mały – Small 81
PS Średni – Average 50
PD Duży – Huge 18
Położenie cmentarza względem wysokości n.p.m. Localization of cemetery towards the area altitude
TN Na nizinie – On lowland 120
TP Na wyżynie – On upland 49
TG Na terenie górskim – On highlands 16
Topografia terenu cmentarza Topography of cemetery’s area
Rz1 Na wzniesieniu – On the elevation 83
Rz2 Na terenie płaskimOn the flat ground 102 Zacienienie cmentarza
Overshadowing of cemetery
St1 Słoneczny – Sunny 58
St2 Częściowo zacienionyParty shadowed 96
St3 Zacieniony – Overshadowed 31
Komunikacja z cmentarzem Communication with the cemetery
K1 Easy approach with parkingŁatwy dojazd i parking 80 K2 Easy approach without parkingŁatwy dojazd i brak parkingu 90 K3 Dojazd utrudnionyDifficult approach 15
Typ ogrodzenia Type of enclosure
P1 Mur – Brickwall 83
P2 Siatka – Wire fence 41
P3 Płot metalowy – Metal fence 32
P4 Płot drewniany – Wooden fence 12
P5 Płyty betonowe – Concrete fence 16
P6 Żywopłot – Hedge 3
P7 Inny – Other 15
Zagęszczenie nagrobków Density of gravestones
N1 Duże – Compact arrangement 30
N2 Średnie – Average density 106
Jak pisze Borcz [1995a], o losach wiejskich cmentarzy decydował często układ prze-strzenny wsi. We wsiach owalnicowych przykościelne cmentarze zwykle likwidowano z po-wodu braku miejsca na ich poszerzanie, natomiast w tzw. ulicówkach je pozostawiano, a na-wet powiększano dzięki istniejącemu zapleczu wolnych terenów.
Jednak likwidowanie niemieckich cmentarzy miało i inne przyczyny. Chylińska [2007] zauważa, że emocjonalny stosunek lokalnych społeczności do konkretnych przestrzeni cmentarnych jest jedną ze składowych kreowania tożsamości terytorialnej. Tymczasem Po-lacy przybyli na Dolny Śląsk po II wojnie światowej znaleźli się w obcym krajobrazie kul-turowym, którego elementem były niemieckie cmentarze. Autorka zalicza je do tak zwanego „trudnego dziedzictwa”, czyli obiektów będącym źródłem konfliktów. Na negatywną percep-cję cmentarzy (i całego poniemieckiego dziedzictwa kulturowego) miały wpływ wydarze-nia rozpętanej przez Niemców II wojny światowej. Uzasadwydarze-niały one niszczenie i usuwanie cmentarzy z krajobrazu kulturowego. Inną przyczyną negatywnego nastawienia ludności na-pływowej do niemieckich cmentarzy było zerwanie naturalnych powiązań tej ludności z ro-dzimą przestrzenią i tradycją oraz znalezienie się w nowej przestrzeni wśród wytworów ob-cej kultury. Doszło więc do konfrontacji wzorów kulturowych zastanych z wzorcami własnej tradycji. W tej sytuacji nastąpiło wykluczenie cmentarzy z krajobrazu kulturowego poprzez ich dewastację lub likwidację. Przyczyniło się do tego również polityczne przyzwolenie na niszczenie niemieckiego dziedzictwa w ramach „repolonizacji Ziem Odzyskanych”. Jednak przez kilkadziesiąt lat stosunek ludności do dziedzictwa kulturowego tych ziem przeszedł ewolucję od fazy odrzucenia do fazy przyswojenia obcej spuścizny. Cmentarze poniemiec-kie stały się częścią „krajobrazu przeszłości”. Według Kolbuszewsponiemiec-kiego [1996] świadczą one o ciągłości historycznej – nie narodowej. W rezultacie „oswajania obcego krajobrazu kulturowego” na niektórych cmentarzach postawiono pomniki (Radzowice Oleśnickie) lub wmurowano tablice pamięci zmarłych mieszkańców przed 1945 r. (Proboszczów).
Na wielu cmentarzach zachowały się formy upamiętnienia zmarłych typowe dla wyznania chrześcijańskiego, takie jak: płyty nagrobne i epitafijne, stele, plakiety i tablice inskrypcyjne, krzyże żeliwne i kamienne, a także grobowce, krypty i kaplice grobowe, zwy-kle jednak dość mocno zdewastowane (fot. 1–17). Najwięcej przetrwało płyt nagrobnych i epitafijnych, umieszczanych obecnie w murach okalających cmentarze albo w lapidariach (w kilku miejscowościach). Zwyczaj stawiania znaków nagrobnych, sytuowanych nie tyl-ko w miejscu pochówku, ale częściej na murach cmentarnych lub tyl-kościelnych, powstał na Śląsku w XIV w. Na przełomie XV i XVI w. zaczęły się pojawiać epitafia, początkowo z tekstami o charakterze dewocyjnym, czasem zbliżone formą do współczesnych nagrobków [Burak, Okólska 2007].
Cmentarze wiejskie były zwykle związane z budynkiem kościoła i w przeciwieństwie do miejskich wiele z nich funkcjonuje do dziś jako miejsce pochówku i ważny element kra-jobrazu wsi (fot. 16, 22). Z objętych badaniami 185 cmentarzy ponad połowa (94) to właśnie cmentarze przykościelne, z których większość (66) jest nadal czynna (tab. 9).
Średniowieczny cmentarz przykościelny był nie tylko miejscem pochówku i prze-strzenią do modlitwy za dusze zmarłych, ale także ośrodkiem życia publicznego. Tutaj or-ganizowano targowiska, odczytywano ogłoszenia i wyroki [Burak, Okólska 2007]. I pewnie dlatego teren ówczesnego cmentarza nie był zadrzewiony.
W drugiej połowie XIX w. rozpoczęto zakładanie cmentarzy z dala od siedzib ludz-kich. Wynikało to głównie z faktu, że na Śląsku przeważali ewangelicy, którym prawo kano-niczne nie nakazywało chowania zmarłych w poświęconej ziemi (przy kościele). Gdy więc
powstała możliwość wyboru lokalizacji cmentarza, zaczęły o niej decydować względy estetyczne. I jak zauważa Lipiec [2001], wiele cmentarzy z tego okresu jest interesująco usytuowanych w krajobrazie. Spośród 149 przedwojennych cmentarzy objętych badaniami 42 to cmentarze śródpolne, leśne i polno-leśne, a 23 położone w obrębie siedzib ludzkich poza kościołem (jeśli nawet tam był) i na skraju wsi (tab. 9).Z ogólnej liczby 37 założonych po wojnie cmentarzy najwięcej, bo 15, założono wśród pól (tab. Z1).
Obecnie na Dolnym Śląsku dominują cmentarze wyznaniowe (tab. 9), wykorzysty-wane przez ludność katolicką, a także prawosławną [Kamiński i in. 2006]. Przed 1945 r. zdecydowana ich większość służyła obrządkowi protestanckiemu (głównie ewangelikom, w mniejszym stopniu luteranom i kalwinom) oraz konfesji katolickiej.
Wśród cmentarzy przedwojennych, na których prowadzono badania, nieco ponad po-łowę stanowiły cmentarze założone w latach 1900–1945, natomiast pozostałą część – przed 1900 r. Najstarsze z nich pochodzą z XIII w. (Pogwizdów i Wiadrów w powiecie jaworskim), kilka datowanych jest na XV w.
Trzynaście z badanych cmentarzywpisanych było do rejestru zabytków w Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków (tab. 9). Ogółem w województwie dolnośląskim w 2007 r. zarejestrowanych było 325 cmentarzy zabytkowych [Tanaś za KOBiDZ 2008]. Jednak większość z nich, jak wykazały badania terenowe Tanasia [2008], to obiekty prak-tycznie nieistniejące, a dane KOBiDZ są jedynie urzędowe i podlegają częstym zmianom.
Na terenie Dolnego Śląska cmentarze wiejskie najczęściej nie zajmują większej po-wierzchni niż jeden hektar. Wśród zbadanych obiektów tylko 18 było większych (tab. 9), w tym 7 śródpolnych i 5 przykościelnych (tab. Z1). Wynika to z faktu, że ewangelicy za-kładali cmentarz w każdej wsi, a więc jego powierzchnia nie musiała być duża [Rydzewska 2008]. Lokowano je, podobnie jak w innych rejonach Polski, w miejscach położonych wyżej niż zabudowa wsi [Długozima 2010a]. Dotyczyło to zwłaszcza cmentarzy przy kościołach, budowanych zwykle na wzniesieniach, zasadą tą kierowano się również przy lokalizowaniu cmentarzy niezwiązanych z budynkiem kościoła.
Integralną część cmentarza stanowiło już od średniowiecza ogrodzenie. Ogradzanie cmentarza murem, parkanem lub okopanie go rowem nakazywał w 1512 r. synod gnieźnień-ski [Gloger 1972]. Od XVIII w. także inne synody zobowiązywały właścicieli cmentarzy do wznoszenia ogrodzeń. Chodziło nie tylko o względy utylitarne, ale i symboliczne, oddzielenie sfery sacrum od profanum [Kolbuszewski 1996]. W średniowieczu mur (o czym wspomniano już w przeglądzie literatury) mógł pełnić obok kultowych także funkcje obronne. Większość zbadanych przez autorkę dolnośląskich cmentarzy wiejskich, podobnie jak np. wiejskich cmentarzy w okolicach Częstochowy [Wróblewski 2010], była otoczona murem (tab. 9), wy-konanym najczęściej z lokalnego kamienia (fot. 17, 18, 28), a w niektórych miejscowościach dodatkowo otynkowanym. Ogrodzenia są do dzisiaj jednym z najbardziej widocznych ele-mentów kompozycji przestrzennej cmentarza w krajobrazie kulturowym wsi.
Cechą wspólną wszystkich cmentarzy wiejskich był krzyż, umieszczony w centrum lub na głównej osi cmentarza (fot. 24, 31, 38). Na zbadanych wiejskich cmentarzach Dolnego Śląska nie zachowało się zbyt wiele obiektów sztuki sepulkralnej z XIX i XX w. Przetrwały głównie te najbardziej okazałe (rzeźby, kaplice grobowe czy grobowce).
Należy jeszcze dodać, że do większości cmentarzy dojazd nie sprawiał problemów, a przy wielu z nich znajdowały się parkingi. Tylko w przypadku 15 obiektów dojazd był utrudniony.
Charakterystykę zbadanych cmentarzy pod kątem przyjętych kryteriów ich klasyfika-cji przedstawiono w tabeli 9.