Prawne aspekty oceny innowacyjności. Analiza i ocena
2.3. Prawa własności intelektualnej a innowacje
Osobną kwestią o szczególnym znaczeniu prawnym dla innowacji w każdym jej stadium jest ochrona praw własności intelektualnej. Problematyka ta może i powinna
37Ł. Wściubiak, Aktywność innowacyjna zaawansowanych technologicznie firm produkcyjnych sektora MSP w Polsce, rozprawa doktorska, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 9, niepubl., http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=135351&from=publication (dostęp: 31.05.2014).
38A. Power, O. Tobin, Soft Law for the Internet, Lessons from International Law, „SCRIPTed” 2011, vol. 8, issue 1, April, http://www2.law.ed.ac.uk/ahrc/script-ed/vol8-1/power.pdf (dostęp: 10.01.2015).
39P. Gawrysiak, Cyfrowa rewolucja. Rozwój cywilizacji informacyjnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 285 i n.; zob. także stronę Fundacji Wolnego Oprogramowania: http://www.gnu.org/phi-losophy/free-sw.html (dostęp 10.01.2015).
Rozdział 2. Prawne aspekty oceny innowacyjności. Analiza i ocena 65 być przedmiotem odrębnego opracowania z uwagi na swoje znaczenia dla rozwoju innowacji i skomplikowane kwestie prawne wiążące się z tą burzliwie rozwijającą się w dzisiejszych czasach dziedziną prawa. Nie sposób jednak pominąć tej problematyki w naszych rozważaniach nad relacjami łączącymi prawo i innowacyjność, bo bez przynajmniej zasygnalizowania pewnych problemów łączących się z konstrukcjami powstałymi na gruncie praw autorskich lub prawa własności przemysłowej obraz całości nie byłby kompletny.
Innowacja zaczyna się od produktu niematerialnego, od pomysłu, który jest elementem wiedzy. Wiedza ma właściwości dobra publicznego, które jest w zasa-dzie powszechnie dostępne, na równych prawach i dla wszystkich, niezależnie od źródła, z którego pochodzi. Wiedza może być także wykorzystywana bez obawy o jej wyczerpanie – korzystanie z wiedzy, inaczej niż w przypadku wielu innych dóbr dostępnych publicznie, nie sprawia, że jej ubywa. Wiedza wykorzystywana jest zwykle w taki sposób, że trudne lub niemożliwe jest zapobieżenie korzystaniu z zasobów wiedzy przez osoby, które za wytworzenie tej wiedzy nie zapłaciły i nie przyczyniły się do jej powstania. Stąd jedną z przeszkód w rozwoju innowacji jest możliwość natychmiastowego wykorzystania wyniku upublicznionych prac inno-wacyjnych przez osoby, które nie przyczyniły się do powstania danej innowacji, co sprawia, że korzyści z tych prac lub wykorzystania innowacji w praktyce mogą się dla ich pomysłodawcy i realizatora innowacji znacząco zmniejszyć. Jednocześnie znaczenie wartości niematerialnych składających się na kapitał przedsiębiorstwa stale rośnie. Zapewnienie wyłączności na korzystanie z wytworzonego przez przed-siębiorcę kapitału intelektualnego staje się warunkiem podejmowania i prowadzenia wielu przedsięwzięć innowacyjnych, szczególnie w dziedzinie tzw. nowych techno-logii. Początki odnoszenia pojęcia własności do dóbr niematerialnych są związane z rozwojem praw autorskich i wczesnymi próbami ochrony patentowej wynalaz-ków i sięgają XVII wieku. Silnym impulsem rozwojowym stała się też pod koniec XVIII wieku rewolucja francuska i rozwój industrializacji w następnym stuleciu. Powszechnie za akt zapoczątkowujący nowoczesną ochronę własności intelektualnej na arenie międzynarodowej uważa się konwencję paryską o ochronie własności przemysłowej40, zawartą w 1883 r., i nieco późniejszą (z 1886 r.) konwencję ber-neńską o ochronie dzieł literackich i artystycznych41 oraz porozumienie madryckie
40Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej z dnia 20 marca 1883 r. zmieniona w Brukseli dnia 14 grudnia 1900 r., w Waszyngtonie dnia 2 czerwca 1911 r., w Hadze dnia 6 listopada 1925 r., w Lon-dynie dnia 2 czerwca 1934 r., w Lizbonie dnia 31 października 1958 r. i w Sztokholmie dnia 14 lipca 1967 r. – akt sztokholmski z dnia 14 lipca 1967 r. (Dz. U. z 1975 r. Nr 9, poz. 51).
41Akt paryski konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r. (Dz. U. z 1990 r. Nr 82, poz. 474 z późn. zm.).
Andrzej Filipowicz
66
o międzynarodowej rejestracji znaków towarowych z 1891 r.42 Podstawowe pojęcia zawarte w tych dwóch konwencjach są aktualne i nadal stosowane w ustawodawstwie na całym niemal świecie. Polska od odzyskania niepodległości w 1918 r. tworzyła współczesny system ochrony własności intelektualnej, oparty obecnie na dwóch podstawowych ustawach – ustawie o prawie autorskim43 i ustawie – Prawo własno-ści przemysłowej44, a także na ustawie o ochronie baz danych z 2001 r.45 i ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1993 r.46
Prawo własności intelektualnej tworzy system ochrony niematerialnych skład-ników majątkowych, do których zaliczamy47:
• prawa autorskie i pokrewne; • wynalazki;
• wzory przemysłowe oraz wzory użytkowe; • znaki towarowe;
• topografię układów scalonych; • oznaczenie geograficzne; • odmiany roślin.
Ochronę w tym zakresie gwarantują również – szczególnie w zakresie ochrony przed czynami nieuczciwej konkurencji, ochrony nazwy (firmy), tajemnicy przed-siębiorstwa, tajemnicy handlowej, know-how oraz innych kwestii wiążących się z dobrami niematerialnymi – inne przepisy, głównie z zakresu prawa cywilnego, prawa konkurencji, ale także przepisy prawa pracy, prawa karnego i prawa admini-stracyjnego. W odróżnieniu od praw autorskich, które powstają z mocy prawa z chwilą utrwalenia utworu, prawa własności przemysłowej powstają na skutek decyzji admi-nistracyjnej wydawanej przez podmiot uprawniony – Urząd Patentowy, Europejski Urząd Patentowy48 lub Urząd ds. Harmonizacji Rynku Wspólnotowego49. Rodzimy
42Porozumienie madryckie o międzynarodowej rejestracji znaków z dnia 14 kwietnia 1891 r. zrewido-wane w Brukseli dnia 14 grudnia 1900 r., w Waszyngtonie dnia 2 czerwca 1911 r., w Hadze dnia 6 listopada 1925 r., w Londynie dnia 2 czerwca 1934 r., w Nicei dnia 15 czerwca 1957 r. i w Sztokholmie dnia 14 lipca 1967 r. oraz zmienione dnia 2 października 1979 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 116, poz. 515).
43Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.).
44Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.).
45Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U. z 2001 r. Nr 128, poz. 1402).
46Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.).
47Prawo własności intelektualnej, red. J. Sieńczyło-Chlabicz, LexisNexis, Warszawa 2013.
48Organ wykonawczy Europejskiej Organizacji Patentowej powołanej na mocy konwencji o udzielaniu patentów europejskich, przyznający patenty europejskie.
49Urząd ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (UHRW) jest oficjalną władzą w sprawach postępowań dotyczących wspólnotowych znaków towarowych i w sprawie zarejestrowanych wzorów wspólnotowych obowiązujących we wszystkich krajach Unii Europejskiej.
Rozdział 2. Prawne aspekty oceny innowacyjności. Analiza i ocena 67 system ochrony własności intelektualnej rozwija się pod wpływem światowych trendów w tej dziedzinie, a istniejące regulacje prawne rozwijają lub wprowadzają na grunt rodzimy konstrukcje powstałe na gruncie prawa międzynarodowego lub wypracowane w rozwiniętych krajach przemysłowych. Mamy tu do czynienia z po-stępującym procesem globalizacji, w którym coraz większego znaczenia nabiera ochrona własności intelektualnej, w tym patentów na wynalazki, ochrona know-how, znaków towarowych, wzorów użytkowych i przemysłowych, oznaczeń geograficznych, praw autorskich i praw pokrewnych. Prawa własności intelektualnej o charakterze majątkowym mogą być przedmiotem obrotu handlowego (są przenaszalne), a ich obowiązywanie jest ograniczone terytorialnie i czasowo. W systemie ochrony istotne są aspekty handlowe w postaci porozumienia TRIPS (1994)50. Można więc wskazać kilka wspólnych cech praw własności intelektualnej:
• wyłączność; • terytorialny zasięg; • zbywalność;
• możliwość wyczerpania; • uprawnienia twórcy.
Wyłączność pozwala na korzystanie z prawa jedynie przez osoby do tego upraw-nione (twórcę bądź osoby, które nabyły prawo od twórcy), z wyłączeniem wszelkich innych osób. Istnieją w tym zakresie wyjątki, najważniejszy z nich to tzw. dozwolony użytek, pozwalający wykorzystywać w pewnym stopniu prawo własności intelektu-alnej bez zgody właściciela ze względu na potrzeby nauki, interes publiczny lub inne uzasadnione względy społeczne. Terytorialny zasięg ochrony – szczególnie ważny w kwestiach własności przemysłowej – polega na ochronie wyłączności praw jedynie na terytorium, na którym ochrona została przyznana. Jeśli chcemy, aby należące do nas prawo (patent, prawo ochronne na znak towarowy) było chronione na innym terytorium, musimy otrzymać decyzję władz patentowych innego państwa, w którym poszukujemy ochrony międzynarodowej, możliwą do uzyskania na podstawie umów międzypaństwowych lub – na terenie UE – przepisów prawa unijnego. Zbywalność praw własności intelektualnej wynika z własnościowego charakteru tych praw i na tym polega ich wartość w gospodarce. Choć prawa te dotyczą wartości niematerialnych (a nie rzeczy), to w obrocie gospodarczym są one traktowane jako prawa o realnej, materialnej wartości. Wyjątkiem są prawa mające charakter osobisty (związane z osobą ich twórcy), które obrotowi nie podlegają, ale które nie wpływają zasadniczo na moż-liwość użytkowego traktowania uprawnień majątkowych. Można moż-liwość dokonywania
50http://www.audiowizualni.pl/images/zalaczniki/ustawy/prawo_autorskie/glowne/trips_wto_1994.pdf; L. Łukaszuk, Własność intelektualna a procesy globalizacji, w: Prawo, instytucje i polityka w procesie globali-zacji, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 309.
Andrzej Filipowicz
68
transferu praw własności intelektualnej pozwala na ich wykorzystanie w gospodarce, mogą one – na podstawie umów – być zbywane (przenoszone) na rzecz innych osób, dziedziczone, wnoszone jako aport czy też obciążane prawem do korzystania (licen-cja). W ten sposób innowacyjność może przynieść przedsiębiorcy konkretne korzyści ekonomiczne. Jednocześnie instytucja wyczerpania praw pozwala na swobodne dokonywanie obrotu produktami, których powstanie jest uzależnione od posiadania przez wytwórców prawa własności intelektualnej (np. egzemplarzami książki, utworem muzycznym na nośniku, towarem oznaczonym znakiem towarowym czy produktem wykorzystującym rozwiązania techniczne oparte na patencie danego wynalazku). Jeśli osoba uprawniona, do której należą prawa własności intelektualnej, wyraziła zgodę na wprowadzenie tych produktów do obrotu handlowego (lub sama je wprowadziła), to nastąpiło wyczerpanie prawa. Osoba uprawniona nie będzie mogła się sprzeci-wiać dalszemu obrotowi takimi produktami, bo straciła możliwość dysponowania konkretnymi egzemplarzami produktu na rzecz ich obecnych właścicieli. W tym kontekście można mówić o wyczerpania krajowym, regionalnym lub światowym. W przypadku polskim wyczerpanie ma charakter regionalny (obejmuje Europejski Obszar Gospodarczy), czyli uprawniony nie może sprzeciwić się dalszemu obrotowi egzemplarzami produktów wprowadzonych do obrotu za jego zgodą na terytorium któregokolwiek z państw należących do Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Mówiąc o osobach uprawnionych, zawsze mamy na względzie wyjątkowe prawa twórcy chronionych rozwiązań, ponieważ podstawową zasadą w odniesieniu do praw własności intelektualnej jest to, że prawa takie przysługują przede wszystkim tym, którzy je wytworzyli – autorom utworów literackich czy programów komputerowych, wynalazcom czy projektantom. Dla przedsiębiorcy bardzo ważnym wyjątkiem od tej zasady jest konstrukcja twórczości pracowniczej, umożliwiająca pierwotne nabycie praw własności intelektualnej przez pracodawcę.
Działalność innowacyjna pociąga za sobą wysokie stałe koszty prac badawczych, znaczną niepewność osiągnięcia zakładanych efektów oraz ryzyko finansowe. Pro-blemy związane z ochroną własności intelektualnej w innowacyjnej gospodarce można streścić właściwie w jednym zdaniu: zależy nam na prawidłowej ochronie wytworzonych przez nas rozwiązań innowacyjnych, bo warunkuje to ich gospodar-czą opłacalność, ale jednocześnie pragniemy jak najszerzej, najszybciej i najtaniej skorzystać z powstałych gdzie indziej rozwiązań, bo stajemy się przez to bardziej innowacyjni. Nie ma wątpliwości co do konieczności ochrony własności intelektualnej narażonej na rozmaitego rodzaju nadużycia, wystarczy wymienić tutaj: nielegalne wykorzystywanie cudzych treści w Internecie (piractwo internetowe), różnego typu czyny nieuczciwej konkurencji, polegające na nielegalnym wykorzystywaniu cudzych rozwiązań technologicznych (kradzież know-how), imitowanie na wielką skalę
wyro-Rozdział 2. Prawne aspekty oceny innowacyjności. Analiza i ocena 69 bów przemysłowych, oszustwa patentowe, rozmaitego typu naruszenia wyłączności do znaków towarowych, wzorów użytkowych i przemysłowych itd. Jednak możemy też zaobserwować nadużycia ochrony praw własności przemysłowej przez firmy, których działanie sprowadza się do działań prawnych podejmowanych w celu manipulowania posiadanymi patentami w sposób ograniczający innowacyjność51 albo dążenia do takiego rozciągnięcia prawnej ochrony własności intelektualnej (w szczególności dotyczy to prawa autorskiego), która znacznie ogranicza korzystanie z treści publika-cji. Problemy te w dużo większym stopniu dotyczą rozwiniętych gospodarek z uwagi na skalę innowacyjności użytkowanych tam rozwiązań technologicznych i wielkość inwestycji w badania i rozwój52. Dochodzi tam w wielu przypadkach do sytuacji, gdy przemysłowa ochrona patentowa uniemożliwia przeprowadzenie badań, które mogłyby ujawnić zagrożenia związane z pewnymi produktami czy technologiami. W istocie z ochroną własności intelektualnej łączy się przecież nierozerwalnie rodzaj monopolu na nowe, innowacyjne rozwiązania, a „użycie praw własności w celu wpro-wadzenia różnego rodzaju innowacji do obiegu gospodarczego jest prawdopodobnie najstarszym instytucjonalnym zabiegiem odwołującym się do »ludzkiego« wymiaru innowacji”53. Monopol właściciela praw własności intelektualnej warunkuje zwrot
nakładów finansowych poniesionych na prace badawcze. Osiągnięcie tego stanu jest – z punktu widzenia przedsiębiorcy – pożądanym efektem przystąpienia do prac B+R i pozwala na osiągnięcie przewagi konkurencyjnej. Instrumenty prawne stoso-wane w tym celu są w naszym kraju podobne do tych, które stosostoso-wane są w innych państwach, i mają charakter:
• administracyjnoprawny – obejmują różnego typu procedury rejestracyjne i ochronne, wraz z sankcjami administracyjnoprawnymi w przypadku naruszeń praw własności intelektualnych;
• cywilnoprawny – obejmują różnego typu umowy oraz sankcje prawa cywilnego przewidziane w przypadku naruszeń praw własności intelektualnych;
• karny – obejmują sankcje karne przewidziane w przypadku naruszeń praw wła-sności intelektualnych.
Instrumenty administracyjnoprawne są zawarte głównie w ustawie – Prawo własno-ści przemysłowej, ale znajdują się także w ustawie o ochronie baz danych i różnych aktach z zakresu prawa konkurencji.
51K. Śledzik, Teoria innowacyjności Josepha Schumpetera a trolle patentowe, http://zif.wzr. pl/pim/2013_4_4_21.pdf (dostęp: 10.01.2015).
52J. Bessen, The Anti-Innovators. How Special Interests Undermine Entrepreneurship, „Foreign Affairs” 2015, January.
53E. Pohulak-Żołędowska, Znaczenie ochrony własności intelektualnej dla współczesnych gospodarek, http://www.instytut.info/Vkonf/site/29.pdf (dostęp: 10.01.2015).
Andrzej Filipowicz
70