Ogólne cechy metod problemowych

Wielkość zadań dydaktycznych, jakie stawiają przed kształceniem ekono-mistów ogólne założenia unowocześniania oświaty oraz potrzeby gospodarki narodowej, doprowadziły do postawienia postulatu stosowania w szkole wyższej systemu polimetodycznego. Obok sprawdzonych, tradycyjnie wykorzystywa -nych metod, pojawiają się nowe sposoby przeznaczone do realizacji różnych zadań.

Istnieje wiele klasyfikacji metod nauczania⁵. Powszechnie stosowana klasy-fikacja oparta jest na marksistowskiej teorii i dzieli metody na oparte na słowie, obserwacji i pomiarach oraz na działalności praktycznej.

a) Metody oparte na słowie to:

wykład, opowiadanie, opis, pogadanka, dyskusja i praca z tekstem.

b) Metody oparte na obserwacji (oglądowe):

pokaz, pomiar.

c) Metody oparte na działalności praktycznej to:

metoda laboratoryjna i metoda zajęć praktycznych.

Metody te zostały opisane przez Cz. Kupisiewicza: Podstawy dydaktyki ogól-nej. PWN, Warszawa 1980. Zalecałem wcześniej przestudiowanie tej pozycji. Jeśli nie przypominasz sobie charakterystyk tych metod – wróć do tej książki i znajdź rozdział o metodach nauczania.

Istotą każdej metody jest to, że czynnościom ze strony nauczyciela odpowia-dają określone czynności uczącego się. Mistrzostwo dydaktyczne polega między

5 I. Bogusz: O niektórych próbach klasyfikacji metod nauczania, w: Człowiek w pracy i w osiedlu, „Biu-letyn TWWP” 1970, nr 1/17.

72

Rozdział III. Metody problemowe w kształceniu ekonomistów

innymi na tym, że działanie nauczającego wywołuje zamierzone skutki, wpływając na drogę uczenia się.

Oczywiste jest, że metody wymienione w trzech podstawowych grupach mogą służyć zarówno do realizacji toku podającego, jak i poszukującego nauczania – uczenia się. Jednakże jest to utrudnione (zwłaszcza przy niektórych z nich) ze względu na cechy tych metod.

Nauczanie problemowe odpowiada tokowi poszukującemu i definiowane może być jako uczenie się poprzez rozwiązywanie problemów, które wymagają uzupełnienia informacji i myślenia produktywnego. Fazy rozwiązywania problemu, którym odpowiadają określone czynności po stronie nauczyciela akademickiego i studenta można wypunktować następująco:

1. Wytworzenie sytuacji problemowej i odczucie trudności.

2. Wstępna analiza sytuacji.

3. Określenie problemu (jego sformułowanie).

4. Określenie kryteriów oceny rozwiązania.

5. Szczegółowa analiza sytuacji problemowej.

6. Wytwarzanie pomysłów (wariantów) rozwiązania.

7. Weryfikacja wariantów według przyjętych kryteriów.

8. Sprawdzanie teoretyczne lub praktyczne przyjętego rozwiązania.

9. Uogólnienie i włączenie nowej wiedzy do wcześniejszej struktury.

Poszukiwanie nowych metod problemowych wymaga uwzględnienia pod-stawowych kryteriów wartościowania metod kształcenia. Są to:

a) Możliwość wywoływania wstępnej motywacji do uczenia się. Wiąże się to z wyt -worzeniem odczucia trudności nowej sytuacji. Bardzo często asystenci, po określeniu problemu napotykają mur milczenia ze strony grupy, nawet stu-dentów przygotowanych do zajęć. Można przypuszczać, iż związane jest to z formą prezentacji problemu oraz stopniem jego abstrakcyjności.  Sytuacje konkretne, bliskie studentowi, mają większą szansę na wywołanie jego zainteresowania.

b) Stopień aktywności studenta, jaki można wywołać przy zastosowaniu metody.

Chodzi tu głównie o aktywność intelektualną, która przejawia się również w działaniu (np. wypowiedziach słownych). Jest to o tyle ważne, że w naukach takich jak ekonomiczne istotne jest kształtowanie sądów, opinii i przekonań czy postaw. Najskuteczniejszą drogą do tego jest samodzielne ich formuło-wanie i przewartościowyformuło-wanie w drodze wymiany poglądów.

c) Uzyskiwanie częstego i systematycznego przepływu informacji w czasie zajęć pomiędzy studentami i studentami a nauczycielem. Stwarza to możliwość kontrolowania przebiegu uczenia się i odpowiednich interwencji.

73

d) Umożliwienie uczenia się wszechstronnego w sensie rozwoju wielu funkcji poznawczych oraz łączenia wiedzy z zakresu różnych dyscyplin w jedną strukturę (nauczanie zintegrowane)⁶.

e) Stopień, w jakim metody wpływają stymulująco i motywująco na samodzielne studiowanie. Studia wyższe są oparte głównie na pracy samodzielnej, a metody stosowane w czasie zajęć mają duży wpływ na wywołanie motywacji do takiej pracy oraz na jej przebieg.

Wymienione kryteria uwidaczniają braki w systemie metod kształcenia eko-nomistów. Zestaw metod należących do trzech podstawowych grup, zastosowany w odniesieniu do przedmiotów ekonomicznych, zmniejsza się z powodu specy-fiki tego kierunku kształcenia, ograniczając się do niektórych metod słownych i rzadko do zajęć praktycznych.

Zastosowane kryteria wartościowania metod dydaktycznych nie tylko wyja-śniają przyczyny poszukiwania modeli nowych metod, lecz są również podstawą rozwiązań konstrukcyjnych⁷.

Przed omówieniem podstawowych modeli metod nauczania problemowego zostanie krótko scharakteryzowana grupa tych metod ze względu na ich specy-ficzne cechy.

1. Nauczanie problemowe jest ściśle związane z pracą w grupach. Większość teoretyków zajmujących się tą grupą metod widzi w pracy grupowej jedną z ich konstrukcyjnych cech. Podkreśla się szereg korzyści płynących z organizowania pracy w małych zespołach. Rozwija ona umiejętności współpracy i podziału zadań. Pozwala na aktywną pracę nad problemem wszystkim uczestnikom zajęć.

Praca w grupach może być organizowana według zasady tworzenia zespołów jednorodnych, tzn. studentów ze zbliżonym poziomem wiedzy i umiejętności, lub w grupach zróżnicowanych, gdzie studenci słabsi mają szansę na szybsze podwyższanie poziomu przy pomocy lepiej przygotowanych kolegów.

2. Najczęściej spotykaną metodą wzajemnej komunikacji w trakcie rozwiązywa-nia problemów jest dyskusja. Dyskusja może przebiegać w różnych formach organizacyjnych. Bardzo często stosuje się w czasie jednych zajęć łącznie kilka rodzajów dyskusji.

3. Sytuacje problemowe, które są przedmiotem pracy studentów mają cechy autentyczności. Wielu znawców tych metod twierdzi wręcz, że powinny to być sytuacje autentyczne, tzn. zaczerpnięte z praktyki. Postulat ten ma swoje

6 Por. rozdział pierwszy.

7 W zdaniu tym użyto terminu „model metody”, uznając słuszność twierdzenia J. Rudniańskiego, który przez model metody rozumie postulowany sposób postępowania.

74

Rozdział III. Metody problemowe w kształceniu ekonomistów

uzasadnienie, jednakże nie zawsze (zwłaszcza w dyscyplinach teoretycznych) jest możliwy do spełnienia; nie zawsze poza tym jego spełnienie jest konieczne.

Natomiast niewątpliwe jest, iż stworzenie sytuacji o cechach autentyczności wywołuje większe zainteresowanie studentów. Chodzi tu również o wiązanie w miarę możliwości teorii z praktyką i prezentowanie w procesie kształcenia rzeczywistych problemów życia gospodarczego.

4. Częstą cechą tej grupy metod jest symulacja. Zbliża to w pewnym sensie niektóre metody nauczania problemowego, czy też węziej rozumiane techniki (szczegółowe odmiany metod) do metody laboratoryjnej. Cecha symulacji powoduje często występowanie w czasie zajęć prac praktycznych, tzn. koniecz-ności wykonywania np. analiz ekonomicznych na materiale źródłowym pocho-dzącym z przedsiębiorstwa, którego działalność jest przedmiotem symulacji.

5. Znamienna staje się rola i funkcje nauczyciela akademickiego. Przesuwają się one na przygotowanie zajęć od strony merytorycznego i metodycznego przygotowania sytuacji problemowej oraz opracowanie czynności rozwiązy-wania problemu w czasie zajęć. Z pierwszoplanowego nadawcy informacji i egzekutora działań, nauczyciel przekształca się w pełnomocnika grupy studenckiej. Organizuje prace, udziela wyjaśnień, dodatkowych informacji itp. Nie oznacza to, że nie pełni funkcji kierowniczej. Jako instancja obiek-tywna i stymulująca przebieg studiowania oddziałuje na studentów poprzez zastosowaną metodę oraz zaaranżowaną sytuację.

Wymienione cechy nie wyczerpują specyfiki nauczania problemowego, są to jedynie rysy najważniejsze i najczęściej występujące. Już tylko te pięć cech pokazuje, iż z teoretycznego punktu widzenia pojawiają się trudności z włączeniem metod problemowych do trzech grup (słowne, oglądowe, oparte na działalności praktycznej). Z tego względu wygodniejsze wydaje się zastosowanie podziału na dwie grupy: metody podające i metody poszukujące. W takim układzie metody nauczania problemowego wchodzą w skład metod poszukujących.

Metody nauczania problemowego zaczęły się dynamicznie rozwijać na długo przed drugą wojną światową, głównie w Stanach Zjednoczonych, w zastosowaniu do nauk ekonomicznych. Dalszy ich rozwój dokonywał się w różnych ośrodkach doskonalenia i kształcenia kadr kierowniczych. Pojawienie się nowych rozwiązań było warunkowane aktualnie występującymi potrzebami. Stąd też mnogość ich odmian i nazw w chwili obecnej. W zasadach konstrukcji są one często podobne do siebie. Powoduje to trudności w systematyzowaniu tych rozwiązań i w dydak-tycznej ich ocenie.

Zamierzeniem autora jest przedstawienie modeli metod podstawowych, w obrębie których mogą funkcjonować w praktyce różne ich mutacje. Z tego też

75

powodu oraz ze względu na konieczność określenia dydaktycznej przydatności metod, ograniczono się do wyróżnienia metody sytuacyjnej, przypadków, grupo-wego rozwiązania przykładów, inscenizacji oraz gier ekonomicznych.

Każda z wymienionych metod posługuje się dyskusją, która spełnia rolę sposobu komunikacji. Warto pokrótce omówić jej rodzaje przed prezentacją modeli metod problemowych, tym bardziej, iż dyskusja występuje w uczelniach ekonomicznych jako samodzielna, stosunkowo często stosowana metoda.