Ogólne zasady prowadzenia rachunku ekonomicznego w ocenie przedsięwzięć

innowacyjnych

Popularność innowacji jako narzędzia zwiększenia konkurencyjności przed-siębiorstw w gospodarce „nowej ekonomii” skłania menedżerów do intensywnego wdrażania wszelkich działań noszących znamiona tego pojęcia. Takie podejście do innowacji jest jednak zbyt daleko idącym uproszczeniem i niekoniecznie musi przyczyniać się do poprawy wyników osiąganych przez przedsiębiorstwo. Innowacje odgrywają kluczową rolę w zmianie struktury produkcji materialnej, zapewniają szybki rozwój jej nowoczesnych gałęzi, będących nośnikami postępu technicznego w gospodarce narodowej, ale decydują również o pojawieniu się dużej niepewności co do ich efektów1. W literaturze przedmiotu można nawet spotkać stwierdzenia, iż inwestowanie w nowe rozwiązania może być kreatywne tylko w teorii, a w praktyce okazuje się również destrukcyjne i może stanowić najbardziej krytyczny obszar działalności przedsiębiorstwa, gdy zostanie wyłączone z procesu oceny2. Zdaniem jednak H. Kutner i M. Zawiślak-Magrzyk, dzieje się tak, gdyż rachunek

efektyw-nościowy w badaniu procesów innowacyjnych jest zasadniczo rzadko prowadzony

i służy zazwyczaj tylko uzasadnieniu już podjętych decyzji3. Mamy więc do czynienia z ogólnym przeświadczeniem, iż innowacje są z zasady rentowne i nie przynoszą

1 H. E. Kryński, Rachunek ekonomicznej efektywności zamierzeń inwestycyjnych, PWN, Warszawa 1978, s. 11.

2 T. Levitt, Kreatywność to nie wszystko, „Harvard Business Review Polska” 2008, styczeń, s. 159; R. Ziar-kowski, Opcje rzeczowe oraz ich zastosowanie w formułowaniu i ocenie projektów inwestycyjnych, Wydaw-nictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2004, s. 19; S. P. Kaufman, W. C. Shih, C. M. Chri-stensen, Zabójcy innowacji, „Harvard Business Review Polska” 2008, lipiec–sierpień, s. 140.

3 H. Kutner, M. Zawiślak-Magrzyk, Jednostki innowacyjne. Organizacja, finanse i efektywność, Orgpost, Warszawa 1989, s. 39.

Adam Kałowski

154

żadnych strat przedsiębiorstwu, jednak innowacje nie mogą być wyłączone z proce-dur ocen i uznane a priori wyłącznie za przedsięwzięcia pozytywnie wspomagające proces konkurowania przedsiębiorstwa na rynku, umożliwiające mu wyróżnienie się na tle konkurencji w dłuższym okresie z trudno imitowanym przez konkurencję procesem, produktem lub usługą. W. Kurek, wskazując pojęcie przedsięwzięcia innowacyjnego, definiuje je jako nakład niezbędny do modyfikacji dotychczas wytwarzanych wyrobów, udoskonalenia technologii wytwarzania oraz systemów zarządzania produkcją4. Działania innowacyjne, pomimo swojego indywidualnego charakteru, można przyporządkować do grupy przedsięwzięć inwestycyjnych szeroko rozumianych, co oznacza, że podlegają one prima facie identycznym, ogólnym zasa-dom oceny efektywności. Paradygmat innowacji w kontekście finansowym wiąże się bowiem najczęściej ze stosunkowo wysokimi nakładami inwestycyjnymi, trudnymi do oszacowania przychodami ze sprzedaży i wysokim ryzykiem. Ponadto, działania innowacyjne z racji wysokiego ryzyka są przedsięwzięciami, w których przypadku wiele podmiotów – a w szczególności banki – nie podejmuje się ich finansowania.

Ze względu na złożoność problemu, jaki stanowi przedsięwzięcie inwestycyjne o charakterze innowacyjnym, precyzyjne określenie jego efektywności ekonomicznej nie jest zadaniem łatwym. Sam termin „efektywność” (łac. effectivus) oznacza działanie skuteczne lub sprawne oraz wynikowe5. Inaczej mówiąc: efektywnością ekonomiczną należy nazwać takie działanie, które jest sprawne gospodarczo6. Efektywność można rozumieć jako gospodarne lub racjonalne wykorzystanie zasobów będących w dyspo-zycji przedsiębiorstwa. Jednocześnie efektywność określa również optymalny sposób wykorzystania zasobów przedsiębiorstwa. Ponadto, pojęcie to wskazuje na skuteczność w osiąganiu zaplanowanych celów. Stąd prawidłowym celem efektywnego działania jest osiągnięcie odpowiednich relacji pomiędzy zaangażowanymi w badane działanie zasobami i zwrotem w postaci efektu netto.

Za podstawową metodę pomiaru efektywności alokowanych środków należy uznać koncepcję rachunku ekonomicznego. Pojęcie rachunku ekonomicznego jest znane w literaturze przedmiotu już od XIX wieku. Równolegle z dynamicznymi zmianami zachodzącymi w gospodarce światowej w poprzednim stuleciu nastąpił rozwój samej teorii rachunku ekonomicznego, polegający na uwzględnieniu w podstawowej jego koncepcji nowych czynników i metod. Modyfikacje w algorytmach tego pojęcia nie podważyły jednak teoretycznych fundamentów rachunku ekonomicznego. U podstaw

4 W. Kurek, Metody oceny rzeczowych przedsięwzięć inwestycyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rze-szowskiego, Rzeszów 2006, s. 11.

5 H. Kutner, M. Zawiślak-Magrzyk, op.cit., s. 39–40.

6 L. Berliński, Projektowanie i ocena strategii innowacyjnych. Inżynieria strategii przedsiębiorstwa, AJG, Bydgoszcz 2003, s. 173.

Rozdział 4. Rachunek ekonomiczny przedsięwzięć innowacyjnych 155 tej idei leży bowiem uniwersalny proces wyznaczenia efektywności podejmowanych działań w przedsiębiorstwie lub nowych przedsięwzięć. Stąd E. Budzich uważa, iż ogólnie rachunek ekonomiczny należy traktować „jako metodę podejmowania de-cyzji gospodarczych zgodnie z zasadą racjonalnego gospodarowania, które polega na zastosowaniu dostępnych środków w taki sposób i w takiej ilości, aby pożądany cel został osiągnięty”7. A celem nadrzędnym tej metody jest uzyskanie odpowied-nich relacji liczbowych pomiędzy wynikami a nakładami zaangażowanymi w dane przedsięwzięcie8. W teorii nauk ekonomicznych9 dominuje definicja rachunku eko-nomicznego jako konfrontacji efektów10 (korzyści) z wielkością nakładów. Koncepcja tego pojęcia, według wyjściowej definicji, to relacja (iloraz) efektów wytworzonych przez przedsięwzięcie do nakładów poniesionych na jego uruchomienie, wyrażonych w tej samej jednostce miary. Rachunek ekonomiczny jest również podstawowym narzędziem służącym do określenia efektów ekonomicznych i poziomu efektywności w przedsiębiorstwie – także wynikających z wdrożenia rozwiązań o charakterze in-nowacyjnym11. Efektywność przedsięwzięcia innowacyjnego może być też wyrażona następującym wzorem12:

E N ^{> 1,}

gdzie: E – efekty innowacji, N – nakłady inwestycyjne.

W przypadku, gdy uzyskany wynik dla tej formuły jest większy od jedności bądź jej równy, poziom efektywności należy ocenić pozytywnie, gdy zaś wynik jest mniejszy od jedności, poziom uznaje się za niewystarczający do podjęcia decyzji o realizacji. Wynik przeprowadzonego porównania efektów z wielkością nakładów należy uznać wówczas za prawidłowy, gdy dokonano wyboru optymalnych rozwiązań w badanych warunkach albo do nich zbliżonych13. Zasadniczo, na podstawie wyniku rachunku

7 E. Budzich, Rachunek ekonomiczny i analiza działalności w przedsiębiorstwie handlowym, Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa 1989, s. 8.

8 S. Stacha, Podstawy rachunku ekonomicznego i zarządzania, Akademia Rolnicza w Szczecinie, Szcze-cin 1989, s. 5.

9 Termin ten stanowi przedmiot badań wielu dziedzin nauki, w tym teorii organizacji i zarządzania, ekonomiki przedsiębiorstwa, cybernetyki, ekonomii politycznej i prakseologii. S. Nahotko, Rachunek eko-nomiczny w modelowaniu efektywności procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie, „Prace Naukowe” Insty-tutu Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej, nr 62, „Monografia”, nr 25, Wrocław 1992, s. 51. 10 W literaturze można spotkać również inne synonimy tego pojęcia, jak: zysk, pożytek, dochód, profit. Wszystkie one wyrażają wartość przychodów pomniejszonych o koszty ich uzyskania.

11 L. Berliński, op.cit., s. 177.

12 Efektywność przedsięwzięć rozwojowych. Metody – analiza – przykłady, red. R. Borowiecki, Akademia

Ekonomiczna w Krakowie, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Warszawa–Kraków 1996, s. 17. 13 H. Kutner, M. Zawiślak-Magrzyk, op.cit., s. 45.

Adam Kałowski

156

ekonomicznego badanego przedsięwzięcia innowacyjnego można podjąć następujące czynności decyzyjne14:

• negatywnie ocenić poziom efektywności i zaniechać podjęcia działania inwesty-cyjnego;

• negatywnie ocenić poziom efektywności i dokonać korekty nakładów i efektów; • pozytywnie ocenić poziom efektywności i rozpocząć realizację.

W przypadku przedsięwzięć innowacyjnych rachunek ekonomiczny umożliwia podjęcie decyzji w zakresie nie tylko przyjęcia do realizacji przedsięwzięcia inno-wacyjnego lub odrzucenia go, ale również zakupu i/lub sprzedaży innowacji oraz motywacji dotyczącej ekonomicznej satysfakcji twórców innowacji15. Aby jednak ostateczny etap podejmowania decyzji był w pełni prawidłowy, sam proces rachunku ekonomicznego powinien być sporządzony przy uwzględnieniu określonych zasad postępowania, do których przede wszystkim należy przyporządkować zasady: • porównywalności;

• kompleksowości;

• przyrostowego ujęcia elementów rachunku; • wariantowości;

• obiektywizmu; • dokładności; • jednoznaczności.

W. Wajda uważa, iż prawidłowego pomiaru korzyści i nakładów w procesie obli-czeniowym rachunku ekonomicznego należy dokonywać z uwzględnieniem czynnika czasu, pod warunkiem postępowania zgodnego z zasadą porównywalności16, która polega na możliwości bezpośredniego dokonania zestawienia w aspekcie zarówno przedmiotowym, jak i czasowym nakładów oraz korzyści netto. Oznacza to powią-zanie w relacji przyczynowo-skutkowej nakładów i korzyści netto, które są związane z ocenianym przedsięwzięciem innowacyjnym. Uwagę tę należy uznać za szczegól-nie istotną przy oceszczegól-nie przedsięwzięć innowacyjnych, gdyż paradygmat rówszczegól-nież tych inwestycji opiera się na efektach rozłożonych w długim czasie. L. Czechowski twierdzi nawet, iż tam, gdzie nie ma porównania efektywności między rozpatry-wanymi wariantami zamierzonego działania, czynności tych nie można uznać za postępowanie zgodne z rachunkiem ekonomicznym17. Podobnie uważa E. Nowak,

14 J. Kuczowic, K. Kuczowic, Decyzje inwestycyjne – wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Akademii Eko-nomicznej w Katowicach, Katowice 2006, s. 15.

15 L. Berliński, op.cit., s. 188.

16 W.  Wajda, Ekonomiczna efektywność inwestycji w  gospodarce rynkowej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1991, s. 11.

17 L. Czechowski, Wielowymiarowa ocena efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa przemysłowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 22.

Rozdział 4. Rachunek ekonomiczny przedsięwzięć innowacyjnych 157 twierdząc, iż rachunek ekonomiczny musi obejmować proces porównania i wyboru spośród różnych wariantów planowanego przedsięwzięcia najbardziej efektywnego w badanych warunkach18. Bezpośrednio z zasadą porównywalności jest powiązana druga zasada rachunku ekonomicznego – zasada kompleksowości, która – zda-niem H. Kutner i M. Zawiślak-Magrzyk – „wynika z faktu, że ma to być rachunek, który wiąże interesy podmiotów gospodarczych z interesem ogólnospołecznym”19. Jednocześnie jednak przedsięwzięcie innowacyjne jest samodzielnym, czyli odręb-nym, rozwiązaniem podporządkowanym realizacji określonego celu gospodarczego, inicjującego cały zbiór indywidualnych działań stanowiących w sumie kompleks, ostatecznie podlegający indywidualnej ocenie promotora20.

Zasada przyrostowego ujęcia elementów rachunku ekonomicznego z kolei nakazuje analizę wyłącznie przyrostów nakładów i efektów będących wynikiem analizowanej innowacji21. Inaczej mówiąc: w sferze obliczeń matematycznych tej metody należy wyróżnić wielkość, którą uzyskujemy ponad to, co zainwestowaliśmy w dane przedsięwzięcie innowacyjne.

Równie istotne jest to, że sam rachunek ekonomiczny jest rachunkiem

warianto-wym, co należy zinterpretować, iż wyznaczony cel można osiągnąć na różne sposoby.

Jak trafnie zauważa H. Kutner, rachunek ekonomiczny jest rachunkiem dualnym, ale jednocześnie ściśle określonym22. Ocena efektywności jednego wariantu przedsię-wzięcia innowacyjnego za pomocą różnych metod jest określana mianem rachunku bezwzględnego. Decyzja podjęta na podstawie rachunku bezwzględnego ogranicza się do oceny opłacalności jednego wariantu. Natomiast względny rachunek bada efektywność różnych wariantów przy użyciu jednakowych miar efektywności celem wybrania wariantu najbardziej optymalnego pod względem efektywności.

Pozostałe zasady prawidłowo sporządzonego rachunku ekonomicznego to23:

obiektywizm danych wejściowych do obliczeń, dokładność technik obliczeniowych, jednoznaczność uzyskiwanych wyników, niezależnie od podmiotu sporządzającego

ten rachunek.

18 Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych, red. E. Nowak, Wydawnictwo Akademii

Ekono-micznej im. Oskara Langego, Wrocław 1998, s. 14.

19 A. Mellich, Efektywność gospodarowania. Istota metody warunki, Warszawa 1989, s. 76, cyt. za: H. Kut-ner, M. Zawiślak-Magrzyk, op.cit., s. 47.

20 K. Marcinek, Wybrane problemy rachunku ekonomicznej efektywności inwestycji, Akademia Ekono-miczna im. Karola Adamieckiego, Katowice 1990, s. 19.

21 A. Manikowski, Ilościowe metody wspomagania ocen projektów gospodarczych, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, s. 18.

22 H. Kutner, M. Zawiślak-Magrzyk, op.cit., s. 46. 23 W. Kurek, op.cit., s. 20–21.

Adam Kałowski

158

Kolejnym kluczowym zagadnieniem w zastosowaniu rachunku ekonomicznego jest wymiar tego procesu. Efektywność gospodarowania jest uważana za kategorię

ilościową24, stąd rachunek ekonomiczny powinien koncentrować się na analizie