Odpady niebezpieczne stanowią trzecią grupę odpadów, wyodrębnioną z grupy odpadów przemysłowych, ze względu na swoje pochodzenie, skład chemiczny, biologiczny i inne właściwości, które stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi i środowiska naturalnego. Stanowią także wyodrębnioną listę odpadów niebezpiecznych w polskim
„Katalogu odpadów” (Dz.U. Nr 112, poz.1206).
Odpady niebezpieczne są wytworem usług medycznych, weterynaryjnych i transportowych, placówek naukowo-badawczych, ale główny ich wytwórca to przemysł i jego gałęzie: ciężki, lekki, rolno-spożywczy itd. Aby odpad znalazł się w grupie odpadów niebezpiecznych, musi charakteryzować się określonymi cechami. Podstawowe cechy, które określają odpad, jako niebezpieczny to:
42
palność, czyli podatność na samozapalenie się, przy czym proces palenia przebiega intensywnie, gwałtownie i trwale;
wybuchowość (reaktywność), czyli zdolność do szybkiego wchodzenia w reakcje chemiczne z innymi substancjami, z którymi jest w kontakcie, wydzielania gazów toksycznych, wybuchowości, zdolność do samopodtrzymywania reakcji chemicznych oraz długi czas życia;
toksyczność, czyli zdolność do powolnego ale długotrwałego wchodzenia w reakcje chemiczne z innymi substancjami, z którymi jest w kontakcie, wydzielania gazów toksycznych a także do wybuchowości, ponadto może powodować ostre lub chroniczne zagrożenie zdrowia a nawet śmierć w przypadku przeniknięcia do żywego organizmu;
korozyjność, czyli zdolność do korozyjnego (niszczącego) oddziaływania na materiały, z którymi jest w kontakcie.
Odpady niebezpieczne wyróżniają się ponadto właściwościami:
żrącymi, które wywołują stany zapalne skóry, błon śluzowych i oczu lub następuje zniszczenie żywych tkanek,
neurotoksycznymi, które uszkadzają centralny układ nerwowy i nerwy obwodowe,
alergicznymi, które wywołują choroby typu uczuleniowego,
narkotycznymi, które wywołują stany oszołomienia lub utratę przytomności,
rakotwórczymi i mutagennymi, które są przyczyną zmian i chorób nowotworowych oraz genetycznych lub zwiększają częstotliwość ich występowania, gdy przenikną do żywego organizmu
upośledzającymi procesy prokreacji, czyli działają szkodliwie na rozrodczość i stanowią bezpośrednie lub opóźnione zagrożenie dla elementów środowiska naturalnego.
Właściwości te są podstawą do grupowania odpadów uznanych za niebezpieczne na:
materiały wybuchowe, środki korozyjne, sprężone gazy, palne ciecze, palne ciała stałe, materiały utleniające, substancje trujące, czynniki etiologiczne (wywołujące choroby zakaźne), materiały promieniotwórcze. Przykładowo: do niebezpiecznych odpadów, odnajdywanych w odpadach komunalnych, zalicza się olej odpadowy, farby, baterie, przeterminowane leki, pestycydy, chemiczne środki czystości. Natomiast do niebezpiecznych odpadów przemysłowych zalicza się metale ciężkie, rozpuszczalniki, farby, pestycydy, toksyczne substancje chemiczne i wiele innych.
Z uwagi na swoje właściwości odpady niebezpieczne muszą być szczególnie dokładnie wydzielane z grupy stałych odpadów komunalnych, aby te mogły stanowić potencjalny surowiec wtórny i być produktem przerobu odpadów komunalnych. W tym celu
43 lokalny lub regionalny system gospodarowania odpadami prowadzi ich selektywną zbiórkę, gromadzenie i transport do zakładu utylizacji. Wszystkie źródła odpadów niebezpiecznych, będące punktami ich gromadzenia w gospodarstwach domowych, warsztatach, punktach usług społecznych i innych małych zakładach produkcyjnych noszą nazwę „rozproszonych źródeł odpadów niebezpiecznych”. Natomiast proces wydzielania odpadów niebezpiecznych, do oddzielnej obróbki, ze strumienia odpadów komunalnych nazywa się „detoksykacją”.
2.3.1. Odpady radioaktywne
Wśród odpadów niebezpiecznych odrębną grupę, najbardziej uciążliwą dla środowiska naturalnego, stanowią odpady promieniotwórcze: stałe, ciekłe i gazowe. Zawierają one substancje promieniotwórcze, czyli radioaktywne lub są skażone tymi substancjami.
Źródłem promieniotwórczym jest każda substancja promieniotwórcza, przetworzona w taki sposób, że jej promieniowanie jonizujące może być gospodarczo wykorzystywane.
Źródłem promieniowania jonizującego jest każde źródło promieniotwórcze, urządzenie zawierające takie źródło, urządzenie, które wytwarza promieniowanie jonizujące a także urządzenie, które emituje promieniotwórcze substancje.
Promieniowanie jonizujące może być pochodzenia:
naturalnego, czyli promieniowanie kosmiczne i promieniowanie radionuklidów naturalnych obecnych w środowisku;
sztucznego, czyli promieniowanie spowodowane wybuchami jądrowymi oraz awariami obiektów techniki jądrowej.
Źródłem odpadów promieniotwórczych (radioaktywnych) są, między innymi, odpady szpitalne, odpady z badań laboratoryjnych, odpady ze wzbogacania elementów paliwowych, zanieczyszczone ubrania, wody z systemów chłodzących, wzbogacanie rud uranowych.
Odpady promieniotwórcze, na podstawie poziomu aktywności i mocy dawki promieniowania, dzieli się na trzy kategorie odpadów:
niskoaktywne, które mają poniżej 40 x 1010 Bq/t (11 Ci/t) aktywności alfa, lub poniżej 120 x 1010 Bq/t (32 Ci/t) aktywności beta lub gamma (Bq- bekerel- jednostka układu SI, odpowiada 1 rozpadowi na sekundę; 37· 109 Bq = 1 Ci- kiur- jednostka tradycyjna, opowiadająca 2,2 · 1012 dpm – rozpadom na minutę);
średnioaktywne, które mają wyższą aktywność niż odpady niskoaktywne, za wyjątkiem wyczerpanego paliwa i odpadów powstałych przy powtórnej przeróbce paliwa jądrowego;
wysokoaktywne, do których zalicza się wyczerpane paliwo i odpady promieniotwórcze, powstałe przy powtórnej przeróbce paliwa jądrowego.
44 Wielkość dawki, jaką ludzie otrzymują w ciągu roku z różnych źródeł, określa całkowity roczny efektywny równoważnik dawki. W 1999 roku średnia wartość równoważnika wynosiła 3,3 mSv dla mieszkańca Polski. Z tej dawki 73,1% to promieniowanie naturalne, a 25,8% to promieniowanie sztuczne, stosowane w diagnostyce medycznej.
Odpady promieniotwórcze powstają w całym procesie technologicznym obróbki paliwa jądrowego. Proces technologiczny obróbki paliwa jądrowego obejmuje: wydobycie rudy w kopalni, etapy technologiczne jej przerobu, czyli mielenie, konwersję i wzbogacanie, a następnie wytwarzanie paliwa jądrowego. Odpady promieniotwórcze powstające na poszczególnych etapach technologicznych charakteryzuje różna i zmienna objętość oraz toksyczność. „Zużyte”, czyli przepracowane paliwo jądrowe podlega powtórnemu przerobieniu, zanim jako odpad trafi na miejsce składowania zużytego paliwa jądrowego.