Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydział Historyczny
Instytut Historii
Artur Pawlicki
Procesy osób oskarżonych o popełnienie zbrodni
nazistowskich w tzw. ,,Kraju Warty" przed polskimi
sądami specjalnymi w latach 1945-1946
Trials of persons accused of committing Nazi crimes
in the so-called "Warthegau" before Polish special
courts in 1945 to 1946
Praca doktorskanapisana pod kierunkiem
prof. dr. hab. Tadeusza Kotłowskiego
w Zakładzie Historii Powszechnej XIX i XX wieku
Instytutu Historii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
SPIS TREŚCI
Tom I
Wstęp...9
Rozdział I: Kształtowanie się podstaw prawnych odpowiedzialności za zbrodnie wojenne. ...24
1. Faza wstępna tworzenia się prawnych podstaw ścigania i karania hitlerowskich zbrodniarzy wojennych. ...24
2. Okres powstania najważniejszych międzynarodowych aktów prawnych w dziedzinie ścigania i karania zbrodniarzy wojennych. ...31
3. Faza rozwoju prawa wewnętrznego przypadająca na okres po Układzie Londyńskim z 8 sierpnia 1945 r., ogniskująca się wokół procesu toczącego się przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze od 14 listopada 1945 r. do 1 października 1946 r. ...43
3.1. Okres do ogłoszenia wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze 31 września i 1 października 1946 r. ...43
3.2. Okres po ogłoszeniu wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze 31 września i 1 października 1946 r. ...51
Rozdział II: Procesy osób oskarżonych o zbrodnie nazistowskie dokonane na terenie tzw. ,,Kraju Warty". ...54
1. Charakterystyka ogólna tzw. ,,Kraju Warty". ...54
1.1. Zarząd wojskowy na terenie późniejszego tzw. ,,Kraju Warty" i zbrodnie popełnione przez żołnierzy Wehrmachtu. ...54
1. 2. Akcja ,,Inteligencja" (,,Intelligenzaktion"). ...57
1.3. Grupy operacyjne policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes). ...59
1.4. SS i Selbstschutz na terenie póżniejszego tzw. ,,Kraju Warty". ...63
1.5. Sturmabteilungen (SA) na terenie późniejszego tzw. ,,Kraju Warty". ...67
1.6. Zarząd cywilny wraz z powstaniem Okręgu Rzeszy ,,Kraj Warty". ...68
1.8. Inne instytucje realizujące w tzw. ,,Kraju Warty" represyjną politykę władz okupacyjnych w stosunku do miejscowej ludności. ...76 1.9. Volkssturm na terenie tzw. ,,Kraju Warty" w końcowej fazie II wojny światowej. ...80 1.10. Polityka niemieckich władz okupacyjnych wobec polskiej i żydowskiej ludności w tzw. ,,Kraju Warty". ...82 2. Analiza procesów osób oskarżonych o popełnienie zbrodni nazistowskich na terenie tzw. ,,Kraju Warty" przed specjalnymi sądami karnymi w l. 1945-1946. ...99 3. Aspekty proceduralne rozpraw przed specjalnymi sądami karnymi. ...177 4. Uwagi ogólne dotyczące roli sądów specjalnych, sędziów, prokuratorów i adwokatów w systemie prawnym ,,Polski ludowej". ...182 5. Ogólne podsumowania dotyczące orzecznictwa specjalnych sądów karnych w poszczególnych powiatach miejskich i wiejskich w tzw. ,,Kraju Warty" wraz z ilustrującymi je przypadkami. ...187 6. Procesy osób oskarżonych o zbrodnie nazistowskie dokonane na terenie byłej Rejencji Inowrocławskiej (głównie przed Specjalnym Sądem Karnym w Toruniu). ...202 6.1. Rejencja Inowrocławska (Regierungsbezirk Hohensalza). ...202 6.2. Przykłady procesów osób skazanych za zbrodnie popełnione na terenie Rejencji Inowrocławskiej. ...206 7. Procesy osób oskarżonych o zbrodnie nazistowskie dokonane na terenie byłej Rejencji Kalisko-Łódzkiej (głównie przed Specjalnym Sądem Karnym w Warszawie z siedzibą w Łodzi). ...241 7.1. Rejencja Kaliska (Regierungsbezirk Kalisch), następnie (od 1 kwietnia 1940 r.) Rejencja Łódzka (Regierungsbezirk Litzmannstadt). ...241 7.2. Przykłady procesów osób skazanych za zbrodnie popełnione na terenie Rejencji Łódzkiej...247 8. Procesy osób oskarżonych o zbrodnie nazistowskie dokonane na terenie byłej Rejencji Poznańskiej (głównie przed Specjalnym Sądem Karnym w Poznaniu). ...291 8.1. Rejencja Poznańska (Regierungsbezirk Posen). ...291 8.2. Przykłady procesów osób skazanych za zbrodnie popełnione na terenie Rejencji Poznańskiej. ...296
Rozdział III: Proces Artura Greisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. ..339
1. Postać Artura Greisera. ...339 2. Artur Greiser w Polsce. Przygotowania do procesu. ...343
3. Przebieg procesu Artura Greisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. ...358 4. Epilog. Egzekucja Artura Greisera. ...390
Zakończenie ...397
Tom II
Wprowadzenie ...401
Rozdział IV: Biogramy osób, które zostały oskarżone przed specjalnymi sądami karnymi w l. 1945-1946 o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie byłej Rejencji Inowrocławskiej (z podziałem na powiaty miejskie i wiejskie). ...403
1. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu ciechocińskiego. ...403 2. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu miejskiego gnieźnieńskiego – wydzielonego miasta Gniezna. ...421 3. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wiejskiego gnieźnieńskiego. ...425 4. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu gostynińskiego. ...445 5. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu miejskiego inowrocławskiego – wydzielonego miasta Inowrocławia. ...450 6. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wiejskiego inowrocławskiego. ...459 7. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu kolskiego. ...473 8. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu konińskiego. ...482 9. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu kutnowskiego. ...490 10. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu mogileńskiego. ...521 11. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu szubińskiego. ...529
12. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wągrowieckiego. ...547 13. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu miejskiego włocławskiego – wydzielonego miasta Włocławka. ...572 14. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wiejskiego włocławskiego. ...605 15. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu żnińskiego. ...635
Rozdział V: Biogramy osób, które zostały oskarżone przed specjalnymi sądami karnymi w l. 1945-1946 o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie byłej Rejencji Kalisko-Łódzkiej (z podziałem na powiaty miejskie i wiejskie). ...646
1. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu miejskiego kaliskiego – wydzielonego miasta Kalisza. ...646 2. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wiejskiego kaliskiego. ...651 3. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu kępińskiego. ...656 4. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu łaskiego. ...660 5. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu łęczyckiego. ...674 6. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu miejskiego łódzkiego – wydzielonego miasta Łodzi. ...695 7. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wiejskiego łódzkiego. ...926 8. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu ostrowskiego. ...992 9. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu sieradzkiego. ...997 10. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu tureckiego. ...1012 11. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wieluńskiego. ...1018
Rozdział VI: Biogramy osób, które zostały oskarżone przed specjalnymi sądami karnymi w l. 1945-1946 o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie byłej Rejencji Poznańskiej (z podziałem na powiaty miejskie i wiejskie). ...1026
1. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu chodzieskiego. ...1026 2. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu czarnkowskiego. ...1048 3. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu gostyńskiego. ...1062 4. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu grodziskiego. ...1066 5. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu jarocińskiego. ...1082 6. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu kościańskiego. ...1090 7. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu krotoszyńskiego. ...1097 8. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu leszczyńskiego. ...1102 9. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu międzychodzkiego. ...1114 10. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu obornickiego. ...1122 11. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu miejskiego poznańskiego – wydzielonego miasta Poznania. ...1128 12. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wiejskiego poznańskiego. ...1195 13. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu rawickiego. ...1216 14. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu szamotulskiego. ...1227 15. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu śremskiego. ...1240
16. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu średzkiego. ...1252 17. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wolsztyńskiego. ...1260 18. Biogramy osób, które zostały oskarżone o dokonanie zbrodni nazistowskich na terenie powiatu wrzesińskiego. ...1270
Wykaz skrótów Bibliografia Fotografie Aneksy
Wstęp
Przełom polityczny w Polsce w 1989 r. zainicjował nowe kierunki badań naukowych, które wcześniej blokowały: ograniczony dostęp do źródeł archiwalnych z jednej strony oraz istniejące różne formy cenzury z drugiej strony. Te ostatnie uniemożliwiały rzetelne przedstawienie poszczególnych postulatów badawczych.1 Spojrzenie na kwestię historiografii
okresu PRL, uzasadnienie cezury 1989 r. i najnowszych badań podejmowanych w okresie III Rzeczypospolitej obrazuje w dużym stopniu dyskusja pomiędzy historykami zajmującymi się powyższymi kwestiami, opublikowana w jednym z numerów czasopisma ,,Pamięć i Sprawiedliwość". W dyskusji uczestniczyli następujący naukowcy: Andrzej Friszke, Edmund Dmitrów, Antoni Dudek, Paweł Machcewicz, Andrzej Paczkowski oraz Jerzy Wiatr.2
W tym miejscu należy nieco uwagi poświęcić opracowaniom o charakterze syntetycznym, które omawiają rozpatrywany w niniejszej pracy okres tuż po zakończeniu II wojny światowej. Za punkt wyjścia przyjmijmy ważną pracę Krystyny Kersten3, która
przybliża czytelnikowi okres kształtowania się systemu władzy w Polsce w l. 1943-1948. Książka ukazała się po raz pierwszy w 1984 r. czyli jeszcze przed wskazaną powyżej cezurą polityczną 1989 r. W związku z tym jednak, że ukazała się ona w niezależnym obiegu wydawniczym, nie podlegała takim ograniczeniom cenzuralnym jak prace wydawane oficjalnie, za przyzwoleniem władz. Nie od rzeczy będzie wspomnieć, że autorka położyła podwaliny pod naukową (krytyczną) metodę narracji dotyczącej dziejów powojennej Polski. Inną pozycją, która powstała w niezależnym obiegu wydawniczym jeszcze przed 1989 r., a później była wielokrotnie wznawiana i przeredagowywana jest ,,Historia Polski" Wojciecha Roszkowskiego.4 Drogą przetartą przez Krystynę Kersten kroczą historycy, którzy swoje
syntezy dziejów PRL napisali już po 1989 r.: Andrzej Paczkowski5, Andrzej Friszke6, Jerzy
1 Zob. szerzej: A. Friszke, Spór o PRL w III Rzeczypospolitej (1989-2001), ,,Pamięć i Sprawiedliwość", 2002, nr
1, s. 9-27.
2 Zob.: A. Friszke, Polityka wobec historii, historiografia wobec polityki: PRL i III Rzeczpospolita, ,,Pamięć i
Sprawiedliwość", 2002, nr 1, s. 29-53.
3 Zob.: K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Poznań 1990.
4 Zob.: W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2005 (nowe uaktualnione wydanie), Warszawa 2007. 5 Zob.: A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, Warszawa 1998.
6 Zob.: A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989, Warszawa 2003; por.: recenzja tej książki
Eisler7 Zbigniew Jerzy Hirsz8, Andrzej Leon Sowa9 oraz redaktorzy jednego z najnowszych
popularnych opracowań dziejów Polski w XX w.10
Odrębne, z racji innego spojrzenia na dzieje Polski w XX w., miejsce należy się Antoniemu Czubińskiemu, który opracował najpierw syntezę najnowszych dziejów Polski w l. 1944-1989,11 a następnie historii Polski po 1945 r. jako tom 6 serii ,,Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury".12 Nie są to oczywiście wszystkie tego typu opracowania.
Ponieważ przy omawianiu odpowiedzialności osób oskarżonych o popełnienie zbrodni nazistowskich w okresie okupacji w l. 1939-1945, niezbędne było częste odwoływanie się do dziejów tego okresu, należy zwrócić uwagę na dyskusję dotyczącą historiografii polskiej i niemieckiej na temat nazistowskiej okupacji ziem polskich podczas II wojny światowej. Dyskusja odbyła się w 2007 r. w siedzibie Biura Edukacji Publicznej IPN w Warszawie z udziałem takich historyków jak: Andrzej Gąsiorowski, Ryszard Kaczmarek, Sebastian Piątkowski i Klaus Ziemer.13 Także w tym kontekście w dyskusji pojawia się oznaczająca
kres cenzury i zainicjowanie nowych badań data 1989 r. Bogdan Chrzanowski i Piotr Niwiński w jednym z tomów czasopisma ,,Pamięć i Sprawiedliwość"14 dokonali frapującego
porównania wykonywania okupacji ziem polskich przez III Rzeszę i ZSRR, biorąc pod uwagę różnorodne aspekty. W tymże tomie znalazły się jeszcze artykuły dotyczące okupacji na ziemiach polskich takich autorów, jak: David Silberklang,15 Ryszard Kaczmarek16 oraz
Dorota Siepracka i Janusz Wróbel.17 W innym tomie tegoż czasopisma znalazły się artykuły
dotyczące spraw narodowościowych w kontekście niemieckiej okupacji ziem polskich napisane przez: Bogdana Musiała,18 Piotra Madajczyka,19 którego artykuł dotyczy okresu już
7 Zob.: J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Warszawa 1992. 8 Zob.: Z. J. Hirsz, Historia polityczna Polski 1939-1998, Białystok 1998.
9 Zob.: A. L. Sowa, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Kraków 2001.
10 Zob.: Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918-1989, pod red. A. Dziuroka, M.
Gałęzowskiego, Ł. Kamińskiego, F. Musiała, Warszawa 2010.
11 Zob.: A. Czubiński, Dzieje najnowsze Polski. Tom II: Polska Ludowa (1944-1989), Poznań 1992. 12 Zob.: A. Czubiński, Polska i Polacy po II wojnie światowej (1945-1989), Poznań 1998.
13 Zob.: S. Piątkowski, Okupacja niemiecka ziem polskich (1939-1945) w historiografii polskiej i niemieckiej
[dyskusja], ,,Pamięć i Sprawiedliwość", 2009, nr 1, s. 11-25.
14 Zob.: B. Chrzanowski, P. Niwiński, Okupacja niemiecka i sowiecka - próba analizy porównawczej (wybrane
zagadnienia), ,,Pamięć i Sprawiedliwość", 2008, nr 1, s. 13-39.
15 Zob.: D. Silberklang, Refleksje na temat losu Żydów w okupowanej Polsce 1939-1945, ,,Pamięć i
Sprawiedliwość", 2008, nr 1, s. 113-126.
16 Zob.: R. Kaczmarek, Kolaboracja na terenach wcielonych do Rzeszy Niemieckiej, ,,Pamięć i Sprawiedliwość",
2008, nr 1, s. 159-181.
17 Zob.: D. Siepracka, J. Wróbel, Litzmannstadt - nazistowski eksperyment narodowościowy na ziemiach
polskich, ,,Pamięć i Sprawiedliwość", 2008, nr 1, s. 229-253.
18 Zob.: B. Musiał, Niemiecka polityka narodowościowa w okupowanej Polsce w latach 1939-1945, ,,Pamięć i
Sprawiedliwość", 2004, nr 2, s. 13-35.
19 Zob.: P. Madajczyk, Mniejszości narodowe w Polsce po II wojnoie światowej, ,,Pamięć i Sprawiedliwość",
powojennego, gdzie stosunki polsko-niemieckie omawiane są jako fragment ogólnej polityki państwa polskiego wobec mniejszości narodowych oraz Stanisława Jankowiaka,20
zgłębiającego problem postępowania z mniejszością niemiecką pozostałą w Polsce po zakończeniu II wojny światowej. Sytuację w l. 1945-1950 osób wpisanych podczas okupacji w Wielkopolsce na niemiecką listę narodowościową (Deutsche Volksliste - DVL) szczegółowo opisuje Krzysztof Stryjkowski,21 a posunięcia władz regulujące położenie
ludności niemieckiej, powołanie i działalność Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR) oraz sprawy przesiedleń w kontekście nowych uregulowań granicznych sygnalizuje w swoim opracowaniu Robert Skobelski.22 Tematyka narodowościowa w kontekście powyższych artykułów była punktem odniesienia do dyskusji, która odbyła się w 2004 r. w redakcji czasopisma ,,Pamięć i Sprawiedliwość" pomiędzy historykami: Piotrem Madajczykiem, Eugeniuszem Mironowiczem, Grzegorzem Motyką, Bogdanem Musiałem i Bożeną Szaynok.23
Okres tuż po zakończeniu II wojny światowej należy do jednego z najsłabiej rozpoznanych naukowo momentów dziejowych w powojennej historii Polski. Niektóre tematy pozostają nadal postulatami badań. Szerszy dostęp do źródeł archiwalnych ale też - w równym stopniu coraz doskonalsze ich opracowanie i zewidencjonowanie - pozwalają stopniowo polepszać ten stan rzeczy. Powstają nowe wydawnictwa źródłowe i opracowania dotyczące omawianego okresu. Podjęty w niniejszej pracy temat badań nie doczekał się jak dotąd ujęcia monograficznego.
Koncepcja, cel i zakres pracy
W niniejszej pracy podjęto próbę przedstawienia całości zagadnienia odpowiedzialności karnej osób oskarżonych o dokonanie zbrodni nazistowskich w tzw.
20 Zob.: S. Jankowiak, Wysiedlenia Niemców z Polski po II wojnie światowej, ,,Pamięć i Sprawiedliwość", 2004,
nr 2, s. 139-160; szerzej o powojennej polityce władz polskich stosunku do ludności niemieckiej w najnowszej historiografii zob.: S. Jankowiak, Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w
latach 1945-1970, Warszawa 2005, tam też najnowsza literatura na ten temat; zob.: B. Nitschke, Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945-1949, Zielona Góra 1999; zob.: J. Kochanowski, W polskiej niewoli. Niemieccy jeńcy wojenni w Polsce 1945-1950, Warszawa 2001; zob.: D. Matelski, Niemcy w Polsce w XX wieku,
Warszawa-Poznań 1999.
21 Zob.: K. Stryjkowski, Położenie osób wpisanych w Wielkopolsce na niemiecką listę narodowościową w latach
1945-1950, Poznań 2004.
22 Zob.: R. Skobelski, Ziemie Zachodnie i Północne Polski w okresie realizacji planu sześcioletniego 1950-1955,
Zielona Góra 2002; szerzej o działalności PUR w dziedzinie przesiedleń i repatriacji, szczególnie w odniesieniu do ludności niemieckiej, zob.: D. Sula, Działalność przesiedleńczo-repatriacyjna Państwowego Urzędu
Repatriacyjnego w latach 1944-1951, Lublin 2002, s. 82-93.
23 Zob.: G. Motyka, Problemy narodowościowe na ziemiach polskich w latach 1939-1989 [dyskusja], ,,Pamięć i
,,Kraju Warty" przed polskimi sądami specjalnymi w okresie ich funkcjonowania tzn. w l. 1945-1946. Do realizacji tego celu posłużono się konstrukcją mieszaną, a mianowicie pewne zagadnienia, takie jak tworzenie się podstaw prawnych w dziedzinie ścigania i karania zbrodniarzy wojennych (rozdział I) oraz szeroko pojęty proces Artura Greisera (rozdział III) są przedstawione w układzie chronologicznym, układ podstawowej części pracy (rozdział II) ma charakter problemowy, natomiast biogramy zamieszczone w rozdziałach IV-VI w tomie II, zawierające właściwe orzecznictwo poszczególnych specjalnych sądów karnych są przedstawione w pracy w układzie terytorialno-alfabetycznym. Układ taki polega na przyporządkowaniu orzecznictwa do poszczególnych rejencji, w których zbrodnie były dokonywane, a następnie w ich ramach do powiatów. Zarówno rejencje, jak i na niższym ich szczeblu powiaty są przedstawione w pracy w układzie alfabetycznym. Do ustalenia właściwej kolejności posłużyły polskie nazwy rejencji i powiatów.
W poszczególnych biogramach osób oskarżonych o popełnienie zbrodni nazistowskich na omawianym terenie, poza kilkoma informacjami osobowymi (identyfikującymi), podane są niemal wyłącznie dane dotyczące szeroko pojętego procesu czyli od momentu zatrzymania podejrzanego do uniewinnienia, deportowania, opuszczenia więzienia lub śmierci (w dwóch ostatnich przypadkach jeśli możliwe było ich ustalenie). W biogramach znajdują się informacje o funkcjach pełnionych w czasie okupacji ale tylko tych związanych z realizowaniem celów władz okupacyjnych III Rzeszy np. przynależność do formacji policyjnych, organizacji narodowo-socjalistycznych SS, SD, SA, Selbstschutz, Volkssturm, NSDAP, pełnienie funkcji administracyjnych itp.
Prezentowana praca przestrzennie obejmuje teren tzw. ,,Kraju Warty", wyodrębniony z ziem polskich wcielonych do III Rzeszy Niemieckiej, po agresji hitlerowskiej na Polskę. U podstaw wyodrębnienia jednostki administracyjnej, zwanej w późniejszym okresie ,,Krajem Warty" z - wcielonych do III Rzeszy - ziem zachodnich II Rzeczypospolitej, leżał Dekret Adolfa Hitlera z 8 października 1939 r. o strukturze i zarządzie ziem wschodnich.24 Okręg ten
był terytorialnie największą jednostką administracyjną w całych Niemczech o powierzchni 43 943 km², co stanowiło prawie połowę powierzchni ziem polskich wcielonych do III Rzeszy. Tzw. ,,Kraj Warty" został podzielony na trzy rejencje: poznańską, kaliską (później przemianowaną na łódzką) i inowrocławską. Stolicą okręgu był Poznań, a na jego czele stał namiestnik. W trakcie ,,krzepnięcia" administracji okupacyjnej ,,Kraju Warty" granice
24 Erlass des Führers und Reichskanzlers über Gliederung und Verwaltung der Ostgebiete vom 8. Oktober 1939,
[w:] Reichsgesetzblatt. Jahrgang 1939, zweites Halbjahr, Berlin 1939, s. 2042-2043; zob. też: K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie ,,prawo" okupacyjne. Wybór dokumentów, cz. I, ziemie ,,wcielone", [w:] Documenta
większości powiatów nie zmieniły swojego przebiegu w stosunku do stanu z ,,czasów polskich" z sierpnia 1939 r.25
Chronologicznie praca obejmuje l. 1945-1946, w których mieści się zarazem całość orzecznictwa w sprawach przeciwko oskarżonym o zbrodnie nazistowskie przed polskimi sądami specjalnymi dla omawianego obszaru. Jednak dla takiego ujęcia tematu niezbędne były, co oczywiste, liczne odniesienia do okresu niemieckiej okupacji na omawianym terenie. Osoby oskarżone były sądzone przez specjalne sądy karne i Najwyższy Trybunał Narodowy za zbrodnie popełnione w l. 1939-1945. W tym celu należało scharakteryzować teren Okręgu Rzeszy ,,Kraj Warty". Dla osądzenia osób podejrzanych o popełnienie przestępstw wojennych w powojennej Polsce zostały powołane sądy specjalne. Specjalny charakter tego sądownictwa wynikał ze szczególnego rodzaju popełnionych przestępstw. Sądy specjalne dla sądzenia przestępców wojennych można podzielić na dwie nierówne części. Pierwszą z nich stanowiły specjalne sądy karne, a drugą Najwyższy Trybunał Narodowy [dalej: NTN], będący sądem specjalnym dla spraw o szczególnym znaczeniu tzn. dla osądzenia tzw. głównych zbrodniarzy nazistowskich. Podstawa orzekania obu tych rodzajów sądów specjalnych była taka sama tzn. Dekret PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego26 oraz kodeks karny [dalej: kk].27 Oba też rodzaje sądów
specjalnych procedowały na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego [dalej: kpk].28
Specjalne sądy karne zostały powołane do życia Dekretem PKWN z 12 września 1944 r. o specjalnych sądach karnych dla spraw zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich.29 W
każdym z okręgów sądów apelacyjnych miał być utworzony jeden specjalny sąd karny oraz prokuratura specjalnego sądu karnego.30 Ziemie wchodzące w skład tzw. ,,Kraju Warty” podlegały jurysdykcji trzech specjalnych sądów karnych, a mianowicie w Poznaniu, w Toruniu i w Warszawie z siedzibą w Łodzi. Na początku 1945 r. miały miejsce pierwsze procesy przed specjalnymi sądami karnymi, a pod koniec 1946 r. ostatnie. Specjalne sądy
25 Zob.: Cz. Łuczak, Pod niemieckim..., s. 8-9; por.: S. Waszak, Bilans..., s. 481-510.
26 Dz. U. R. P. Lublin, dnia 13 września 1944 r., Nr 4, poz. 16, Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego.
27 Dz. U. R. P. z 1932 r. Nr 60, poz. 571 z późn. zm., Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11
lipca 1932 r. Kodeks karny.
28 Dz. U. R. P. z 1928 r. Nr 33, poz. 313 z późn. zm., Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19
marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego.
29 Dz. U. R. P., nr 4, poz. 21.
karne zlikwidowano Dekretem z 17 października 1946 r. o zniesieniu specjalnych sądów karnych.31 Dekret ów wszedł w życie w dniu ogłoszenia czyli 17 listopada 1946 r. Odtąd
właściwymi dla tego rodzaju spraw stały się sądy okręgowe.32 Jedyny proces przed
Najwyższym Trybunałem Narodowym dotyczący oskarżonego, działającego na terenie tzw. ,,Kraju Warty", Artura Greisera, miał miejsce w połowie 1946 r. Jednocześnie początek tego okresu był związany z opuszczeniem omawianego terytorium przez okupantów nazistowskich, a jego koniec stanowiło przekazanie spraw osób oskarżonych o zbrodnie nazistowskie pod jurysdykcję sądownictwa powszechnego.
Prezentowana praca składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów, z których na trzy składają się biogramy osób oskarżonych o popełnienie zbrodni nazistowskich w tzw. ,,Kraju Warty" przed specjalnymi sądami karnymi w l. 1945-1946, zawierające wyroki poszczególnych sądów, zakończenia oraz wykazu źródeł i literatury. Do pracy dołączono wykaz skrótów, materiał zdjęciowy, aneksy (akty normatywne) oraz szczegółową bibliografię.
Baza źródłowa
Geneza i kształt tzw. ,,Kraju Warty" została odtworzona na podstawie Dekretu Adolfa Hitlera z 8 października 1939 r. o strukturze i zarządzie ziem wschodnich, pochodzącego z opublikowanego w wydawnictwie urzędowym Rzeszy przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy (Reichsministerium des Innern) Dzienniku Ustaw Rzeszy (Reichsgesetzblatt) z 1939 r.33 Tekst tegoż dekretu został również opublikowany w zbiorze dokumentów dla ziem ,,wcielonych" wydanym przez Instytut Zachodni w 1952 r. jako t. V Documenta Occupationis opracowany przez Karola Mariana Pospieszalskiego,34 który stał się podstawą tłumaczenia zamieszczonego z kolei w zbiorze dokumentów opracowanych przez Tadeusza Cieślaka i in.35
Pierwszy rozdział w znacznej mierze oparty jest na źródłach normatywnych takich jak ustawy i dekrety zamieszczone w Dzienniku Ustaw RP [zwanym dalej: Dz. U. R. P.] oraz
31 Dz. U. R. P. Nr 59, poz. 324. 32 Zob.: A. Lityński, Historia..., s. 53.
33 Erlass des Führers und Reichskanzlers über Gliederung und Verwaltung der Ostgebiete vom 8. Oktober 1939,
[w:] Reichsgesetzblatt. Jahrgang 1939, zweites Halbjahr, Berlin 1939, s. 2042-2043.
34 K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie ,,prawo" okupacyjne. Wybór dokumentów, cz. I, ziemie ,,wcielone", [w:]
Documenta Occupationis, t. V, Poznań 1952.
35 Zob.: Dekret A. Hitlera o organizacji i administracji wschodnich terytoriów włączonych do Rzeszy [nr 66],
[w:] Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumenów, oprac.: T. Cieślak i in., Warszawa 1965, s. 107-109.
innych aktów prawnych, deklaracji, przemówień i not pochodzących z wyborów źródeł, dokonanych i naukowo opracowanych przez Andrzeja Krzysztofa Kunerta,36 Ludwika
Gelberga,37 Juliana Makowskiego,38 Aleksandra Kochańskiego39 oraz Czesława
Pilichowskiego.40
W rozdziale drugim przy sporządzaniu szkiców biograficznych sędziów i prokuratorów specjalnych sądów karnych wykorzystane zostały regulacje pochodzące z Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości, Monitora Polskiego, archiwum korporacyjnego itp., a także akta operacyjne i paszportowe oraz zapisy ewidencyjne dotyczące tych osób zgromadzone przez ówczesne cywilne organy bezpieczeństwa państwa (UB i SB).
Zasadniczy zrąb pracy (rozdział II oraz rozdziały IV-VI) oparty jest na materiałach z zasobu archiwalnego Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Akta bowiem postępowań przed specjalnymi sądami karnymi oraz akta procesów przed NTN zostały przekazane, jako zasób byłej Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, do archiwum IPN.41
Należy podkreślić, że zamieszczone w pracy liczne fotografie nie są jedynie ilustracją przeprowadzonej przez autora analizy akt procesowych ale stanowią one bogate uzupełnienie narracji. Zdjęcia służyły bowiem do identyfikacji osób oskarżonych, były częścią dokumentów wydanych przez władze okupacyjne (choć nie tylko), pomagały w poszukiwaniach zbiegłych i ukrywających się więźniów, a w niektórych przypadkach pozwalały ustalić - na podstawie noszonych uniformów - przynależność do poszczególnych formacji nazistowskich. Obecnie fotografie te są nieodłączną częścią akt procesowych specjalnych sądów karnych i dlatego autor zdecydował się na tak liczne ich wykorzystanie. Nie we wszystkich aktach takie zdjęcia się zachowały, a nawet - co warto stwierdzić - są one stosunkowo rzadkie, występują bowiem w ok. 10% rozpatrywanych procesów (autor niekiedy wykorzystał kilka zdjęć z tych samych akt). W niektórych przypadkach autor zamieścił
36 Rzeczpospolita Polska czasu wojny (Dziennik Ustaw RP i Monitor Polski 1939-1945), pod red. nauk.: A. K.
Kunerta, Warszawa 1995.
37 Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, wstęp i opr.: L. Gelberga, t. 3,
Warszawa 1960.
38 Zbiór dokumentów. Seria II, pod red.: J. Makowskiego, nr 3-4, listopad-grudzień 1945.
39 A. Kochański, Polska 1944-1991. Informator historyczny, t. 1, Podział administracyjny. Ważniejsze akty
prawne, decyzje i enuncjacje państwowe (1944-1956), Warszawa 1996.
40 Ściganie i karanie sprawców zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (Wybór dokumentów),
Informacja Wewnętrzna Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, nr 47, pod. red.: Cz. Pilichowskiego, Warszawa 1978.
41 Dz. U. R. P. z dnia 19 grudnia 1998 r., nr 155, poz. 1016, Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie
fotografie tej samej osoby wykonane w różnym okresie np. w mundurze nazistowskim, a następnie w ubiorze więźnia polskich władz powojennych. Taki zabieg pozwala dostrzec widoczne zmiany w wyglądzie oskarżonego. Wszystkie fotografie pochodzą z zasobu archiwalnego: Delegatury IPN w Bydgoszczy, Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Warszawie oraz Oddziałowego Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Poznaniu.
Sądy specjalne orzekające w sprawach osób oskarżonych o zbrodnie nazistowskie dokonane na terenie tzw. ,,Kraju Warty", a mianowicie specjalne sądy karne w Toruniu, w Poznaniu i Warszawie z siedzibą w Łodzi oraz Najwyższy Trybunał Narodowy wydały w l. 1945-1946 wyroki w sprawach toczących się przeciwko 1796 osobom. W trakcie kwerendy należało więc wyeliminować ze spuścizny archiwalnej tych sądów wszystkie sprawy, które zakończyły się na etapie dochodzeń (nie sformułowano aktu oskarżenia), sprawy rozpoczęte przez specjalne sądy karne ale kontynuowane już przez sądy okręgowe (po zlikwidowaniu specjalnych sądów karnych), sprawy, w których dokonano przekwalifikowania podstawy prawnej popełnionych przestępstw42 oraz takie, w których oskarżeni w okresie okupacji byli
aktywni wyłącznie poza terenem tzw. ,,Kraju Warty". Powyższe 1796 przypadków zostało opisanych w niniejszej pracy. Pozostałe procesy omawianych specjalnych sądów karnych zostały wyeliminowane, czy to na poziomie opisu archiwalnego, czy to w trakcie kwerendy w samych materiałach archiwalnych z wyżej podanych powodów.
Akta postępowań przed SSK w Warszawie z siedzibą w Łodzi oraz akta procesu Artura Greisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym znajdują się obecnie w archiwum Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Warszawie. Zespół materiałów archiwalnych z procesów toczących się przed SSK w Warszawie z siedzibą w Łodzi obejmuje 1365 jednostek archiwalnych liczących w sumie 14,5 metra bieżącego. Zespół archiwalny procesu Artura Greisera toczącego się przed NTN obejmuje 45 jednostek archiwalnych liczących ok. 0,6 metra bieżącego. Akta postępowań przed SSK w Toruniu znajdują się obecnie w archiwum Delegatury IPN w Bydgoszczy. Zespół materiałów archiwalnych z procesów toczących się przed SSK w Toruniu obejmuje 1208 jednostek archiwalnych liczących w sumie 8,7 metra bieżącego. Akta postępowań przed SSK w
42 Podstawą prawną dla osądzenia zbrodniarzy nazistowskich był Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego [w:] Dz. U. R. P.
Lublin, dnia 13 września 1944 r., Nr 4, poz. 16 z późn. zm., natomiast w trakcie przeprowadzania dochodzenia lub przygotowywania aktu oskarżenia prokuratorspecjalnego sądu karnego postanawiał np. zmienić pierwotną kwalifikację czynu inkryminowanego na przepis z Dekretu z dnia 6 maja 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa
Poznaniu znajdują się obecnie w archiwum Oddziałowego Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN w Poznaniu. Zespół materiałów archiwalnych z procesów toczących się przed SSK w Poznaniu obejmuje 821 jednostek archiwalnych liczących w sumie 9,1 metra bieżącego. Łącznie daje to liczbę 3439 jednostek archiwalnych liczących w sumie ok. 33 metrów bieżących. Akta specjalnych sądów karnych, których orzecznictwo jest omawiane w niniejszej pracy są zarazem trzema najliczniejszymi zespołami spośród wszystkich akt procesowych specjalnych sądów karnych w Polsce.43 Ale i teren tzw. ,,Kraju
Warty" był rozległy.
Powyższe materiały archiwalne są to akta procesowe, składające się z dokumentacji zgromadzonej w trakcie prowadzonych postępowań. Można w nich odnaleźć pisma organów bezpieczeństwa publicznego odpowiedzialnych za zatrzymania, rewizje, przesłuchania i przekazania podejrzanych do właściwych prokuratur specjalnych sądów karnych. Następną grupą archiwaliów w aktach spraw jest dokumentacja wytworzona przez prokuratorów specjalnych sądów karnych ale w dość wąskim zakresie tzn. postanowienia o aresztowaniach, osadzeniach w więzieniach i przeniesieniach osób aresztowanych, ich losy w więzieniach, postanowienia o zwolnieniach, protokoły przesłuchań świadków itp., a to z tego względu, że właściwe akta prokuratorskie są przeważnie zarchiwizowane w osobnych zespołach poszczególnych prokuratur. Zespoły te są nieraz bardzo obszerne, składające się z kilkuset jednostek archiwalnych, liczących kilka metrów bieżących, nie przekraczających jednak liczby i objętości akt sądowych poszczególnych spraw. Niektóre akta prokuratorskie są bowiem włączone do akt spraw. Ponadto w aktach sądowych znajdują się protokoły przesłuchań świadków i oskarżonych, potwierdzenia odbioru wezwań, protokoły rozpraw, sentencje wyroków, rachunki kosztów, opinie o oskarżonych skazanych na karę śmierci, prośby o łaskę, korespondencja zgromadzona w trakcie prowadzenia spraw, decyzje i postanowienia sądów powszechnych, protokoły wizji lokalnych, wydawnictwa, artykuły prasowe, stenogramy, opinie biegłych, wyniki badań lekarskich, fotografie, dokumenty tożsamości, świadectwa zgonów i in. Poszczególne akta spraw liczą od kilku (niekompletne) do kilkuset (ponad 300) kart lub stron. Większość spraw toczyła się przeciwko jednej osobie ale występują także takie, w których oskarżonych było kilka osób np. cztery.
W aktach sprawy Artura Greisera przed NTN jedna z teczek zawiera tylko 4 karty (najcieńsza), a inna 352 karty (najobszerniejsza). Zawartość tego zespołu w ogólnym zarysie składa się z tych samych elementów co akta specjalnych sądów karnych. Różnica polega na
43 Zob.: Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku),
tym, że w aktach sprawy Greisera, zamiast pism organów bezpieczeństwa państwa dotyczących fazy zatrzymania podejrzanego znajdują się materiały zgromadzone w trakcie procedury ekstradycyjnej oraz - co oczywiste - różnica tkwi również w proporcjach.
Do tej liczby należy dodać repertoria i skorowidz SSK w Poznaniu, które znajdują się w Archiwum Państwowym w Poznaniu44 oraz repertoria SSK w Toruniu zgromadzone w
zasobie archiwalnym Delegatury IPN w Bydgoszczy.45
Ponadto w rozdziale trzecim wykorzystano wydane w 1946 r. w Warszawie akta procesu Artura Greisera przed NTN.46 Ważne dla pokazania przebiegu procesu i wykonania wyroku z punktu widzenia ,,władzy ludowej" są wspomnienia osoby oddelegowanej do zabezpieczania porządku podczas tych wydarzeń tzn. Komendanta Wojewódzkiego MO w Poznaniu, będącego jednocześnie dowódcą konnego szwadronu mjr. Czesława Kurpiasa.47
Przebieg kolejnych etapów procesu i egzekucji namiestnika udało się odtworzyć za pomocą artykułów prasowych, zamieszczonych szczególnie w dzienniku ,,Głos Wielkopolski".
Opracowania
Pomimo braku monografii omawianego zagadnienia, wiele opracowań, tak specjalistycznych jak i bardziej ogólnych, oddało nieocenioną pomoc w ukończeniu niniejszej pracy. Na początku warto wymienić spuściznę wydawniczą byłej Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej oraz jej wcześniejszych wcieleń czyli Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. W ramach tych komisji wydano ponad 130 tytułów różnego rodzaju publikacji w tym licznych okołoprocesowych. Od 1946 r. ukazywało się w komisji czasopismo naukowe Biuletyn Głównej Komisji, które od 1995 r. nosiło nazwę ,,Pamięć i Sprawiedliwość" (do 1998 r. ukazało się 40 numerów), od 2002 r. zostało wznowione jego wydawanie przez obecny IPN-GKŚZpNP. Z inicjatywy pracowników poznańskiej Okręgowej Komisji - Główna Komisja była współwydawcą - wraz
44 APP 3148, Zespół Sądu Okręgowego w Poznaniu z l. 1945-1950. Repertorium K. spec. Specjalnego Sądu
Karnego w Poznaniu za 1945 r., s. 1-147; APP 3149, Zespół Sądu Okręgowego w Poznaniu z l. 1945-1950. Repertorium K. spec. Specjalnego Sądu Karnego w Poznaniu za 1946 r., s. 2-44; APP 3150, Zespół Sądu Okręgowego w Poznaniu z l. 1950. Skorowidz K. spec. Specjalnego Sądu Karnego w Poznaniu za l. 1945-1946 i Sądu Okręgowego Wydz. VIII Karnego w Poznaniu za l. 1945-1946-1950, b/p.
45 AIPN By 41/8, Repertorium wyroków wydanych przez Specjalny Sąd Karny w Toruniu, s. 1-44; AIPN By
483/5, Repertorium Specjalnego Sądu Karnego w Toruniu dot. spraw o sygnaturze ,,K. spec” za lata 1945-1946, b/p.
46 Zob.: Proces Artura Greisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1946.
47 AIPN BU 2241/99, Cz. Kurpias, Wspomnienia 1944-1946. Wydawnictwo Biura Historycznego MSW,
z Instytutem Zachodnim rozpoczęto wydawanie serii źródłowej ,,Documenta Occupationis", w ramach której ukazało się 12 tomów.48
Przede wszystkim, w odtworzeniu stanu geopolitycznego Okręgu Rzeszy ,,Kraj Warty" wiele informacji i komentarzy pochodzi od: Czesława Łuczaka,49 Czesława
Madajczyka,50 Stanisława Waszaka,51 Tadeusza Bojanowskiego,52 Stanisława Liszewskiego,53 Krzysztofa G. Latochy, Artura Ossowskiego, Pawła Spodenkiewicza i Magdaleny Zapolskiej-Downar54 oraz Doroty Sieprackiej i Janusza Wróbla.55
W napisaniu pierwszego rozdziału pomocne okazały się opracowania Alfonsa Klafkowskiego,56 Franciszka Ryszki,57 Tadeusza Cypriana58 i Jerzego Sawickiego,59 Elżbiety Kobierskiej-Motas,60 Czesława Pilichowskiego,61 Jerzego Krasuskiego,62 Grzegorza Jakubowskiego,63 Władysława Zielińskiego64 oraz Zdzisława Albina Ziemby.65
Do powstania drugiego rozdziału w znacznej mierze przyczyniły się prace autorów opisujących różne aspekty funkcjonowania okupacyjnego aparatu represji. Odtworzenie struktury aparatu SS i policji na omawianym terenie stało się możliwe dzięki pracom: Jana
48 Zob.: Informator. Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci
Narodowej, Warszawa 1997, s. 19 i 51.
49 Zob.: Cz. Łuczak, Pod niemieckim...
50 Zob.: Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, t. 1-2. 51 Zob.: S. Waszak, Bilans..., s. 481-510.
52 Zob.: T. Bojanowski, Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939-1945), Łódź 1992. 53 Zob.: Łódź. Monografia miasta, pod. red.: S. Liszewskiego, Łódź 2009.
54 Zob.: K. G. Latocha, A. Ossowski, P. Spodenkiewicz, M. Zapolska-Downar, Najdłuższe pół wieku.
Kalendarium Łodzi 1939-1989, Łódź 2013.
55 Zob.: D. Siepracka, J. Wróbel, Litzmannstadt..., s. 229-253.
56 Zob.: A. Klafkowski, Ściganie zbrodniarzy wojennych w Niemieckiej Republice Federalnej w świetle prawa
międzynarodowego, Poznań 1968.
57 Zob.: F. Ryszka, Norymberga. Prehistoria i ciąg dalszy, Warszawa 1982. 58 Zob.: T. Cyprian, Wehrmacht. Zbrodnia i kara, Warszawa 1971.
59 Zob.: T. Cyprian, J. Sawicki, Ludzie i sprawy Norymbergi, Poznań 1967; T. Cyprian, J. Sawicki, Nieznana
Norymberga. Dwanaście procesów norymberskich, Warszawa 1965,
60 Zob.: E. Kobierska-Motas, Ekstradycje przestępców wojennych do Polski z czterech stref okupacyjnych
Niemiec 1946-1950, cz. II, Warszawa 1992; zob.: E. Kobierska Motas, Międzynarodowe listy przestępców wojennych sporządzone przez United Nations War Crimes Commission (UNWCC), ,,Pamięć i Sprawiedliwość.
Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej" 1997-1998, nr XL, s. 317-336; zob.: E. Kobierska-Motas, Rząd Polski na Emigracji wobec problemu
dokumentowania niemieckich przestępstw wojennych, ,,Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej Komisji
Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej" 1995, nr XXXVIII, s. 175-202.
61 Zob.: Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, pod red.: Cz.
Pilichowskiego, Warszawa 1980.
62 Zob.: J. Krasuski, Polityka czterech mocarstw wobec Niemiec 1945-1949, Poznań 1967. 63 Zob.: G. Jakubowski, Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944-1950, Warszawa 2002.
64 Zob.: W. Zieliński, Wkład Głównej Komiski Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i polskiego wymiaru
sprawiedliwości w ściganie zbrodniarzy hitlerowskich, [w:] 40 lat wymiaru sprawiedliwości PRL, w opr. I. Kleniewskiej, Warszawa 1988, s. 95-103.
65 Zob.: Z. A. Ziemba, Prawo przeciwko społeczeństwu. Polskie prawo karne w latach 1944-1956, Warszawa
Szilinga,66 Stanisława Nawrockiego,67 Czesława Łuczaka,68 Czesława Madajczyka,69 Mariana
Kaczmarka,70 Mirosława Cygańskiego,71 Klausa Michaela Mallmanna,72 Edwarda
Serwańskiego,73 Michaela Albertiego,74 Ludwika Gomolca i Stanisława Kubiaka,75 Henryka
Zimniaka76 oraz Krzysztofa Stryjkowskiego.77
Różne aspekty represyjnej polityki władz okupacyjnych w stosunku do ludności polskiej i żydowskiej w tzw. ,,Kraju Warty" oprócz ww. prac Czesława Łuczaka, Jana Szilinga, Edwarda Serwańskiego i Stanisława Waszaka nakreślili również tacy autorzy jak: Maria Wardzyńska,78 Tadeusz Janicki,79 Roman Hrabar,80 Michał Maranda,81 Artur Hojan82
oraz Tom Matzek.83
Natomiast odtworzeniu sytuacji w polskim sądownictwie w omawianym okresie oraz roli w nim sędziów, prokuratorów i adwokatów dopomogły publikacja Andrzeja Rzeplińskiego,84 rozmowa Barbary Polak z Krzysztofem Szwagrzykiem i Janem Żarynem
opublikowana w Biuletynie IPN,85 a także opracowania i artykuły Jana Szarycza86, Marcina
66 Zob.: J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939-1945. Tzw. Okręgi
Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka, Poznań 1970.
67 Zob.: S. Nawrocki, Policja hitlerowska w tzw. Kraju Warty w latach 1939-1945, Poznań 1970; zob.: S.
Nawrocki, Terror policyjny w ,,Kraju Warty" 1939-1945, Poznań 1973; zob.: S. Nawrocki, Hitlerowska
okupacja Wielkopolski w okresie zarządu wojskowego. Wrzesień-październik 1939 r., Poznań 1966.
68 Zob.: Cz. Łuczak, ,,Kraj Warty" 1939-1945. Studium historyczno-gospodarcze okupacji hitlerowskiej, Poznań
1972.
69 Zob.: Cz. Madajczyk, Polityka..., t. 1-2.
70 Zob.: M. Kaczmarek, Organizacja poznańskiego Gestapo (1939-1945) [maszynopis ze zbiorów b. GKBZHwP
IPN], Poznań 1985.
71 Zob.: M. Cygański, Działalność urzędu rejencji w Łodzi pod kierownictwem F. Übelhöra i W. Mosera w
latach 1939-1942, ,,Rocznik Łódzki" 1973, t. XVII (XX); zob.: M. Cygański, Policja kryminalna i porządkowa III Rzeszy w Łodzi i Rejencji Łódzkiej (1939-1945), ,,Rocznik Łódzki" 1972, XVI (XIX).
72 Zob.: K. M. Mallmann, ,,Rozwiązać przez jakikolwiek szybko działający środek". Policja Bezpieczeństwa w
Łodzi a Shoah w Kraju Warty, [w:] Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, Warszawa 2008.
73 Zob.: E. Serwański, Wrzesień 1939 r. w Wielkopolsce, Poznań 1966.
74 Zob.: M. Alberti, Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland 1939-1945,
Wiesbaden 2006.
75 Zob.: L. Gomolec, S. Kubiak, Terror hitlerowski w Wielkopolsce, Poznań 1962.
76 Zob.: H. Zimniak, Wartheland - kraj niespełnionych nadziei. Niemcy bałtyccy w ,,Kraju Warty" w okresie II
wojny światowej, ,,Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny" 2001/2002, r. VIII/IX, s. 143-164.
77 Zob.: K. Stryjkowski, Położenie Polaków ,,wydajnie pracujących" (Leistungspolen) w Wielkopolsce w latach
1945-1946, ,,Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny" 2001/2002, r. VIII/IX, s. 165-179.
78 Zob.: M. Wardzyńska, Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion,
Warszawa 2009.
79 Zob.: T. Janicki, Wieś w Kraju Warty (1939-1945), Poznań 1996. 80 Zob.: R. Hrabar, ,,Lebensborn" czyli źródło życia, Bytom 1980.
81 Zob.: M. Maranda, Nazistowskie obozy zagłady. Opis i próba analizy zjawiska, Warszawa 2002.
82 Zob.: A. Hojan, Nazistowska pseudoeutanazja w Krajowym Zakładzie Psychiatrycznym w Kościanie
(1939-1940), Kościan 2004.
83 Zob.: T. Matzek, Zamek śmierci Hartheim. Eutanazja w III Rzeszy, Warszawa 2004.
84 Zob.: A. Rzepliński, Sądownictwo w Polsce Ludowej. Między dyspozycyjnością a niezawisłością, Warszawa
1989.
85 Zob.: O karach śmierci w latach 1944-1956 z Krzysztofem Szwagrzykiem i Janem Żarynem rozmawia Barbara
Polak, ,,Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej" 2002, nr 11(22), s. 4-29.
Zaborskiego,87 Lecha Domerackiego,88 Tadeusza Skóry,89 Tadeusza Mołdawy,90 Marii
Stanowskiej i Adama Strzembosza,91 Zdzisława Albina Ziemby92 oraz Marii Turlejskiej.93
Informacje biograficzne dotyczące postaci sędziów, prokuratorów i wiceprokuratorów zostały zaczerpnięte m. in. z publikacji Maurycego Zajęckiego94 oraz Witolda Oknińskiego i Danuty
Sowińskiej.95
Przy napisaniu rozdziału trzeciego niniejszej pracy wykorzystane zostały opracowania dotyczące funkcjonowania NTN, jego orzecznictwa oraz postaci i działalności Artura Greisera. Odtworzeniu podstaw prawnych, funkcjonowania oraz orzecznictwa NTN pomogły prace: Adama Lityńskiego,96 Anny Sosińskiej97 oraz Tadeusza Cypriana i Jerzego
Sawickiego.98 Informacje biograficzne Artura Greisera, w tym dane dotyczące procesu przed NTN, zaczerpnięte zostały w znacznej mierze z opracowań: Catherine Epstein,99 Czesława
Łuczaka,100 Jacka Andrzeja Młynarczyka,101 Iana Kershawa102 oraz Tadusza Janickiego.103
Bogate uzupełnienie przebiegu procesu Namiestnika Okręgu ,,Kraju Warty" stanowiły opracowania: Edwarda Serwańskiego,104 Albina Wietrzykowskiego,105 Janusza
87 Zob.: M. Zaborski, Czy bronić ,,zdrajców narodu", ,,zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich" i
,,volksdeutschów"? Uchwała Naczelnej Rady Adwokackiej z dnia 25 maja 1946 r. w sprawie udziału adwokatów w procesach o zdradę narodu lub o rehabilitację wyłączonych ze społeczeństwa, ,,Palestra" 2013, nr 1-2, s.
234-247, http://www.palestra.pl/pdf_pliki/35_zaborski_czy_broni_.pdf (data dostępu: 1 sierpnia 2014 r.).
88 Zob.: L. Domeracki, W 40-lecie wymiaru sprawiedliwości PRL, [w:] 40 lat wymiaru sprawiedliwości PRL,
opr.: I. Kleniewskiej, Warszawa 1988, s. 5-11.
89 Zob.: T. Skóra, Sądownictwo i notariat w 40-leciu PRL, [w:] 40 lat wymiaru sprawiedliwości PRL, opr.: I.
Kleniewskiej, Warszawa 1988, s. 13-22.
90 Zob.: T. Mołdawa, Ludzie władzy 1944-1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28
II 1991, Warszawa 1991.
91 Zob.: M. Stanowska, A. Strzembosz, Sędziowie warszawscy w czasie próby 1981-1988, Warszawa 2005. 92 Zob.: Z. A. Ziemba, Prawo...
93 Zob.: M. Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie, Warszawa 1990. 94 Zob.: M. Zajęcki, Album Academicorum. Biogramy członków Korporacji Akademickiej Chrobria (1921-1939),
Zakrzewo 2011.
95 Zob.: W. Okniński, D. Sowińska, Sędziowie i prokuratorzy Siedleckiego Okręgu Sądowego w latach
1917-1950, Siedlce 2013.
96 Zob. A. Lityński, Historia...
97 Zob.: A. Sosińska, Powstanie i działalność Najwyższego Trybunału Narodowego, [w:] W czterdziestolecie
powołania Najwyższego Trybunału Narodowego. Materiały z posiedzenia naukowego w dniu 20 stycznia 1986 r., ,,Informacja Wewnętrzna Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci
Narodowej", nr 89, Warszawa 1986.
98 Zob. T. Cyprian, J. Sawicki, Siedem procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Poznań 1962. 99 Zob.: C. Epstein, Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, Wrocław 2010.
100 Zob. Cz. Łuczak, Arthur Greiser, hitlerowski władca w Wolnym Mieście Gdańsku i w Kraju Warty, Poznań
1997.
101 Zob.: J. A. Młynarczyk, Wpływ inicjatyw oddolnych Arthura Greisera i Odilona Globocnika na decyzję o
wymordowaniu Żydów, [w:] Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, pod red.: A. Namysło,
Warszawa 2008.
102 Zob.: I. Kershaw, Arthur Greiser – Ein Motor der ,,Endlösung”, [w:] Die Braune Elite II: weitere
biographische Skizzen, red.: R. Smelzer, E. Syring i R. Zitelmann, Darmstadt 1993, s. 116-127.
103 Zob.: T. Janicki, Wieś...
104 Zob. E. Serwański, Wielkopolska w cieniu swastyki, Warszawa 1970. 105 Zob.: A. Wietrzykowski, Powrót Arthura Greisera, Poznań 1946.
Gumkowskiego,106 Mariana Bartoszkiewicza107 oraz Tadeusza Cypriana, Jerzego Sawickiego
i Mieczysława Siewierskiego.108
W tomie II zawierającym biogramy osób, wobec których orzeczenia wydały specjalne sądy karne dodatkowe informacje pochodzą od: Krzysztofa Szwagrzyka,109 Marcina
Zwolskiego,110 Filipa Musiała,111 Janiny Wojciechowskiej112 oraz Łukasza Jastrząba.113 Jako uzupełnienie brakujących danych osobowych, pełnionych funkcji, nazw miejscowości lub ich położenia, posłużyły w niektórych przypadkach informacje zaczerpnięte z internetowych artykułów historii regionalnej i ogólnej, spisów, wykazów i indeksów, nekrologów i innych dokumentów okolicznościowych, a także materiałów zamieszczonych na portalach historycznych.
W związku z tym, że kwerenda archiwalna musiała dotyczyć znacznej ilości materiałów i przynieść odpowiedzi na wiele pytań badawczych stawianych przez autora, inne aspekty nie mogły zostać potraktowane zbyt wnikliwie. W niektórych kwestiach na ich rozwinięcie nie pozwalał brak danych lub dane fragmentaryczne.
Autor ma nadzieję, że zainicjowany w niniejszej pracy kierunek badań będzie w przyszłości kontynuowany i pogłębiany, zarówno dla omawianego w niniejszej pracy czasu funkcjonowania sądownictwa specjalnego, jak i dla okresów późniejszych. Analogiczne studia dotyczące innych jednostek administracyjnych ziem polskich były by wskazane, czy to dla pozostałych okręgów ziem wcielonych do III Rzeszy (np. Pomorza, Śląska), czy też dla Generalnego Gubernatorstwa, rozpoczynając np. od jego dystryktów. To z kolei pozwoliło by pokazać jak z problemem odpowiedzialności za popełnienie zbrodni nazistowskich poradziły sobie władze ,,Polski ludowej" w skali całego ówczesnego państwa w poszczególnych fazach mierzenia się z tym zagadnieniem.
Na koniec autor chciałby wyrazić szczególne podziękowania promotorowi i opiekunowi naukowemu niniejszej pracy doktorskiej prof. dr. hab. Tadeuszowi Kotłowskiemu, pod którego życzliwym spojrzeniem ona powstała. Na słowa wdzięczności
106 Zob.: J. Gumkowski, Proces Artura Greisera, namiestnika Rzeszy w Poznaniu, [w:] J. Gumkowski, T.
Kułakowski, Zbrodniarze hitlerowscy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1961.
107 Zob.: M. Bartoszkiewicz, Arthur Greiser, [w:] ,,Przegląd Zachodni“ 1946, nr 2, s. 301-320. 108 Zob.: Głos ma prokurator..., red. T. Cyprian, J. Sawicki, M. Siewierski, Warszawa 1962. 109 Zob.: K. Szwagrzyk, Straceni na Dolnym Śląsku 1945-1956, Wrocław-Rzeszów 2002.
110 Zob.: M. Zwolski, Wykonywanie wyroków kary śmierci w polskich więzieniach grudzień 1954 - kwiecień
1956, ,,Pamięć i Sprawiedliwość" 2003, nr 1, s. 268-272.
111 Zob.: F. Musiał, ,,Rehabilitacje" - wspomnienia Józefa Waszkiewicza, sędziego NSW, ,,Aparat represji w
Polsce Ludowej 1944-1989" 2005, nr 1, s. 415-435.
112 Zob.: J. Wojciechowska, Przestępcy hitlerowscy przed Specjalnym Sądem Karnym w Toruniu (1945-1946),
Toruń 1965.
zasłużyli także wszyscy, którzy w sposób bezpośredni lub pośredni przyczynili się do napisania tej rozprawy, a więc rodzice i pozostała część rodziny, przyjaciele i współpracownicy. Za pomoc i wsparcie autor dziękuje pracownikom poznańskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, a szczególnie jego pionu archiwalnego.
Rozdział I.
Kształtowanie się podstaw prawnych odpowiedzialności za zbrodnie wojenne.
1. Faza wstępna tworzenia się prawnych podstaw ścigania i karania hitlerowskich zbrodniarzy wojennych.
Na ten okres przypadło powstanie organizacji międzynarodowych opracowujących kodyfikację prawa karnego tego szczególnego rodzaju zbrodni. II wojna światowa już od pierwszych dni przyniosła wiele aktów okrucieństwa, dokonanych przez najeźdźców, wśród nich obozy, masowe egzekucje, wysiedlenia w nieludzkich warunkach, itp. Dopóki jednak wojska niemieckie zwyciężały na frontach, dopóty nie było można podjąć skutecznej akcji ścigania i karania sprawców tych zbrodni. Zapowiedź represji wobec zbrodniarzy pojawia się w wydanej w Angers Uchwale Rady Ministrów z dnia 15 grudnia 1939 r. w sprawie okrucieństw niemieckich w Polsce. Znajdujemy tam następujące słowa: ,,Wobec potwornych masowych egzekucji patriotów polskich, dokonanych i dokonywanych w dalszym ciągu z polecenia władz niemieckich w Polsce, a szczególnie na jej bezprawnie do Rzeszy wcielonych ziemiach zachodnich Rząd Polski uważa za swój obowiązek złożyć następujące oświadczenie: Po zwycięskiej wojnie Państwo Polskie zastosuje za niewinne ofiary polskie retorsje wobec Niemców i to zwłaszcza wobec ich sfer kierowniczych."114
Pierwszym krokiem w procesie ścigania i karania zbrodniarzy wojennych musiało stać się zebranie odpowiedniej dokumentacji. Akcję tę rozpoczął Projekt instrukcji w sprawie dokumentacji w Polsce o działalności okupanta z 21 kwietnia 1940 r. opracowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Komitetu dla Spraw Kraju (polskiego rządu emigracyjnego) w Angers. W punkcie 3 instrukcji mowa jest o potrzebie zbierania danych ,,dotyczących prowadzenia wojny oraz okupowania kraju w sprzeczności z zasadami prawa i moralności, które obowiązują cywilizowane państwa”115 z powołaniem się na aneks IV
Konwencji Haskiej z 1907 r. [w oryginale omyłkowo: 1917 r.]. Pomimo tego, ze Konwencja Haska IV nie konkretyzowała zasad represji wobec zbrodniarzy wojennych, to stała się ona
114 Monitor Polski Nr 285-288, Angers, sobota 23 grudnia 1939 r., Rok XXII [treść] Dział Urzędowy, Uchwała
Rady Ministrów z dnia 15 grudnia 1939 r. w sprawie okrucieństw niemieckich w Polsce [w:] Rzeczpospolita Polska czasu wojny (Dziennik Ustaw RP i Monitor Polski 1939-1945), red. nauk.: Andrzej K. Kunert, Warszawa
1995; zob.: W. Zieliński, Wkład..., s. 95.
115 Cyt. za: F. Ryszka, Norymberga..., s. 99; zob.: E. Kobierska-Motas, Rząd Polski na Emigracji wobec
problemu dokumentowania niemieckich przestępstw wojennych, ,,Pamięć i Sprawiedliwość. Biuletyn Głównej
Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej" 1995, nr XXXVIII, s. 176; zob.: W. Zieliński, Wkład..., s. 95-97.
punktem wyjścia do tworzenia aktów prawnych w dziedzinie ścigania i karania zbrodniarzy wojennych oraz kwalifikowania ich zbrodni.116
W 1940 r. w Cambridge powstała Międzynarodowa Komisja do Rekonstrukcji i Rozwoju Prawa Karnego złożona z wielonarodowego zespołu prawników. Jej zadaniem było opracowanie, na podstawie prawa karnego wybranych państw, zasad proceduralnych represji karnej dla zbrodniarzy wojennych. Specjalistyczne podzespoły komisji opracowywały poszczególne zagadnienia. Efektem prac komisji był kwestionariusz dotyczący zbrodni wojennych, który otrzymały rządy wszystkich państw tworzących Narody Zjednoczone. Sformułowane zasady były wypadkową prawa międzynarodowego i wewnętrznego krajów okupowanych, na których terytorium zbrodnie te zostały dokonane. Jeśli dla osądzenia zbrodniarza wojennego brakowało podstaw w prawie międzynarodowym, powinno się posiłkować wewnętrznym prawem karnym kraju, na którego obszarze dopuścił się on zbrodni. Sytuacja idealną miało stać się połączenie w doskonałej symbiozie prawa karnego międzynarodowego i wewnętrznego poprzez wyeliminowanie występujących niekiedy między nimi sprzeczności, w celu osądzenia zbrodniczego okupanta.117
Drugim organem, który podjął się opracowania na skalę międzynarodową zasad przyszłej represji stało się założone w 1941 r. Międzynarodowe Zgromadzenie Londyńskie składające się z członków asygnowanych przez rządy państw Narodów Zjednoczonych. Przedstawiciele informowali na bieżąco rządy swoich państw o rezultatach prac.118
Dokumentację dotyczącą zbrodni i ich sprawców zbierało MSZ polskiego rządu emigracyjnego. Pieczę nad całością sprawował Józef Kisielewski, pisarz i publicysta, który kierował specjalną sekcją badającą sprawy niemieckie. 21 października 1941 r. premier Władysław E. Sikorski wydał okólnik nakładający na MSW prowadzenie kartoteki Niemców działających na terenie okupowanej Polski. Komórką wyodrębnioną w ramach MSW, zbierającą dane dotyczące zbrodni wojennych, kierował dr Jan Wagner. Informacji dostarczały głównie: Delegatura Rządu na Kraj, jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz Komisja Badawcza Ministerstwa Sprawiedliwości w Jerozolimie kierowana przez Aleksandra Robinsona.119
W kilka dni później, 25 października 1941 r. rząd brytyjski wydał oficjalną deklarację, popartą przez prezydenta - wówczas jeszcze neutralnych - Stanów Zjednoczonych Franklina
116 AIPN GK 159/1-2, Zespół MSW Rządu RP w Londynie, k. 655; zob.: F. Ryszka, Norymberga..., s. 48-50 i 99;
Dz. U. 1927, nr 21, poz. 160 i 161.
117 Zob.: F. Ryszka, Norymberga..., s. 53-54. 118 Tamże, s. 54.
119 Okólnik premiera Sikorskiego z 21.X.1941 r. [w:] AIPN GK 159/1-2, Zespół MSW Rządu RP w Londynie, k.
D. Roosevelta, która zapowiadała po raz pierwszy na skalę międzynarodową represję karną dla sprawców zbrodni wojennych.120
Te działania zachęciły rządy państw, których terytoria były okupowane - Polski, Belgii, Czechosłowacji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii oraz Francji - do podjęcia wspólnej uchwały o ściganiu sprawców i karaniu zbrodni popełnionych w ich krajach. Rozmowy w tej sprawie były kontynuowane przez powyższą ,,Dziewiątkę" na wspólnej konferencji w Londynie, która odbyła się w dniach od 5 do 21 listopada 1941 r. Przewodniczył jej polski ambasador w Londynie, Edward Raczyński. Konferencja zakończyła się wydaniem rezolucji zobowiązującej uczestników - w jednym z punktów - do gromadzenia wszelkich danych o popełnianych na terytoriach ich państw przestępstwach.121
4 grudnia 1941 r. rządy Związku Radzieckiego i Polski podpisały deklarację, w której istotną dla zapewnienia trwałego pokoju rolę miało spełnić ukaranie zbrodniarzy hitlerowskich. W powyższej deklaracji użyte zostały słowa: ,,Po zwycięstwie i odpowiednim ukaraniu hitlerowskich zbrodniarzy będzie zadaniem obu sprzymierzonych państw zagwarantowanie trwałego i sprawiedliwego pokoju”.122
Ważnym krokiem w dziedzinie represji wobec zbrodniarzy wojennych stała się deklaracja ogłoszona 13 stycznia 1942 r. na zakończenie obrad konferencji dziewięciu państw sprzymierzonych w Pałacu św. Jakuba (St. James Palace) w Londynie. Deklaracja będąca reakcją sprzymierzonych na agresję Niemiec, ich sojuszników i wspólników, którzy w okupowanych przez siebie krajach stworzyły aparat terroru z nieodłącznymi okrucieństwami w postaci masowych aresztowań, łapanek, deportacji i egzekucji zakładała potrzebę wspólnego wystąpienia przeciwko ewentualnym aktom zemsty ludności cywilnej za te zbrodnie. Dążąc jednocześnie do zadośćuczynienia elementarnemu poczuciu sprawiedliwości świata cywilizowanego, miała na uwadze, fakt, że prawo międzynarodowe, a w szczególności Konwencja Haska z 1907 dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej nie zezwalała stronom wojującym dokonywania w krajach okupowanych aktów gwałtu nad ludnością cywilną, uchylania działania praw lub znoszenia ustrojów państwowych oraz zwyczajów tych krajów.123
120 Zob.: F. Ryszka, Norymberga..., s. 100-101.
121 AIPN GK 159/1-2, Zespół MSW Rządu RP w Londynie, k. 642; zob.: F. Ryszka, Norymberga..., s. 101-102;
zob.: W. Zieliński, Wkład..., s. 96.
122 Cyt. za: T. Cyprian, J. Sawicki, Ludzie i sprawy..., s. 49; zob.: W. Zieliński, Wkład..., s. 95-96.
123 Deklaracja krajów sojuszniczych okupowanych przez Niemcy w sprawie ukarania hitlerowców i ich
wspólników za popełnione przestępstwa [nr 26], Londyn 13 stycznia 1943 r. [w:] Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów. Wstęp i opracowanie L. Gelberga, t. 3, Warszawa 1960, s. 45-46;
por.: Deklaracja 9 państw alianckich okupowanych przez Niemcy w sprawie ukarania zbrodni władz
