Źródła zagrożenia, możliwy zasięg powodzi, zagrożone obiekty, czas niezbędny dla uratowania życia i dobytku oraz słabe punkty istniejącego systemu - to podstawowe informacje, które są potrzebne do zaplanowania systemu ostrzeżeń. Nie ma uniwersalnej recepty, która ułatwiłaby podjęcie decyzji, czy budować system ostrzegania, czy raczej poprzestać na tym, co już istnieje. Jest to uzależnione od zbyt wielu czynników, a w dodatku, jak pokazuje doświadczenie, duże znaczenie w zajęciu stanowiska ma element subiektywny. Warto natomiast odpowiedzieć sobie na kilka pytań, co potem znacznie ułatwi analizę sytuacji i da racjonalne podstawy do podjęcia przyszłej decyzji.
Podstawowe pytania dotyczą: lokalnego zagrożenia powodziowego, potrzeb w zakresie ostrzegania, słabych punktów istniejącego systemu ostrzegania, korzyści, które przyniesie jego modernizacja, i kosztów, jakie będziemy musieli ponieść. Te informacje będą również bezcenne przy prowadzeniu rozmów i w trakcie konsultacji z innymi jednostkami (samorządami lokalnymi, IMGW, RZGW, Strażą Pożarną itd.), których udział w budowie lub eksploatacji systemu ostrzegania jest niezbędny z co najmniej dwóch powodów:
• wymienione grupy mogą wnieść własna wiedzę i doświadczenie w proces planowania systemu (identyfikacji problemów, ocena rozwiązań i inne);
• udział przedstawicieli grup użytkowników i mieszkańców ułatwi akceptacje i późniejsze wdrożenie systemu.
Jest konieczne, by wszyscy, którzy mogą być potencjalnie zainteresowani takim systemem, byli już na samym początku włączeni w jego przygotowanie i jeśli to możliwe, brali udział we wszystkich fazach budowania planu. W innym przypadku cała praca może skończyć się porażką lub kłopotami.
Charakterystyka zagrożenia powodziowego w kontekście budowy ostrzeżeń w tym zakresie.
Zakres przygotowanych materiałów wyjściowych do budowy systemu ostrzegania powinien być dość szeroki - ułatwi to zrozumienie przyczyn i rozmiarów zagrożenia oraz umożliwi zidentyfikowanie obszarów, które są najbardziej narażone na straty. Zagrożenie najłatwiej scharakteryzować, odpowiadając na kilka podstawowych pytań:
• Co stanowi zagrożenie – czy tylko woda występująca z brzegów, czy gwałtowny, nawalny opad, czy też może obiekty, jak np. zawodne obwałowania, których awaria może być groźniejsza niż wylanie rzeki ?
• Co jest zagrożone – czy powódź zagraża życiu mieszkańców, czy dobytkowi, czy infrastrukturze komunalnej ?
• Gdzie występuje zagrożenie powodziowe – na jakich obszarach, czym może być spowodowane i jaki ma charakter ?
Kompletując odpowiedzi na te pytania, warto pamiętać, że na etapie początkowym są nie tyle szczegóły, bo te pojawią się w trakcie współpracy z mieszkańcami czy innymi partnerami, ile dość ogólnie informacje ułatwiające zdefiniowanie, co chcielibyśmy zmienić i co chcemy w efekcie osiągnąć aby chroni życie ludzkie i dobytek społeczny.
Źródła zagrożenia
Przy opracowywaniu systemu ostrzeżeń należy przede wszystkim uwzględnić dwa rodzaje zagrożenia: szybkie powodzie, w których czas reakcji zlewni jest mniejszy niż 6 godzi, oraz powodzie spowodowane wylewem rzek o czasie wyprzedzenia od 6 do 48 godzin. Możliwy do uzyskania czas wyprzedzenia, z jakim jesteśmy w stanie rozpowszechnić ostrzeżenie, narzuca w obu przypadkach inne zadania dla systemu ostrzegania i reagowania. W pierwszym przypadku system ostrzegania powinien być nastawiony głównie na ratowanie życia ludzi, w drugim zaś – można myśleć również o ratowaniu dobytku.
Analizując zagrożenie, warto wziąć pod uwagę również przyczyny inne od standardowego wylewu rzeki, np. wspomniane już wcześniej przerwania wałów lub powódź spowodowana złym sterowaniem zbiornikiem retencyjnym czy awarie takiego zbiornika. Określenie, gdzie takie przerwanie lub przelanie może wystąpić i jakie
obszary zostaną z tego powodu zalane, będzie stanowić dla nas kluczowe informacje, które powinny zostać ocenione i do których, w następstwie, powinniśmy przypisać określone działania.
Zasięg zagrożenia
Zagrożenie może wystąpić na kilku obszarach jednocześnie i dla każdego z nich konieczne jest opracowanie możliwych zalewów powodziowych. Od lokalnej sytuacji zależy, z jakiego źródła te informacje powinny zostać pozyskane. Jeśli w ostatnich kilkudziesięciu latach wystąpiła na tym terenie większa powódź, to można, a nawet trzeba wykorzystać wiedzę i pamięć o tym, co się stało, wrysowując na mapy historyczne zasięg zalewów oraz zapisując informację o przebiegu powodzi. Jeśli takiej powodzi nie było, należy zlecić profesjonalnej firmie analizę zasięgu wód powodziowych i opracowanie na tej podstawie map zalewów.
Ważnym jest, także wyznaczenie, choćby orientacyjnie, stref, w których zagrożone jest życie ludzkie. W publikowanych na ten temat tekstach można znaleźć różne kryteria wyznaczania takich stref. Jedno ze źródeł [Greek i inni, 2000] podaje np., że są to obszary, gdzie woda ma głębokość co najmniej 2 m lub jej prędkość przekracza 2 m/s, a budynki maja słabą konstrukcję, są np. drewniane i nie stanowią bezpiecznego schronienia. Częściej spotykamy się z opiniami, że lepszą miarą zagrożenia jest iloczyn głębokości i prędkości wody, a obszar, gdzie woda o głębokości 1 m porusza się z prędkością 1m/s, jest śmiertelnie niebezpieczny dla człowieka. Strefy te można ustalić, współpracując z mieszkańcami, którzy pamiętają poprzednie powodzie.
Kto i co jest zagrożone
W ramach wyznaczonych wcześniej stref zalewów należy określić, kto i co jest zagrożone. Te informację potrzebne będą do ustalenia, w jaki sposób należy ostrzegać różne grupy użytkowników, by mieli odpowiednią ilość czasu na właściwa reakcję (ewakuacja osób i zabezpieczenie dobytku). Dla każdej z tych grup należy ustalić indywidualne potrzeby w zakresie ostrzegania: sposób dotarcia z ostrzeżeniem, czas potrzebny na reakcję, niekiedy stosunek do niepewności ostrzeżenia. Standardowo są to następujące grupy:
Mieszkańcy i użytkownicy terenów zalewowych – stali i czasowi mieszkańcy, pracownicy biur, zakładów przemysłowych, pracownicy sektora usług. Szczególną
uwagę należy zwrócić na ludzi, których wiek lub stan zdrowia czynią szczególnie wrażliwymi na zagrożenie.
Właściciele lub administratorzy obiektów produkcyjnych, usługowych i publicznych – osoby odpowiedzialne za bezpieczeństwo obiektów sektora produkcyjnego, usługowego, budynków użyteczności publicznej, takich jak urzędy, muzea, biblioteki, szkoły, szpitale, pensjonaty, hotele itd.; oraz za bezpieczeństwo obiektów infrastruktury komunalnej (komunikacja, sieci energetyczne, gazowe, telekomunikacyjne i inne).
Właściciele lub administratorzy obiektów specjalnych – oczyszczalnia ścieków, składowisk odpadów, stacji paliw, magazynów środków do produkcji rolnej, magazynów środków chemicznych, magazynów leków i innych.
Osoby bez stałego miejsca zamieszkania – turyści na oficjalnych lub nieoficjalnych polach namiotowych, osoby bezdomne.