Okres powojenny – PRL

Po zakończeniu II wojny światowej Polska nie odzyskała niepodległości i znalazła się w całości pod okupacją ZSRR. W Warszawie zainstalowano rząd komunistyczny podlegający dyrekty-wom idącym bezpośrednio z Moskwy. Wprowadzono w istocie rządy bezpra-wia i terroru. W związku z tym dotych-czasowy ustrój społeczno-gospodarczy, formalnie obowiązujący na terytorium państwa polskiego w jego nowych

gra-nicach58 i oparty na wolnym rynku oraz

1921 r. (Dz. U. z 1921 r., nr 44, poz. 267 z późn. zm.) ani w ustawie konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. z 1935 r., nr 30, poz. 227), jednak zasadę wolności gospodarczej można było wywieść z ogólnych przepisów tych ustaw konstytucyjnych. Por. np. C. Kosikowski, Wolność gospodarcza w prawie

polskim, Warszawa 1995, s. 35 czy E. Kosiński,

op. cit., s. 21.

57 Por. J. Frąckowiak, Osiemdziesiąt lat…, s. 52.

58 Po zakończeniu II wojny światowej władzę w Polsce, zajętej przez wojska sowieckie, przejęli komuniści: sa-mozwańczy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (1944) przekształcony później w Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej (1945) oraz Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (lata 1945-1947). Było to możliwe jedynie przy militarnym i finansowym wsparciu ich mocodawców (ZSRR) oraz dzięki stosowanemu powszechnie, wobec wyniszczonego wojną społeczeństwa, terrorowi. W wyniku kształto-wania się ładu powojennego prawowite władze RP przebywające w Londynie, tj. prezydent Władysław Raczkiewicz i rząd polski z premierem Tomaszem Arciszewskim, straciły powszechne uznanie mię-dzynarodowe. Nowa władza, czując się niepewnie i chcąc zachować pozory legalizmu, ale również wykorzystując do własnych celów wypracowane przed wojną rozwiązania prawne, odwoływała się wybiórczo do polskiego porządku prawnego

swobodzie prowadzenia działalności gospodarczej (jak również wszystkie inne sfery działalności i dziedziny ży-cia obywateli), poddany został stop-niowej i coraz silniejszej ingerencji ko-munistycznego państwa totalitarnego. W dziedzinie gospodarczej rozpoczęto ustanawianie modelu opartego na so-wieckich wzorcach państwa-właściciela całości gospodarki, zarządzanej cen-tralnie przez instytucje polityczno-biurokratyczne, z rozbudowanym prze-mysłem (w szczególności przeprze-mysłem ciężkim i zbrojeniowym), przejmowa-nym i kontrolowaprzejmowa-nym przez państwo w coraz większym zakresie handlem i wytwórczością, a także

kolektywizo-wanym rolnictwem59.

sprzed wojny, np. do konstytucji z 1921 r. (lecz nie do obowiązującej ustawy zasadniczej z 1935 r.). Tak więc z różnych powodów nie odrzucono całkowicie przedwojennego dorobku legislacyjnego. Jednak nowo powstałe państwo komunistyczne w zasadzie od samego początku zaczęło ingerować w zastany porządek prawny i w szybkim tempie zmieniało ustrój polityczny (por. ustawę konstytucyjną o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rze-czypospolitej Polskiej z 19 lutego 1947 r. – Dz. U. z 1947 r., nr 18, poz. 71 z późn. zm.) i społeczno-gospodarczy, wg wzorców sowieckich nacjonalizując gospodarkę i przejmując majątek obywateli (por. np. ustawę z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej – Dz. U. z 1946 r., nr 3, poz. 17 z późn. zm.). Zob. również A. Roszkowski, Historia Polski

1914-2015, Warszawa 2017, s. 192-197.

59 Przejście na komunistyczny (tzw. „uspołeczniony”) model gospodarczy pociągnęło za sobą zniszczenie wolnego rynku i prywatnej przedsiębiorczości, a co za tym idzie dalsze (po katastrofie wojennej) zubożenie społeczeństwa. Wprowadzanie sowie-ckich wzorców społeczno-gospodarczych dobrze obrazują zapisy zawarte w ustawie z dnia 21 lipca 1950 r. o 6-letnim planie rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu na lata 1950-1955 (Dz. U. z 1950 r., nr 37, poz. 344). Zob. rozdział 1, pkt 1 cyt. ustawy, gdzie m.in. wskazano, że: Dzięki

zwycięstwu ZSRR, które wyrosło z pełnego triumfu wielkiej rewolucji socjalistycznej, polskie masy ludo-we z klasą robotniczą na czele obaliły panowanie kapitalistów i obszarników i objęły w Polsce rządy, ustanawiając i utrwalając państwo demokracji

W kolejnych latach funkcjonowania komunistycznego państwa następo-wało dalsze radykalne odejście od zasad wolnego rynku (wolności go-spodarczej i swobody umów) na rzecz gospodarki centralnie planowanej i sterowania procesami gospodarczymi aktami o charakterze nakazowo-admi-nistracyjnym. Ukoronowaniem zmian

społeczno-gospodarczych

wprowa-dzanych w powojennej Polsce było przyjęcie przez komunistyczny sejm

w 1952 r. konstytucji PRL60,która jako

podstawę ustroju społeczno-gospo-darczego państwa wskazywała na so-cjalistyczny system gospodarczy, oparty na uspołecznionych środkach produkcji i socjalistycznych stosunkach produkcji61. Wprowadzono priorytet i w zasadzie monopol tzw. własności społecznej,

w szczególności państwowej62. Nowa

rzeczywistość gospodarcza, niszcząc wolny rynek, wymuszała odejście od instytucji prawa gospodarczego czy handlowego i pojęć takich jak kupiec czy przedsiębiorca na rzecz instytucji i pojęć odpowiadających dokonującej

ludowej, spełniające podstawowe funkcje dyktatury proletariatu. Zob. również A. Roszkowski, op. cit.,

s. 216-219 oraz 240-244 oraz np. B. Dziewanowski--Stefańczyk, Wymiany pieniądza w Polsce w latach

1944-1950, „Mówią Wieki” 2015, nr 5.

60 Konstytucja PRL z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz. U. z 1952 r., nr 33, poz. 232 z późn. zm.). Na szczęście w PRL nie zdołano do końca zrealizować sowieckich wzorców w zakresie pełnej kolektywizacji własności rolnej i likwidacji rzemieślniczej drobnej wytwór-czości. Sektorom tym udało się zachować pewną niezależność, własność gospodarstw rolnych oraz warsztatów pracy.

61 Tak art. 7 ust. 1 konstytucji PRL. Zob. również cały rozdział 2 tego aktu prawnego pt. Ustrój społeczno-gospodarczy. W art. 3 pkt 3 konstytucji wskazywano, że: Polska Rzeczpospolita Ludowa

rozwija siły wytwórcze i gospodarkę kraju poprzez planowe wykorzystanie i wzbogacanie jego zasobów materialnych…

się socjalistycznej rewolucji63. W tak dalece zmienionych warunkach eko-nomicznych podstawową rolę zaczę-ły odgrywać jednostki organizacyjne

związane z własnością społeczną64

czyli przedsiębiorstwa państwowe, or-ganizacje spółdzielcze czy inne orga-nizacje i zrzeszenia „ludu pracującego

miast i wsi”65, nazwane jednostkami

gospodarki uspołecznionej. To właś-nie takie podmioty, które prowadziły działalność dysponując mieniem pań-stwowym lub spółdzielczym, zajęły dominującą rolę w gospodarce narodo-wej i to do nich adresowane były prze-de wszystkim unormowania nowych regulacji prawno-gospodarczych. Jak wskazano wcześniej, takie podejście wynikało z przyjętych założeń ideo-logicznych. Wprowadzały one prymat mienia uspołecznionego nad prywat-nym, co powodowało, że pozycja jedno-stek gospodarki uspołecznionej, w tym zwłaszcza jednostek państwowych, była wyraźnie lepsza od jednostek nie-uspołecznionych, aczkolwiek działal-ność obu typów podmiotów poddana była ścisłej reglamentacji i nadzorowi administracji państwa66. Osoby i

jed-63 Zob. J. Frąckowiak, Ustawodawstwo dotyczące

przedsiębiorców…, s. 2. Autor słusznie zauważa, że

w takiej sytuacji traciła zupełnie znaczenie definicja kupca z k.h. Istotne w ówczesnych warunkach stało się nie tyle uniwersalne określenie cech, jakie powi-nien spełniać podmiot uczestniczący w działalności gospodarczej, ile zróżnicowanie sytuacji takich podmiotów ze względu na rodzaj mienia, w oparciu o które prowadziły one swoją działalność. Podmioty te w k.c. zostały zdefiniowane jako tzw. jednostki gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej.

64 Funkcjonujące w oparciu o uspołecznione środki produkcji, wymiany, komunikacji i kredytu. Tak E. Kosiński, op. cit., s. 22.

65 Zgodnie z nomenklaturą konstytucji PRL.

66 Zob. J. Frąckowiak, Ustawodawstwo dotyczące

przedsiębiorców…, s. 2. Za cytowanym autorem można

wskazać, że co do zasady jednostki gospodarki

uspo-nostki organizacyjne, które prowadziły działalność w oparciu o tzw. własność indywidualną, stały się marginesem obrotu gospodarczego i mogły w nim uczestniczyć jedynie po uzyskaniu ze-zwolenia odpowiedniej władzy pub-licznej67.

W takiej sytuacji zakończenie rów-nież procesu formalnego odej-ścia od „prawa przedsiębiorstw

kapitalistycznych”68 było tylko kwestią

czasu. W 1964 r. uchwalono kodeks cy-wilny (w dalszej części „k.c.”), a kody-fikacja ta została oparta na założeniu

łecznionej mogły podejmować i prowadzić działalność gospodarczą dopuszczoną przez system prawny PRL bez konieczności uzyskiwania pozwolenia. Jednak z uwagi na to, że jednostki te prowadziły działalność w ramach planu centralnego oraz że były jednostkami państwowymi, bądź poddanymi faktycznej kontroli ze strony państwa, ich swoboda w podejmowaniu decyzji gospodarczych była w istocie wyłączona. Natomiast działalność jednostek gospodarki nie-uspołecznionej podlegała z definicji ścisłej kontroli i reglamentacji ze strony administracji państwowej.

67 Zob. J. Frąckowiak, Osiemdziesiąt lat…, s. 52. Działo się tak, pomimo że obowiązywały ustawy przedwojenne z zakresu prawa handlowego czy gospodarczego, jednak ustawy te obowiązywały w zasadzie wyłącznie pro forma. Np. rozporządzenie Prezydenta RP o prawie przemysłowym z 1927 r. obowiązywało do końca 1972 r. (zob. przypis nr 26 powyżej), a k.h. został uchylony dopiero w 1964 r. przez przepisy wprowadzające k.c. Jednak część przepisów przydatnych w szczególności dla handlu zagranicznego pozostawiono, tak że w istocie akt ten w znacznie okrojonej wersji nadal obowiązywał (zob. przypis nr 71 in fine poniżej). Z kolei u.z.n.k. z 1926 r. obowiązywała do 1993 r., tj. do momentu przyjęcia nowej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r., Dz. U. z 1993 r., nr 47, poz. 211 z późn. zm.). W realiach PRL to plany gospodarcze stały się podstawowymi aktami określającymi całokształt działalności pań-stwa w sferze gospodarki i wytyczały główne cele rozwoju społeczno-gospodarczego. Pozostałości prywatnych podmiotów gospodarczych, określane jako jednostki gospodarki nieuspołecznionej, egzy-stowały na obrzeżach gospodarki uspołecznionej. Zob. T. Kocowski, op. cit., s. 188.

68 Zob. np. A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części

jedności prawa cywilnego69. Zgodnie z przyjętymi założeniami k.c. obej-mował zakresem swej regulacji całość stosunków cywilnoprawnych, w tym również prywatnoprawne stosunki gospodarcze z udziałem wszystkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, w szczególności tych do-minujących w rzeczywistości obrotu gospodarczego PRL, czyli pomiędzy jednostkami gospodarki

uspołecznio-nej (włączając jednostki państwowe)70.

Wprowadzona do systemu prawnego zasada odrzucała wcześniejszą du-alistyczną koncepcję regulacji sto-sunków majątkowych przez przepisy prawa cywilnego i prawa handlowego, co przesądziło o losach k.h.71 Z dru-giej jednak strony, pomimo dążenia do podporządkowania stosunków go-spodarczych centralnemu sterowaniu i chęci wyeliminowania przez pań-stwo funkcjonujących wciąż

pozosta-69 Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. z 1964 r., nr 16, poz. 93 z późn. zm.) zaczął obowiązywać od 1 stycznia 1965 r.

70 Art. 1 k.c. wskazywał bowiem, że kodeks reguluje

stosunki cywilnoprawne między jednostkami gospo-darki uspołecznionej, między osobami fizycznymi oraz między jednostkami gospodarki uspołecznionej a osobami fizycznymi (§ 1), oraz jeżeli z przepisów kodeksu lub innych ustaw nie wynika nic innego, przepisy kodeksu dotyczące osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych nie będących jednostkami gospodarki uspołecznionej (§ 3). Por.

również L. Górnicki, op. cit., s. 69. Zob. również J. Wasilkowski, Metoda opracowania i założenia

kodeksu cywilnego, „Państwo i Prawo” 1964,

z. 5-6, s. 738-739.

71 Przyjęto założenie, że k.c. zniesie autonomię prawa handlowego jako wyodrębnionej formalnie gałęzi prawa. W związku z tym k.h. został uchylony wraz z przepisami wprowadzającymi. Pośród uchy-lonych przepisów były te fundamentalne dotyczące źródeł prawa (art. 1 k.h.) i pojęcia kupca (art. 2 k.h.). Pozostawiono jednak w mocy część kodyfikacji dotyczącej spółek handlowych wraz z przepisami posługującymi się pojęciem kupca i kupca rejestro-wego. Zob. również przypis poniżej.

łości gospodarki rynkowej, k.c. stał się ostoją niektórych instytucji i zasad tej gospodarki jak np. zasady swobody umów, na co słusznie zwraca się

uwa-gę w piśmiennictwie72.

Przyjęcie zasady jedności prawa cy-wilnego istotnie zaważyło na dalszych losach rozwiązań prawnych w zakre-sie prawa przedsiębiorców przyjętych w Polsce na przełomie lat 80. i 90. XX w. w związku z upadkiem komu-nizmu, jak również w okresie później-szym.

3. Okres transformacji ustrojowej