Powodzie należą do katastrof naturalnych powodujących największe szkody w majątku indywidualnym i publicznym. Zgodnie z opisanym znaczeniem pojęciowym powodzi w pierwszym rozdziale niniejszej pracy powódź jest zjawiskiem naturalnym, losowym, spowodowanym gwałtownym topnieniem śniegów wraz z intensywnymi deszczami, zlodzeniem rzek, nawalnymi deszczami, krótkotrwałymi burzami, a także
71 Charakterystyka historycznych uwarunkowań zagrożeń powodziowych pochodzi z materiałów informacyjnych Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie.
72 Dane statystyczne pochodzą z Ośrodka Informacyjno - Koordynacyjnego Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie.
może by spowodowana nawalnym punktowym opadem deszczu. Nie ma możliwości precyzyjnego i ścisłego określenia czasu, miejsca i wielkości jak również rozmiarów jej wystąpienia.
Działania ochronne w tym zakresie polegają na takim przygotowaniu organizacyjno – technicznym, żeby maksymalnie złagodzić skutki spływu wód powodziowych. Całkowita eliminacja zagrożenia powodziowego de facto jest niemożliwa. Nawet dążenie do jej osiągnięcia nie jest celowe. Nie można doprowadzić do sytuacji, w których wartość systemu będzie większa od wartości chronionego majątku.
Urządzeniami wodnymi i różnego rodzaju działaniami ograniczającymi skutki powodzi są przede wszystkim: zbiorniki retencyjne magazynujące nadmierny spływ wód, poldery, lokalna retencja powodziowa poprzez wykorzystanie terenów na obszarze zawala rzek (starorzeczy), suche zbiorniki przeciwpowodziowe, obwałowania, regulacje rzek i potoków górskich, kanały, likwidacja zatorów lodowych, porządkowanie międzywala rzek i terenów zalewowych, lodołamanie, jak i bardzo ważny czynnik tj. prognozowanie i ostrzeganie przez służby IMiGW o zagrożeniach.
Powódź to czasowe zatopienie znacznych obszarów lądu powodowane obfitymi opadami deszczu, intensywnym topnieniem śniegu, zatorami na rzekach podczas spływania kry lodowej. Ogromne zatopienia występują także w przypadku awarii lub uszkodzenia urządzeń hydrotechnicznych piętrzących wodę. Katastrofalnymi zatopieniami objęte są obszary powierzchni naszego kraju ok. 2900 km ², na których mieszka ok. 1,5 miliona ludzi, działa 500 zakładów produkcyjnych, jest 800 mostów, 1300 km dróg i szlaków kolejowych. Częściowemu zatopieniu może ulec ok. 70 miast i setki wsi. Tereny zalewowe pozbawione są lasów i inne roślinności (mało wchłaniają wodę), a wówczas woda dłużej utrzymuje się na tych terenach73.
W górach i w Polsce centralnej powodzie występują najczęściej w miesiącach letnich, natomiast na wybrzeżu i w Polsce północnej najgroźniejsze są powodzie występujące wczesną wiosną związane zwłaszcza ze spływem lodów i powstawaniem zatorów lodowych. Małe strumyki (potoki górskie) położone na terenach górskich nagle w ciągu niecałej godziny intensywnych opadów deszczu stają się rwącymi rzekami. Niosą one kamienie, głazy, porwane ciężkie przedmioty np. elementy zerwanych mostów, które mogą uszkodzić lub rozbić nawet betonowe umocnienia brzegów cieków 73 R. Grodzki, R. Eliasiewicz, Ograniczanie skutków powodzi w skali lokalnej – Zagospodarowanie Terenów Zalewowych, Biuro Koordynacji Projektu Banku Świtowego, SAFEGE, Wrocław 2001.
wodnych. Podmywanie brzegów i stoków w bezpośrednim sąsiedztwie koryta strumieni powoduje ich obsunięcie wraz z przylegającą do nich infrastrukturą drogową, mieszkalną, komunalną i gospodarczą. Rzeka może wylewać na dwie strony koryta, aby po kilkunastu kilometrach zalać tylko z jednej strony. Po następnych kilku czy też kilkunastu kilometrach wraca do swojego koryta i wylewa na druga stronę. Mosty i kładki napotykane po drodze mogą niebezpiecznie spiętrzać wodę i powodować przerwanie wału przeciwpowodziowego lub wylewu rzeki przed jej spiętrzeniem na jakiejkolwiek przeszkodzie.
Powódź jest zjawiskiem naturalnym, któremu nie sposób przeciwdziałać ale można ograniczać jej skutki poprzez racjonalne działania, takie jak prognozowanie, wczesne ostrzeganie i monitoring oraz rzetelne informowanie ludności zagrożonej o grożących jej niebezpieczeństwach, łącznie z wydawaniem odpowiednich nakazów i zakazów, a także o sposobach postępowania w określonych sytuacjach zagrożenia.
Najtańsze jest zapobieganie, tymczasem zgodnie z danymi UNESCO ponad 90 % środków finansowych kierowanych jest na prowadzone akcje ratunkowe74.
W większości przypadków powodzie można przewidzieć i podjąć zawczasu odpowiednie kroki zapobiegające lub znacząco ograniczające ich destrukcyjne skutki.
Rozmiary powodzi wiosennych pochodzących z dużych rzek można prognozować nawet miesiąc wcześniej na podstawie wieloletnich obserwacji. W przypadku powodzi spowodowanej zatorami lodowymi czas jest znacznie krótszy, ale również można przygotować odpowiednie czynności zapobiegawcze poprzez kruszenie i likwidację lodu (kry lodowej) materiałami wybuchowymi (zatory te tworzą się na ogół w tych samych rozpoznanych miejscach). Jeszcze krótszy jest czas przewidywania skutków powodzi sztormowych. Najbardziej gwałtownie przebiegają powodzie tam gdzie silny nurt rzeki powoduje osunięcie gruntu lub skał tworząc niespodziewane zatory i tamy.
Dlatego ważne jest, aby zagrożenie powodziowe szacować dla każdej miejscowości, uwzględniając możliwe wszystkie aspekty rzutujące na skalę zagrożenia, takie jak m.in. wały przeciwpowodziowe (ich brak, ich istnienie, stan techniczny), tamy, śluzy, kanały, odpływy, zbiorniki retencyjne, urządzenia hydrotechniczne i melioracyjne, a także warunki i możliwości prowadzenia akcji zapobiegawczo – ratunkowych w tym ewakuacji ludności.
74 W. Kaleta, Gotowi na powódź, Przegląd OC Nr 11 z 2006 r., s. 26-27.
Należy brać pod uwagę fakt, że jeżeli na którymkolwiek górnym odcinku rzeki zastosuje się skuteczne rozwiązania inżynieryjno – techniczne, to oczywiste jest, że nadmiar wody szybciej pojawi się na terenach w jej dolnym biegu. Podejmowanie działań dotyczących problematyki ochrony przeciwpowodziowej musi być uzgodnione i skoordynowane wzdłuż całego biegu rzeki.
O wzrastającej skali zagrożenia powodziowego w Europie zdecydowały zmiany klimatyczne (większa intensywność opadów oraz podnoszące się poziomy mórz i oceanów). Na obszarach zagrożonych powodzią znacznie zwiększyło się zaludnienie, zabudowa mieszkalna i gospodarcza. To z kolei spowodowało znaczący wzrost środków finansowych na zabudowanie i utrzymywanie w ciągłej gotowości całej infrastruktury przeciwpowodziowej i systemów monitorujących.
Według opinii Międzynarodowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC) zagrożenie powodziami nadal będzie się utrzymywać z tendencją zdecydowanie wzrostową. Zjawisko występowania powodzi określa -Załącznik Nr 16.