Opis realizacji badań 697

Zaproponowany schemat badań mieści się w strategii jakościowej, operującej wyjaśnieniami idiograficznymi698. Wiąże się ona z postawionymi niżej celami badawczymi, których zrealizowanie wymaga odniesienia się do indywidualnych doświadczeń osób badanych, jak również dotarcia do subiektywnych znaczeń, treści i wartości. Wyjaśnienia idiograficzne pomagają uchwycić sens wypowiedzi badanych oraz często ukryty kontekst badanego zjawiska699

.

Są to badania teoretyczne, o czym przesądza cel, który kieruje badaniem, czyli „budowanie teorii edukacji o zasięgu odniesionym do populacji oraz ich sprawdzenie”700. Mają charakter badań eksploracyjnych701, bowiem są próbą odpowiedzi na pytanie, czy studia doktoranckie kształcą przyszłą elitę702

. Dlatego, by uzyskać zamierzony cel oraz otrzymać wyjaśnienia rzetelne, wiarygodne i pełne, należy zastosować schemat określany jako porównawcze studium przypadku. „Schemat ten zmierza do opisania i wyjaśnienia przebiegu, obrazu zjawiska ogólnego umiejscowionego w jakiejś grupie czy instytucji”703. Umożliwia on zbudowanie kilku

697 Różni metodolodzy wymieniają odmienne etapy procesu badawczego. Mieczysław Łobocki wyróżnia następujące jego elementy: zaistnienie sytuacji problemowej, formułowanie problemów oraz hipotez badawczych, wybór i konstruowanie narządzi badawczych, dobór osób badanych, przeprowadzenie badań oraz analiza ich wyników (M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2006, s. 187). Bardziej szczegółowo i kompleksowo zagadnienie to podejmuje Earl Babbie (E. Babbie,

Podstawy badań społecznych, przeł. Zespół, Warszawa 2008, s. 130), u którego cały proces organizacji i

prowadzenia badań zaczyna się od zaistnienia w badaczu (1) zainteresowania danym problemem. Z jakiegoś względu wywołuje ono ciekawość poznawczą, muszącą być zaspokojoną. Następnie pojawia się pierwsza konkretna (2) idea, prowadzącą do poszukiwań (3) teorii na ten temat. Potem nadchodzi konieczna (4) faza konceptualizacji badań, w której dokładnie omawia się znaczenie pojęć, które będą badane oraz stosowane zmienne⁶⁹⁷. Na tym zaś następ dokonuje się (5) wyboru metody badawczej. Należy przy tym pamiętać, że każda metoda ma słabe i mocne strony, a stosując je zawsze się coś pominie albo zgubi. Z tego względu można stosować więcej niż jedną metodę. Po wyborze metody winien nastąpić etap (6) operacjonalizacji, sprowadzającej się do odpowiedzi na pytania, jak będziemy mierzyć zmienne oraz do wyboru technik pomiaru, przy czym należy pamiętać, iż „Badanie jakościowe nie jest kontrolowane prze zoperacjonalizowane zmienne i wskaźniki”( T. Bauman, T. Pilch, Zasady

badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s. 284). Jak dalej piszą

autorzy: „Jest zgłębianiem tematu z uwzględnieniem całego jego skomplikowania, przyglądaniem się zjawisku w całym horyzoncie jego istnienia” (Ibidem). Kolejnymi krokami są: (7) dobór próby do badań, (8) obserwacja, (9) zebranie danych empirycznych („zbiera się je poprzez systematyczny kontakt z ludźmi, ze środowiskiem, które się bada” (Ibidem), (10) przetwarzanie danych, czyli transkrypcja, klasyfikacja i kodowanie. Po tym musi nastąpić etap (11) analizy i (12) zastosowania wyników badań, które można zrealizować np. poprzez napisanie raportu.

698 K. Rubacha, op. cit., s. 20. 699 Ibidem, s. 19.

700

Ibidem, s. 25. 701 Ibidem.

702 Z teorii zaś można będzie wyprowadzić wnioski praktyczne, służące np. udoskonaleniu modelu studiów doktoranckich.

703

teorii jednostkowych oraz wzajemne ich porównanie aż do sformułowania ogólnego twierdzenia.

Cel poznawczy⁷⁰⁴

Cel badań wg Janusza Gniteckiego stanowi „rodzaj zamierzonego efektu, do którego chce dojść badacz w toku swojej pracy badawczej”705

. Jednak w badaniach o charakterze hermeneutycznym cel nabiera bardziej zniuansowanego charakteru, bowiem badaczowi zależy na „interpretacji i wartościowaniu zmian w jednostce z punktu widzenia kategorii form symbolicznych będących źródłem zmian i kontekstu kulturowego, w którym kategorie form symbolicznych funkcjonują, będących warunkiem dokonywania zmian”706. Dobrze określone cele pomagają sformułować problem badawczy, szczególnie że podejście jakościowe zmusza do rezygnacji z hipotez badawczych⁷⁰⁷.

Celem poznawczym podjętego w ramach rozprawy badania jest próba opisania i wyjaśnienia faktu społecznego, jakim jest edukacja elitarna na poziomie wyższym. By ten cel uzyskać, należało naszkicować obraz ważnego zjawiska na gruncie polskiej edukacji, tzn. studiów doktoranckich w ich nowym kształcie, które są przykładem kształcenia elitarnego, dostępnego dla nielicznych, „wybranych”, posiadających pewne predyspozycje umożliwiające pracę naukową708. Dodatkowy cel badania stanowiła także próba określenia i wyodrębnienia typów współczesnych doktorantów.

Cel ten realizowany był w oparciu o teoretyczną ramę pojęciową dostępną w części teoretycznej, dotyczącą trzech głównych wątków tej pracy – roli współczesnych elit, kształcenia uniwersyteckiego (w tym elitarnego) oraz studiów doktoranckich. Można zatem powiedzieć, że prezentują one konceptualizację badań, bowiem dostarczają definicji i odniesień. Rozbudowana forma odniesień teoretycznych obrazuje jeszcze jeden cel pracy, a mianowicie przedyskutowanie koncepcji dotyczących współczesnych elit, ze szczególnym naciskiem na elity intelektualne.

704 J. Gnitecki wyróżnia jeszcze obok celów poznawczych – cele teoretyczne, dążące np. do budowy modelu teoretycznego, ale też cele praktyczne – związanych z realizacją zadań praktycznych (J. Gnitecki,

Wprowadzenie do metod badań…, s. 59-61). Natomiast T. Bauman i T. Pilch wyróżniają cele:

eksploracyjne, opisowe, wyjaśniające (T. Bauman, T. Pilch, op. cit., s. 22-23).

705 H. Komorowska, Metody badań empirycznych w glottodydaktyce, Warszawa 1982, s. 77-78. 706 J. Gnitecki, Elementy metodologii badań…, s. 53, 87.

707 T. Bauman, T. Pilch, op. cit., s. 279. 708

Przedmiot badań

Przedmiotem badań były orientacje życiowe grupy 31 badanych doktorantów oraz ich deklaracje odnośnie identyfikacji z elitą, uniwersytetem oraz studiami doktoranckimi. Badanie miało pokazać, czy strategie studiowania są na tyle oryginalne, zindywidualizowane i wyjątkowe, by móc je nazwać elitarnymi. Autorka chciała dowiedzieć się, czy mają oni świadomość swoich zadań, szczególnie że są społecznie (pozytywnie) naznaczeni. Etykietowanie doktorantów polega na uznaniu ich zasług na polu nauki oraz na zaufaniu społecznym, jakim są obdarzeni, które ma zaowocować stworzeniem elitarnej grupy społecznej mające wpływ na kulturę, sztukę, naukę czy politykę.

W tym szerokim kontekście ważne wydaje się pytanie o samookreślenie celów życiowych i aspiracji doktorantów, których podjęcie będzie mieć konsekwencje dla kształtowania się różnego rodzaju elit oraz ich reprodukcji.

Problem badawczy i pytania badawcze

Według Jana Sztumskiego „problem badawczy to, co jest przedmiotem naszych wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcia badawcze” 709. Z tego względu zakreślenie prosto i jasno problemu badawczego nie jest zadaniem łatwym, jeśli weźmie się pod uwagę ogólność i przekrojowość tematu pracy i obszar zainteresowań, czyli współczesne elity i uniwersytet. Pytania zadane wprost mogą dać odpowiedzi będące krytyką, wytykaniem błędów i słabych stron badanych osób czy instytucji. Stąd problem badawczy należy sformułować w sposób obiektywy, bez zawartej w nich tezy lub bez sugestii. Badanie przede wszystkim ma dać odpowiedź na pytanie, czy i w jakim zakresie studia doktoranckie kształcą przyszłych

członków elit, mających wpływ na najważniejsze w kraju procesy społeczne, kulturalne i polityczne? Jest to pytanie o tyle ważne, iż przemiany uniwersytetu w

kraju i za granicą, które zachodzą pod wpływem procesów takich, jak np. utowarowienie wykształcenia, merkantylizacja, kredencjalizm, czy innych związanych z globalizacją, mają znaczenie dla autoidentyfikacji zarówno pracowników naukowych, jak i studentów. Doktoranci należą do obu tych grup, co powoduje rozbieżności i sprzeczności w pojmowaniu swych zadań i wyznaczaniu orientacji życiowej. Z kolei charakterystyczny dla ponowoczesności pluralizm – w tym wypadku motywacji, dróg

709

życiowych, ścieżek edukacyjnych, ale także późniejszej kariery doktorantów – dodatkowo ów ambiwalentny charakter studiów doktoranckich potęguje. Doktoranci są kształceni, by w przyszłości być pracownikami nauki. Nie zawsze w edukacji doktorantów obecna jest myśl o innych możliwościach kariery, np. w biznesie, polityce, samorządzie czy w instytucjach kultury. Jest kwestią nie do podważenia, że wszystkie państwa potrzebują elit, i to na każdym szczeblu: krajowym, regionalnym i lokalnym. Dlatego warto sobie zadać pytanie, jakie wartości są bliskie przyszłym elitom oraz jaki wpływ na nie ma kształcenie uniwersyteckie.

Pojawiają się w świetle wyżej omówionego pokrótce tematu trzy zakresy i trzy problemy: