Okres po ogłoszeniu wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w

Uzupełnieniem Dyrektywy Nr 24 Sojuszniczej Rady Kontroli była Dyrektywa Nr 38 Sojuszniczej Rady Kontroli dla Niemiec dotycząca aresztowania i karania zbrodniarzy wojennych, hitlerowców i militarystów oraz internowania, kontroli i nadzoru nad potencjalnie niebezpiecznymi Niemcami²¹⁹ z 12 października 1946 r. Zawierała ona szczegółowe przepisy dotyczące aresztowania i karania zbrodniarzy wojennych, i osób mających być poddanymi denazyfikacji, wśród nich hitlerowców, militarystów, przemysłowców wspierających nazizm, a także internowania i nadzoru nad Niemcami zagrażającymi stabilizacji życia w Niemczech.

Dyrektywa poza potwierdzeniem zasad obowiązujących w takich aktach jak: Uchwały Poczdamskie, sentencja wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze, Ustawa Nr 10 Sojuszniczej Rady Kontroli oraz Dyrektywa Nr 24 Sojuszniczej Rady Kontroli wprowadzała pewne nowe przepisy. W Dyrektywie Nr 38 obok kar pojawiły się również sankcje administracyjne, a obok przestępstw pojęcie ,,zagrożeń”. W praktyce sądowej I instancji pojawił się podział na trzy klasy oskarżenia, składające się z kolei z trzech do czterech grup, stosownie do hierarchii odpowiedzialności. Stosownie do tego, im wyższe stanowisko zajmowała osoba podejrzana o popełnienie zbrodni wojennych, tym wyższą karę lub sankcję powinna ponieść.

Klasa A Przywódców (Führerkorps) NSDAP w Dyrektywie Nr 38 Sojuszniczej Rady Kontroli zawierała spis stanowisk od Gauleitera (1) do Ortsgruppenleitera (3), klasa B Gestapo i SD obejmowała funkcje od dyrektora kryminalnego (2) do asystenta kryminalnego (4), a klasa C Allgemeine SS i Waffen SS rozciągała się od najwyższych stopni generalskich (1), poprzez stopnie oficerskie wyższe (2) od stopnia Standartenführer do stopnia Sturmbannführer, stopnie oficerskie niższe (3), do podoficerów i szeregowców (4).²²⁰

Po ponad 2 latach działania, dekretem z 17 października 1946 r. zostały zlikwidowane specjalne sądy karne, a sprawy zbrodniarzy wojennych znalazły się w gestii sądów okręgowych. Reorganizacja sądownictwa przebiegała według przepisów tegoż Dekretu z dnia

219 Dyrektywa Nr 38 Sojuszniczej Rady Kontroli dla Niemiec dotycząca aresztowania i karania zbrodniarzy wojennych, hitlerowców i militarystów oraz internowania, kontroli i nadzoru nad potencjalnie niebezpiecznymi Niemcami, Berlin, 12 października 1946 r., [w:] Ściganie i karanie..., s. 167-180; zob. też: F. Ryszka, Norymberga..., s. 304 i 309-310; zob. też: J. Krasuski, Polityka czterech..., s. 48.

220 Zob.: Dyrektywa Nr 38..., [w] Ściganie i karanie..., s. 167-180; zob. szerzej: F. Ryszka, Norymberga..., s. 304 i 309-310; zob.: J. Krasuski, Polityka czterech..., s. 48.

17 października 1946 r. o zniesieniu specjalnych sądów karnych.²²¹ Jako powód tej decyzji na posiedzeniu Prezydium KRN 17 października 1946 r. podało konieczność unifikacji ustroju sądowego. Likwidacji miała ulec zbyt duża liczba organów sądowych i licznych przed nimi postępowań.²²²

Na potrzeby niniejszej pracy należy zwrócić uwagę na przepisy dotyczące orzecznictwa specjalnych sądów karnych po ich formalnej likwidacji. W przypadku kiedy rozprawa główna była rozpoczęta w specjalnym sądzie karnym jeszcze przed wejściem w życie Dekretu z dnia 17 października 1946 r. o zniesieniu specjalnych sądów karnych miała się ona toczyć przed tym sądem w myśl dotychczas obowiązujących przepisów. W takich przypadkach prokuratorowi NTN przysługiwało prawo wniesienia w ciągu dwóch miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku specjalnego sądu karnego kasacji bezpośrednio do SN. W przypadku odroczenia rozprawy, uchylenia lub unieważnienia wyroku albo wznowienia postępowania miało się ono toczyć już przed sądem okręgowym.²²³

Tego samego dnia ukazał się Dekret z dnia 17 października 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym.²²⁴ Dekret wprowadził kilka zmian proceduralnych oraz przepisy związane ze zniesieniem specjalnych sądów karnych.²²⁵

25 października 1946 r. minister sprawiedliwości wydał Okólnik nr 47 w sprawie wniosków o ekstradycję zbrodniarzy wojennych i przestępców politycznych.²²⁶

Z 15 listopada 1946 r. pochodzi Instrukcja szefa Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie dla polskich misji wojskowych w strefach amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej Niemiec.²²⁷ 10 grudnia 1946 r. zmianom uległ dekret z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego.²²⁸ Zmiany te uwzględniały ustalenia

221 Dz. U. R. P. Warszawa, dnia 17 listopada 1946 r. Nr 59, poz. 324, Dekret z dnia 17 października 1946 r. o zniesieniu specjalnych sądów karnych; zob.: Z. A. Ziemba, Prawo..., s. 65.

222 Zob.: G. Jakubowski, Sądownictwo..., s. 177.

223 Dz. U. R. P. Warszawa, dnia 17 listopada 1946 r. Nr 59, poz. 324.

224 Dz. U. R. P. Warszawa, dnia 17 listopada 1946 r., Nr 59, poz. 325, Dekret z dnia 17 października 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym; tekst jednolity Dekretu o Najwyższym Trybunale Narodowym ukazał się jako załącznik do Obwieszczenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 października 1946 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym [w:] Dz. U. R. P. Warszawa, dnia 17 listopada 1946 r., Nr 59, poz. 327.

225 Tamże.

226 Zob.: A. Kochański, Polska 1944-1991..., s. 170.

227 Zob.: tamże, s. 174.

228 Dz. U. R. P. Warszawa, dnia 15 grudnia 1946 r., Nr 69, poz. 376, Dekret z dnia 10 grudnia 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego; tekst jednolity Dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego ukazał się jako załącznik do Obwieszczenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 grudnia 1946 r. w sprawie ogłoszenia

wyroku MTW w Norymberdze, ogłoszonego 30 września i 1 października 1946 r. Dotyczyło to w szczególności poszerzenia zakresu odpowiedzialności o przynależność do grup przestępczych mających na celu zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne lub zbrodnie przeciwko ludzkości lub mających inny cel ale zdążających do jego osiągnięcia przez popełnienie powyższych zbrodni. Dekret określał te organizacje: NSDAP (wszelkie stanowiska kierownicze), SS, Gestapo i SD. Dekret uściślił ponadto zakres stosowania kar dodatkowych: utraty praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz konfiskaty mienia. Wyłączono zastosowanie dwóch artykułów części ogólnej kodeksu karnego z 1932 r.

oraz dwóch artykułów kodeksu karnego Wojska Polskiego do przestępstw objętych Dekretem z dnia 10 grudnia 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego.²²⁹

jednolitego tekstu dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, [w:] Dz. U. R. P. Nr 69, poz. 377.

229 Tamże; zob. też: L. Nowakowski, Zakres..., s. 56-60; por.: R. Kopydłowski, Zakres odpowiedzialności karnej za zbrodnie popełnione w czasie II wojny światowej na gruncie prawa polskiego (artykuł polemiczny), [w:]

Zbrodnie przeszłości. Opracowania i materiały prokuratorów IPN, t. 3: Nazizm, pod red.: R. Ignatiew, A. Kura, Warszawa 2009, s. 61-65; zob. też: E. Kobierska-Motas, op. cit., s. 7; zob.: T. Cyprian, J. Sawicki, Ludzie i sprawy..., s. 81; szerzej o wyroku norymberskim z 1946 r.: A. Klafkowski, Ściganie..., s. 68-70.

Rozdział II.

Procesy osób oskarżonych o zbrodnie nazistowskie dokonane na terenie tzw. ,,Kraju Warty".

1. Charakterystyka ogólna tzw. ,,Kraju Warty".

1.1. Zarząd wojskowy na terenie późniejszego tzw. ,,Kraju Warty" i zbrodnie popełnione przez żołnierzy Wehrmachtu.

1 września 1939 r. nad ranem zbombardowany został wielkopolski Wieluń.

Rozpoczęła się II wojna światowa.²³⁰ Do Wielkopolski wkroczyła 8 Armia Wehrmachtu pod dowództwem gen. płk. piechoty Johannesa Blaskowitza. 8 Armia była częścią składową grupy Armii ,,Południe", którą dowodził gen. płk Gerd von Runstedt. Na północy Wielkopolski w rejonie Krzyża, Czarnkowa i Żnina operowała dywizja z 4 Armii Wehrmachtu, dowodzonej przez gen. artylerii Hansa Günthera von Kluge. 4 Armia wchodziła z kolei w skład grupy Armii ,,Północ", dowodzonej przez gen. płk. Fedora von Bocka.²³¹

Od początku września 1939 r., od pierwszych dni okupacji hitlerowskiej istniał na terenach zachodnich II Rzeczypospolitej zarząd wojskowy (Militärverwaltung). Władzę nad zagarniętym terytorium objął naczelny dowódca wojsk lądowych (Oberbefehlshaber des Heeres) gen. płk Walther von Brauchitsch. Teren okupowany został w okresie zarządu wojskowego podzielony na okręgi wojskowe (Militärbezirke), z których dla omawianego obszaru utworzono jeden w Poznaniu, a drugi w Łodzi. Natomiast rejon Inowrocławia wchodził w skład gdańskiego okręgu wojskowego. Na czele okręgów wojskowych stali dowódcy wojskowi, przy których swoje funkcje sprawowali szefowie zarządów cywilnych, urzędujący w Poznaniu i w Łodzi. Inowrocław wraz z powiatem został już 25 września 1939 r. włączony do poznańskiego okręgu wojskowego. Struktura administracyjna w okresie zarządu wojskowego z racji swej tymczasowości nie wykształciła trwałych form. Trudno niekiedy określić, co w tym względzie było tylko projektem, a co zdążyło wejść w życie.²³²

230 Zob.: Wieluń 1 IX 1939 r., pod red: J. Żelazko, A. Ossowski, Łódź 2009, s. 5-11; zob. szerzej: A. Gałaj, S.

Abramowicz, Bombardowanie Wielunia 1 września 1939 r. Rozważania na podstawie śledztwa OKŚZpNP w Łodzi, [w:] Zbrodnie przeszłości. Opracowania i materiały prokuratorów IPN, t. 3: Nazizm, pod red.: R.

Ignatiew, A. Kura, Warszawa 2009, s. 9-18.

231 Zob. szerzej: E. Serwański, Wrzesień..., s. 43; zob.: P. P. Wieczorkiewicz, Kampania 1939 roku, Warszawa 2001, s. 136-137.

232 Zob.: K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie..., s. 31; zob.: J. Sziling, W latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945), [w:] Dzieje Inowrocławia, pod red.: M. Biskupa, t. 2, Warszawa-Poznań-Toruń 1982, s. 98.

O zmianach koncepcji i wahaniach odnośnie organizacji zajętych ziem świadczy chociażby funkcja naczelnego dowódcy wschodu (Oberbefehlshaber Ost), którą sprawował gen. płk Gerd von Runstedt. Występuje on niekiedy jako szef zarządu wojskowego dla okupowanych obszarów, niedookreślona wydaje się jego podległość w stosunku do gen. płk.

Walthera von Brauchitscha, którego miał być przewidywanym następcą. Komendantem wojskowym stolicy okręgu - Poznania został gen. Max Schenckendorff, a największego miasta okręgu - Łodzi, gen. mjr baron Wolfgang von Poltho. Kres tym planom położył dekret z 8 października 1939 r., w którym Adolf Hitler zdecydował o odmiennej organizacji zarządu terenów ,,wcielonych".²³³

Krótki okres zarządu wojskowego obfitował w zbrodnie dokonywane na żołnierzach i ludności cywilnej. Okupant popełniał je przede wszystkim poprzez wykorzystanie do tego celu formacji wojskowych, policyjnych i paramilitarnych. To na ten okres przypadały takie zbrodnicze akcje jak: egzekucje dokonywane w licznych miejscowościach omawianego terenu, eksterminacja umysłowo chorych, wysiedlenia ludności polskiej i żydowskiej, wymordowanie polskiej inteligencji i działaczy niepodległościowych, grabienie i niszczenie mienia mieszkańców zagrabionych obszarów. Na tym nie wyczerpywał się arsenał przestępstw dokonywanych przez armię najeźdźców.

Jako pierwsze do Polski wkroczyły Niemieckie Siły Zbrojne (Deutsche Wehrmacht), które nosiły taką nazwę w l. 1935-1945 i to one odpowiadały za pierwsze zbrodnie dokonane na tym obszarze, szczególnie za przeprowadzanie egzekucji polskiej ludności cywilnej.²³⁴

Po wkroczeniu do polskich miast, miasteczek i wsi Wehrmacht często dokonywał egzekucji obrońców i osób, które w jakikolwiek sposób wspomagały Wojsko Polskie. Takie zdarzenia miały miejsce na terenie późniejszego tzw. ,,Kraju Warty" w nader licznych przypadkach. Nasilenie takich egzekucji odwetowych przypadło na pierwszą poł. września 1939 r.²³⁵

Po zdobyciu poszczególnych miejscowości przez Wehrmacht sprawy poszukiwania tych obrońców i ich pomocników, których jeszcze nie ujęto i dalsze represje przejmowały grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa oraz wspomagające je

233 Zob.: K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie..., s. 29-34; zob.: S. Nawrocki, Terror..., s. 25; zob.: T. Bojanowski, Łódź..., s. 24; zob.: S. Nawrocki, Policja..., s. 45.

234 Zob. szerzej: E. Serwański, Wrzesień..., s. 62-89, 94-108 i 138-162; zob.: G. Knopp, Wehrmacht. Od inwazji na Polskę do kapitulacji, Warszawa 2009, s. 7; zob.: L. Gomolec, S. Kubiak, Terror..., s. 38-55.

235 Zob.: M. Wardzyńska, Był rok..., s. 88-99; zob.: K. Daszkiewicz, Niemieckie ludobójstwo na narodzie polskim (1939-1945). Część II Aneks, Toruń 2009; zob.: K. Leszczyński, Eksterminacja ludności na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Opracowanie materiałów ankiety z 1945 roku (woj. łódzkie, pomorskie i rzeszowskie), ,,Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce", 1958, nr X, s. 89-91 i 102-110; por.: G. Knopp, Wehrmacht..., s. 8-12; zob.: L. Gomolec, S. Kubiak, Terror..., s. 38-55.

oddziały policji porządkowej i SS z licznym udziałem zarówno poszczególnych członków, jak i całych grup miejscowych społeczności niemieckich. Wtedy Wehrmacht przekazywał tym oddziałom również ujętych już zakładników. Działalność tych jednostek nie oznaczała oczywiście kresu zbrodni dokonywanych na podbijanych obszarach przez Wehrmacht.

Natomiast większy w nich udział miał Wehrmacht siłą rzeczy w okresie zarządu wojskowego na ,,ziemiach wcielonych".²³⁶

236 Por.: M. Wardzyńska, Był rok..., s. 99-100; zob.: L. Gomolec, S. Kubiak, Terror..., s. 38-55 i 108-136.

1. 2. Akcja ,,Inteligencja" (,,Intelligenzaktion").

W planach Adolfa Hitlera rozprawienia się z polską inteligencją ważną rolę odgrywali członkowie mniejszości niemieckiej, którzy zamieszkiwali w II Rzeczypospolitej i zrzeszeni byli w różnego rodzaju organizacjach i partiach narodowosocjalistycznych takich, jak: Partia Młodoniemiecka (Jungdeutsche Partei - JDP), Niemieckie Zjednoczenie (Deutsche Vereinigung - DV), Związek Narodowo-Socjalistyczny (Naziverein), Młodzież Hitlera (Hitlerjugend - HJ) i Związek Niemieckich Dziewcząt (Bund Deutscher Mädel - BDM).

NSDAP już od 1936 r. objęła kompleksową koordynacją działalność niemieckich grup narodowych za granicą poprzez stworzenie ośrodka dyspozycyjnego i rozkazodawczego - ale też przyznającego dotacje pieniężne dla tych środowisk - pod nazwą Centralne Biuro ds.

Etnicznych Niemców (Volksdeutsche Mittelstelle - VoMi).²³⁷

W założeniach bowiem akcji ,,politycznego oczyszczania gruntu" (,,politische Flurbereinigung"), realizowanej od jesieni 1939 r. w Polsce poprzez akcję ,,Inteligencja"

(,,Inteligenzaktion"), przedstawiciele mniejszości niemieckiej mieli spełniać rolę przede wszystkim informatorów i przewodników. To oni mieli sporządzać listy obywateli polskich warstw inteligenckich przeznaczonych do deportacji do obozów koncentracyjnych lub bezpośrednio do eksterminacji czyli tzw. listy proskrypcyjne. Celem tych zabiegów było uniemożliwienie wykształcenia się potencjalnych środowisk oporu przeciwko władzy okupacyjnej koncentrujących się wokół ,,nosicieli polskiej kultury i polskiej tożsamości narodowej oraz idei polskiej państwowości", a także wszelkich osób zagrażających realizacji celów okupacyjnych. W przekonaniu Hitlera, Himmlera i Heydricha takimi osobami mogli stać się obywatele II Rzeczypospolitej wywodzący się z warstw inteligenckich takich, jak:

nauczyciele, lekarze, przywódcy polityczni, pracownicy naukowi, duchowieństwo, członkowie Związku Zachodniego, Związku Strzeleckiego, uczestnicy Powstania Wielkopolskiego, powstańcy śląscy, wojskowi i wielu innych.²³⁸

Na tym nie kończyła się rola członków powyższych organizacji, gdyż poza funkcjami informacyjnymi często stawali się oni agresywnymi w stosunku do miejscowej ludności dywersantami (jeszcze przed wybuchem i po wybuchu wojny), mścicielami krzywd (rzekomych i rzeczywistych) czy najbardziej zagorzałymi wyznawcami ideologii nazistowskiej na terenach, na których przyszło im działać. Stali się V kolumną. To na nich w

237 Zob.: M. Wardzyńska, Był rok..., s. 7 i 22-23; zob.: J. Sziling, Polityka..., s. 234-237.

238 Zob.: M. Wardzyńska, Był rok..., s. 7 i 22-23; J. Sziling, Polityka..., s. 234-237; zob.: A. Łuczak, A.

Pietrowicz, Polityczne oczyszczanie gruntu. Zagłada polskich elit w Wielkopolsce (1939-1941), Poznań 2009, s.

7-19.

pierwszym rzędzie mogły liczyć władze okupacyjne i na nich też opierały swoją politykę na podbitych terenach. Jako mieszkańcy tych ziem dobrze orientowali się w miejscowych stosunkach. Najeźdźcy doskonale potrafili wykorzystać tę wiedzę do swoich celów. Poza członkami mniejszości niemieckiej zamieszkującej w przedwojennej Polsce nieocenionym źródłem informacji o przyszłych ofiarach represji stały się przejęte przez nazistów archiwa polskiej administracji i organizacji społeczno-politycznych.²³⁹

239 Por.: E. Serwański, Wrzesień..., s. 91-119 i 138-162; zob.: M. Wardzyńska, Był rok..., s. 22-27; szerzej o eksterminacji polskiej inteligencji w Wielkopolsce, zob.: A. Łuczak, A. Pietrowicz, Polityczne..., s. 7-178; o dywersji w Polsce w 1939 r., zob.: T. Chinciński, Niemiecka dywersja w Polsce w 1939 r. w świetle dokumentów policyjnych i wojskowych II Rzeczypospolitej oraz służb specjalnych III Rzeszy, cz. 2 (sierpień - wrzesień 1939 r.), ,,Pamięć i Sprawiedliwość", 2006, nr 1, s. 165-197; zob.: T. Rabant, Współdziałanie niemieckich placówek dyplomatycznych i konsularnych w przygotowywaniu agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku oraz ich późniejsza ewakuacja i likwidacja, ,,Pamięć i Sprawiedliwość", 2006, nr 1, s. 199-215.

1.3. Grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes).

W ślad za Wehrmachtem na zajmowane tereny wkraczały, zaopatrzone w spisy osób spośród polskiej inteligencji - grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes). Były to grupy, których podstawowym zadaniem było przeprowadzenie akcji ,,Inteligencja"

(Intelligenzaktion), wyposażone w nadzwyczajne pełnomocnictwa dotyczące szybkiego i skutecznego rozprawienia się z potencjalną warstwą przywódczą narodu polskiego. Przyszłe zadania grup operacyjnych policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa przedstawił już 18 maja 1939 r. SS-Gruppenführer Reinhard Heydrich szef policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Chef der Sicherheitspolizei und des SD) III Rzeszy. Do porozumienia Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeres - OKH) oraz szefa policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa Heydricha w tej kwestii doszło w lipcu 1939 r. Pierwszych pięć grup operacyjnych utworzono już pod koniec sierpnia 1939 r., po jednej dla każdej z wkraczających do Polski pięciu armii. Grupę operacyjną policji bezpieczeństwa nr VI (EG VI) sformowano 9 września 1939 r. W połowie września 1939 r. liczba grup operacyjnych policji bezpieczeństwa podążających za przesuwającymi się na wschód armiami wzrosła do ośmiu.²⁴⁰

Udział grup operacyjnych policji bezpieczeństwa w ataku na Polskę nadano kryptonim ,,Akcja Tannenberg" (Unternehmen Tannenberg). Członkowie tych grup rekrutowali się z funkcjonariuszy Tajnej Policji Państwowej (Gestapo), policji kryminalnej (Kripo), służby bezpieczeństwa (SD) oraz personelu administracyjnego i technicznego. Posuwając się za nacierającymi armiami, grupy operacyjne policji bezpieczeństwa, poza wykonywaniem swego podstawowego zadania mieszczącego się w ramach akcji ,,Inteligencja", tworzyły i obsadzały stopniowo pierwsze placówki Sipo i SD.²⁴¹

Na dowódców grup specjalnych powołano wyższych urzędników aparatu bezpieczeństwa, przeważnie inspektorów Sipo lub szefów ekspozytur Gestapo w większych miastach ,,Starej Rzeszy". Każdemu z nich bezpośrednio podlegał zastępca, który był jednocześnie oficerem łącznikowym przy sztabie armii i szefie zarządu cywilnego tejże armii oraz adiutant. Sztab grupy operacyjnej policji bezpieczeństwa uformowany z komórek

240 Zob.: M. Wardzyńska, Był rok..., s. 15 i 50-51; zob.: J. Sziling, Polityka...., s. 234-236; zob.: S. Nawrocki, Policja..., s. 35-38.

241 Zob.: M. Wardzyńska, Był rok..., s. 51; zob.: J. Sziling, Polityka..., s. 234-237; por.: G. Knopp, Wehrmacht..., s. 46-48.

Gestapo, Kripo i SD, składał się również z pododdziału obsługi, w którym funkcjonowały sekcje łączności, środków transportu i administracyjno-gospodarcza. Każda grupa była złożona z 2 do 4 oddziałów operacyjnych (Einsatzkommandos) Sipo i SD. Oddziały operacyjne były zorganizowane podobnie jak grupy operacyjne. Oddziałami operacyjnymi dowodzili przeważnie szefowie ekspozytur Gestapo.²⁴²

Do Wielkopolski w pierwszych dniach września 1939 r. w ślad za Wehrmachtem wkroczyła grupa operacyjna policji bezpieczeństwa nr III (EG III). Grupa operacyjna policji bezpieczeństwa nr III (EG III) pod dowództwem SS-Obersturmbannführera dr. Hansa Fischera objęła swym działaniem tereny południowej i środkowej Wielkopolski, a następnie Ziemi Sieradzkiej, Łodzi i Kujaw. Jej marszruta przebiegała przez następujące miejsca zgrupowań na omawianym terenie: Kępno, Kalisz, Łódź, Ostrów Wielkopolski, Rawicz, Leszno, Ostrzeszów i Poznań, a następnie Włocławek i Zduńska Wola. EG III, przyporządkowana do 8 Armii gen. płk. piechoty Johannesa Blaskowitza dotarła aż do Poznania, w którym podjęła swoją działalność, która trwała nieco dłużej niż pobyt na tym terenie EG IV. Grupa operacyjna policji bezpieczeństwa nr III składała się z dwóch oddziałów operacyjnych: EK 1/III pod dowództwem SS-Hauptsturmführera Wilhelma Schrapwinkla oraz EK 2/III dowodzonego przez SS- HauptsturmführeraFritza Liphardta. Oba oddziały operacyjne działały na omawianym obszarze.²⁴³

Natomiast grupa operacyjna policji bezpieczeństwa nr IV (EG IV) pod dowództwem SS-Brigadeführera Lothara Beutla, przyporządkowana do 4 Armii gen. artylerii Hansa Günthera von Kluge, działała na omawianym terenie jedynie kilka dni. Ok. 12 września 1939 r. wkroczyła bowiem na teren Kujaw, gdzie dotarła do Wysocinka i Inowrocławia (na omawianym w niniejszej pracy obszarze). Grupa operacyjna policji bezpieczeństwa nr IV także składała się z dwóch oddziałów operacyjnych, z których jedynie EK 1/IV pod dowództwem SS-Sturmbannführera Helmuta Bischoffa działał na omawianym terenie.²⁴⁴

Następnie obie grupy (EK III i EK IV) podążyły w kierunku Łodzi i Warszawy, w ślad za walczącymi armiami (odpowiednio 8 i 4), do których były przypisane.

Wkrótce pojawiła się potrzeba stworzenia dla Wielkopolski odrębnego okręgu wojskowego (Militärbezirk) z siedzibą w Poznaniu pod dowództwem gen. artylerii Alfreda

242 Zob.: K. Radziwończyk, ,,Akcja Tannenberg" grup operacyjnych Sipo i SD w Polsce jesienią 1939 r., ,,Przegląd Zachodni", 1966, nr 5, s. 94-118.

243 Zob.: J. Böhler, K. M. Mallmann, J. Matthäus, Einsatzgruppen w Polsce, Warszawa 2009, s. 51 i 54; por.: S.

Nawrocki, Terror..., s. 16-17; zob.: Ł. Gładysiak, Zabijajcie wszystkich. Einsatzgruppen 1938-1941, Warszawa 2012, s. 344-345; zob. : K. Radziwończyk, ,,Akcja..., s. 95; zob.: S. Nawrocki, Policja..., s. 36-38.

244 Zob.: J. Böhler, K. M. Mallmann, J. Matthäus, Einsatzgruppen..., s. 16-17, 33, 51, 54-55 i przypis nr 307 ze s.

234; por.: S. Nawrocki, Terror..., s. 16-17; zob.: Ł. Gładysiak, Zabijajcie..., s. 344-345; zob. : K. Radziwończyk, ,,Akcja..., s. 95; zob.: S. Nawrocki, Policja..., s. 36.

von Vollard-Bockelberga (Befehlshaber der Militärsbezirk Posen), do którego doszło 8 września 1939 r. Przy tej jednostce wojskowej utworzono, 9 września 1939 r. we Frankfurcie n. Odrą, grupę operacyjną policji bezpieczeństwa nr VI (EG VI), której dowództwo powierzono SS-Oberführerowi Erichowi Naumannowi. Nową siedzibą EG VI, którą objęła po przybyciu do stolicy Wielkopolski 12 września 1939 r., stał się tzw. ,,Dom Żołnierza" przy obecnej ul. Niezłomnych 1 w Poznaniu, w późniejszym okresie osławiona placówka poznańskiego Gestapo. EG VI składała się z dwóch oddziałów operacyjnych policji bezpieczeństwa (Einsatzkommandos) nr 1/VI i 2/VI. EK 1/VI pod dowództwem SS-Sturmbannführera Gerharda Flescha operowało w rejonie południowej Wielkopolski, a EK 2/VI pod dowództwem SS-Sturmbannführera Franza Sommera działało w północnej Wielkopolsce. Utworzenie i przybycie do Wielkopolski EK VI umożliwiło planowane przemieszczenie EK III w okolice Łodzi. Dla dopełnienia obrazu organizacji grup operacyjnych policji bezpieczeństwa w Wielkopolsce należy dodać, iż w ostatniej dekadzie października 1939 r. w północnej części Wielkopolski pojawiło się EK 1/V z SS- Sturmbannführerem dr. Heinzem Gräfe na czele, wchodzące w skład EG V, kierowanej przez SS-Standartenführera Ernsta Damzoga, działającej przy 3 Armii dowodzonej przez gen.

artylerii Georga von Küchlera, a wkraczającej do Polski od strony Prus Wschodnich.²⁴⁵

Warto w tym miejscu dodać, że realizacja akcji eksterminacji polskiej inteligencji wkroczyła w fazę bardziej skoordynowaną i masową pod koniec września 1939 r., kiedy to z jednej strony kończyła się polska wojna obronna 1939 r., a z drugiej skrystalizowały się plany

Warto w tym miejscu dodać, że realizacja akcji eksterminacji polskiej inteligencji wkroczyła w fazę bardziej skoordynowaną i masową pod koniec września 1939 r., kiedy to z jednej strony kończyła się polska wojna obronna 1939 r., a z drugiej skrystalizowały się plany