w województwie łódzkim
2. Ogólna charakterystyka województwa łódzkiego i zagrożenia jego obszaru klęskami żywiołowymi
Województwo łódzkie położone jest w centrum Polski, na pograniczu dwóch regionów fizycznogeograficznych: Niżu Środkowopolskiego i Wyżyn Polskich oraz Wyżyny Małopolskiej. Jego powierzchnia wynosi 18 209 km2. To je sytuuje na 9. pozycji pod względem wielkości wśród wszystkich regionów kraju2.
Województwo zamieszkuje około 2,5 mln mieszkańców. Gęstość zaludnienia wynosi około 140 osób/na 1 km2. Około 65% ludności województwa mieszka w miastach. W skład województwa wchodzi 177 gmin, tworzących 21 powia-tów ziemskich, i 3 miasta na prawach powiatu. Na terenie województwa znajdują się 42 miasta i 5048 miejscowości wiejskich, przy czym powiaty zlokalizowane w aglomeracji łódzkiej (Łódzkim Obszarze Metropolitalnym) skupiają ponad po-łowę jego zasobów mieszkaniowych3.
Sieć komunikacyjna województwa łódzkiego składa się z sieci dróg krajo-wych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych, linii kolejowych oraz transportu lotniczego. Przez region przebiegają dwa transeuropejskie korytarze
transporto-1 Art. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej, Dz.U. nr 62, poz. 558 z późn. zm.
2 Wojewódzki program ochrony i rozwoju zasobów wodnych dla województwa łódzkiego,
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL, Poznań 2005, s. 12-15.
3 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa łódzkiego. Aktualizacja, Zarząd
we (korytarz II: zachód – wschód oraz korytarz VI: północ – południe) wraz z tworzonym Centralnym Węzłem Komunikacyjnym, który docelowo obejmie autostrady A1 i A2, drogi ekspresowe S8 i S14, szybką kolej Wrocław – Poznań – Łódź – Warszawa oraz Port Lotniczy Łódź im. Władysława Reymonta4.
Lokalizacja województwa łódzkiego na pograniczu Niżu Środkowopolskiego i Wyżyn Polskich powoduje zróżnicowanie fizycznogeograficzne badanego ob-szaru. Obszar Wyżyny Łódzkiej dzieli obszar województwa południkowo i prze-rywa ciągłości pasa nizin, czego wynikiem jest charakterystyczna „odśrodkowa” sieć rzeczna. Powoduje ona, że wszystkie główne rzeki odwadniają obszar cen-tralny województwa. Stanowi to także o przebiegu działu wodnego pierwszego rzędu (pomiędzy Wisłą i Odrą) z północy na południe, który rozdziela obszar województwa na dwie części5.
Starsze podłoże geologiczne obszaru województwa łódzkiego jest zbudowane z margli, wapieni, kredy, dolomitów i opoki, częściowo z piasków, piaskowców i mułowców. Pęknięcia i uskoki w nim występujące spowodowały powstanie złóż surowców, do których zalicza się permskie sole kamienne i potasowe oraz wody mineralne i termalne. Budowa regionu miała duży wpływ na wielkość i lokalizację zasobów wód podziemnych, zwłaszcza głównych zbiorników wód podziemnych. W obniżeniach terenu oraz rowach tektonicznych z okresu kre-dowego następowała akumulacja mułów i piasków, z wkładkami węgla brunat-nego. W okresie plioceńskim miała miejsce wyspowa akumulacja surowców ilastych6.
Województwo łódzkie charakteryzuje się rzeźbą pochodzenia glacjalnego. Są to wzgórza moren czołowych, kemy, ozy i sandry, a także pradoliny i rów-niny jeziorne. Występują także baseny rozlewisk i dolin rzecznych. Obecne pro-cesy rzeźbotwórcze mają charakter antropogeniczny i występują szczególnie na obszarach związanych z eksploatacją odkrywkową węgla brunatnego, piasków kwarcowych i wapieni jurajskich. Znaczenie gospodarcze mają również gliny, iły, piaski i żwiry oraz torfy. Istotnym krajobrazowo elementem są rejony Kleszczo-wa, Bełchatowa i SzczercoKleszczo-wa, gdzie występuje duża forma wklęsła, głębokości względnej około 200 m (wyrobisko kopalni), oraz dwie formy wypukłe, wysoko-ści względnej około 150-170 m – stanowiska nadkładowe Szczerców i Kamieńsk, które są najwyższymi punktami wysokościowymi województwa7.
4 Regionalny program operacyjny województwa łódzkiego na lata 2007-2013, Urząd
Marszał-kowski WŁ, Łódź 2011, s. 5-7.
5 Program ochrony środowiska województwa łódzkiego na lata 2008-2011 z perspektywą na
lata 2012-2015, Zarząd Województwa Łódzkiego, Łódź 2007, s. 15.
6 Plan gospodarki odpadami województwa łódzkiego z uwzględnieniem lat 2012-2015, Zarząd
Województwa Łódzkiego, Łódź 2007, s. 20.
Klimat badanego terenu ma charakter wybitnie przejściowy. Nizinny charak-ter obszaru województwa umożliwia swobodny przepływ mas powietrza z wy-raźną przewagą przepływów o kierunku zachodnim i wschodnim. Nie notuje się długotrwałych i silnych mrozów. Długość okresu wegetacyjnego to około 210 dni. Obszar województwa cechuje dość duże zróżnicowanie wielkości opa-dów atmosferycznych: od około 650 mm w rejonach południowych do poniżej 500 mm w części północno-zachodniej. W obszarze zwartej zabudowy aglo-meracji łódzkiej oraz w większych ośrodkach miejskich województwa, silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych, charakterystyczne jest występowanie zjawisk takich, jak zaburzenia cyrkulacji powietrza, powstawanie tzw. miej-skich wysp ciepła, silne zanieczyszczenia atmosfery, zwiększone częstotliwo-ści występowania zachmurzeń, opadów i mgieł, skrócony okres zalegania po-krywy śnieżnej8.
Gleby na badanym obszarze występują w postaci żwirów, piasków, glin oraz pyłów i iłów. Na niewielkich obszarach w południowej części województwa skałą macierzystą jest margiel lub wapień kredowy. Gleby regionu są mało zróżnico-wane, z dominacją gleb bielicowych (około 85% gleb województwa). Pozostałe to gleby bagienne, torfowe, brunatne, czarne ziemie, rędziny i mady. Gleby najlep-sze – bonitacyjne – występują na północy w powiatach kutnowskim, łowickim i łęczyckim9.
Województwo łódzkie jest zalesione tylko w około 20%. Dość niski stopień lesistości w jego północnej części nie osiąga nawet 5%. Istniejące powierzchnie leśne są silnie rozdrobnione. Większe obszary leśne związane są jedynie z doli-nami rzek Pilicy i Warty oraz z ich dopływami10.
Sieć hydrograficzna województwa łódzkiego charakteryzuje się przewagą małych rzek. Główne rzeki województwa to Warta, Pilica i Bzura. Ich doliny znajdują się na peryferiach obszaru województwa, przy czym zarówno Warta i Pilica, jak i wiele mniejszych rzek wpływa na teren województwa z Wyży-ny Krakowsko-Częstochowskiej. Natomiast obszarem źródliskowym dla Bzury i Neru jest Wyżyna Łódzka11.
Do klęsk żywiołowych i zjawisk noszących ich znamiona, które mogą wystą-pić na obszarze województwa, należą przede wszystkim powodzie i nawałnice, susze oraz ruchy masowe. Spośród powodzi najczęściej na badanym obszarze występują powodzie opadowe, w tym błyskawiczne, związane z nawałnicami, oraz roztopowe, powodujące podtapianie budynków, terenów depresyjnych, dróg, urządzeń infrastruktury technicznej miast i miejscowości. Są one skutkiem
8 Plan gospodarki odpadami..., s. 20-21.
9 Program ochrony środowiska..., s. 16.
10 Plan zagospodarowania przestrzennego..., s. 83-84.
gwałtownych opadów deszczu i roztopów wiosennych. Oprócz tego istnieje także możliwość wystąpienia powodzi spowodowanej awariami największych budowli hydrotechnicznych w województwie, tj. zbiorników: Jeziorsko, Sulejów, Ciesza-nowie, Miedzna12.
Zagrożenie powodziowe może pojawić się także na rzekach, takich jak Pi-lica, Bzura, Warta, Liswarta, Oleśnica, Myja, Pisia, Radomka, Widawka, Żeg-lina. Najwyższe odpływy w zlewni rzeki Warty notuje się na przełomie lutego i marca, natomiast w zlewniach Pilicy i Bzury – w końcu marca i pierwszych dniach kwietnia. Wielkość zagrożenia powodziowego w województwie łódzkim jest także uwarunkowana innymi czynnikami. Są to między innymi: rzeźba te-renu, możliwości retencyjne zlewni, zatrzymywanie wody w zbiornikach zapo-rowych, stopień zalesienia, istnienie innych budowli hydrotechnicznych, takich jak rowy melioracyjne, progi, kanały mogące służyć jako urządzenia retencyjne. Ważną rolę w podtrzymywaniu zasobów wodnych odgrywają także starorzecza, mokradła i bagna.
Ogółem na badanym obszarze zidentyfikowano około 600 stref możliwych zagrożeń, które obejmują zazwyczaj zabudowania lub elementy infrastruktury położone na terenach zagrożenia powodziowego wodą stuletnią. Są to miejsca szczególnie narażone na skutki ewentualnego wystąpienia powodzi lub podto-pień. Niezabezpieczenie tych stref obwałowaniami lub niewykonanie urządzeń w postaci zbiorników lub polderów przechwytujących wody powodziowe może prowadzić do strat materialnych. Dodatkowe szkody mogą być spowodowane przez niedrożne przewody kanalizacyjne i ściekowe, nieodpowiednie parametry tych przewodów (zaprojektowane na odbiór mniejszej ilości wody), niedrożne rowy melioracyjne, przepusty oraz nieprawidłową pracę urządzeń odwadnia-jących13.
Biorąc pod uwagę meteorologiczny bilans wodny i częstotliwość występowa-nia okresów bezopadowych, wykazano pojawianie się na obszarze województwa łódzkiego okresowych susz o różnej intensywności. Są to14:
‒ mało intensywna susza atmosferyczna (poniżej 140 mm lokalnie) na połu-dniu w rejonie Radomska,
‒ średnio intensywna susza atmosferyczna (140-200 mm) w zachodniej i centralnej części województwa,
‒ intensywna susza atmosferyczna (niedobór powyżej 200 mm na rok) w re-jonie Łodzi, Skierniewic oraz na północ od linii Łowicz – Piątek – Łęczyca.
12 Program ochrony środowiska..., s. 15-64.
13 Ibidem, s. 59-60, 62-64.
14 Wojewódzki program małej retencji dla województwa łódzkiego. Synteza, WZM i UW,
Występowanie susz na obszarze województwa łódzkiego wiąże się z okreso-wymi albo permanentnymi deficytami wody. Są one spowodowane tym, że obec-nie na badanym obszarze większość zlewni charakteryzuje się małą zdolnością retencjonowania wody. Dotychczas wzrost retencji w regionie uzyskano dzięki istnieniu sztucznych zbiorników retencyjnych; dużych – „Sulejów” (78,8 hm3), „Jeziorsko” (202,8 hm3) oraz średnich – „Cieszanowice” (7,3 hm3), „Wąglanka--Miedzna” (4,2 hm3), „Słok” (1,7 hm3). Do pozostałych większych obiektów na-leżą: „Tatar”, „Zadębie”, „Bugaj”, „Drzewiczka”, „Drzewica” i „Patyki”. Oprócz wymienionych obiektów dużą rolę odgrywają zespoły stawów, małe zbiorniki wodne i obiekty melioracyjne. Małą retencję zwiększają również stawy rybne, a właściwie ich kompleksy, w gminie Biała Rawska, Bielawy, Łyszkowice, Ło-wicz, Pęczniew, Kluki. Obecnie całkowitą pojemność istniejących w wojewódz-twie zbiorników retencyjnych szacuje się na 359,4 hm3, a ich łączna powierzchnia wynosi 10 770,6 ha15.
Ponadto na terenie województwa zidentyfikowano obszary narażone na wy-stępowanie ruchów masowych ziemi – powstają one między innymi na sto-kach podcinanych w wyniku erozji bocznej rzek. Dotychczas zidentyfikowano 3 istniejące osuwiska w powiecie poddębickim i 1 w sieradzkim. Oprócz tego w regionie są 22 strefy, w których mogą wystąpić ruchy masowe. Wymagają one przeprowadzenia działań o charakterze zabezpieczającym16.
Warto zwrócić uwagę, że negatywne oddziaływanie wymienionych ka-tastrof naturalnych na terenie województwa łódzkiego może być powiązane z czynnikiem ludzkim, potęgując tym samym szkody spowodowane przez klę-skę żywiołową. Wystarczy, że awaria techniczna wystąpi na obszarze Łódz-kiego Obszaru Metropolitalnego lub BełchatowsŁódz-kiego Okręgu Przemysłowego (np. w Kopalni lub Elektrowni „Bełchatów”), a może okazać się ona tragiczna w skutkach17.
W sumie w regionie zlokalizowano 6 zakładów o dużym ryzyku wystąpie-nia awarii, 15 zakładów o zwiększonym ryzyku wystąpiewystąpie-nia awarii oraz 95 za-kładów, w których ilość i właściwości substancji niebezpiecznych mogą spowo-dować wystąpienie awarii. Także transport, załadunek i rozładunek materiałów niebezpiecznych stanowi potencjalne zagrożenie dla środowiska. Istotnym ele-mentem związanym z bezpieczeństwem przewozu materiałów niebezpiecznych jest przystosowanie sieci dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych, gmin-nych i kolejowych do ich przewozu. Transport gazu i paliw płyngmin-nych odbywa się również 16 rurociągami gazowymi i 2 paliwowymi18.
15 Regionalny program operacyjny..., s. 12-13.
16 Program ochrony środowiska..., s. 64.
17 Regionalny program operacyjny..., s. 13.