Opozycja Don Kichot/Robinson

W polskiej recepcji Don Kichota zręby opozycji Don Kichota i Robinsona wyłaniają się z dyskusji między Ludwikiem Strasze- wiczem, Bolesławem Prusem a Ignacym Matuszewskim, doskonale zrekapitulowanej przez Kazimierza Sabika i Jana Tomkowskie- go⁵. Na tle polskich dyskusji nad unowocześnianiem i europeiza-cją kraju, tak przecież podobnych do debat toczonych w hisz-pańskiej przestrzeni publicznej od połowy XIX w., postać Don Kichota stanowiła doskonały pretekst do rozliczenia się z roman-tycznym i „bujającym w obłokach” idealizmem przeciwstawionym wzorcowi praktycznej skuteczności i użyteczności. Robinson staje się tu ucieleśnieniem ducha anglosaskiego, postępowego i racjo-nalnego, Don Kichot – hiszpańskiego, skojarzonego z irracjonal-ną wiarą, niebaczącą na obiektywne uwarunkowania działania.

Żaden z rozmówców nie podaje w wątpliwość ani nowoczesności Robinsona, więcej nawet: tego, że jego postawa wyczerpuje zna-miona nowoczesności, ani tego, że Don Kichot jest z gruntu an-tynowoczesny. Spór dotyczy jedynie tego, czy pomimo swego

„zapóźnienia” Don Kichot jest jeszcze cokolwiek wart, czy też należy mu się zasłużony odpoczynek w jakimś muzeum. Zarów-no dla Straszewicza, jak i Prusa reprezentowana przez Don Ki-chota postawa ma w istocie charakter dekadencki lub antyspo-łeczny, jego ideały zaś są, po pierwsze, puste, nie odnoszą się bowiem do żadnych prawdziwych wartości, po drugie zaś, zupeł-nie oderwane od rzeczywistości. Innymi słowy, Don Kichot jest tylko szaleńcem, który nie rozumiejąc zmieniającego się świata, nie potrafi zmienić swego sposobu działania i dostrzec, że dobre jest nie to działanie, które za punkt odniesienia ma najszczyt-niejsze nawet, lecz nierealizowane wielkie idee, lecz to, które skutecznie prowadzi do celów cząstkowych i doczesnych. Jak

_______________ 

5 Podążam za artykułami K. Sabik, La crítica literaria polaca frente a la novelística de Cervantes en el periodo del neorromanticismo, 1889–1918, dostęp elektroniczny: http://cvc.cervantes.es/literatura/cervantistas/coloquios/cl_I/cl_

I_21.pdf; J. Tomkowski, Robinson Kruzoe, Don Kichot i tłum, „Pamiętnik Literacki”

1987, z. 3, s. 57–75.

114 IWONA KRUPECKA

podsumował to Prus: „Don Kichot, znalazłszy się na jego [Robin-sona] miejscu, prędko skończyłby karierę: zrobiłby kilka rycer-skich wypraw, a przekonawszy się, że odwagą nie napełni pustego żołądka, skoczyłby z jakiej skały w morze. Ale Robinson, pocho-dzący nie z rycerskiej, ale pracowitej rasy, nie tylko wytrwał kil-kanaście lat na wyspie, nie tylko zapewnił sobie wygodne życie, ale jeszcze zebrał majątek i przygotował piękną posiadłość dla tych, którzy po nim na wyspie zamieszkali”⁶. Dla Matuszewskie-go, broniącego Don Kichota, jego nienowoczesny charakter rów-nież jest jasny: to pożyteczny, choć błądzący innowator, którego zaletą jest kierowanie się wartościami etycznymi, innymi niż te wywiedzione z przestrzeni praktycznej użyteczności i niezbęd-nymi, by ów świat usensownić. Można by więc uznać, że spór w zasadzie dotyczy modelu etyki, jaki w nowoczesnym, Robinso-nowskim świecie należy przyjąć: czy będzie to rozwiązanie utyli-tarystyczne, proponowane przez Prusa, czy też ujęcie łagodniej-sze dla Don Kichotów, które przyzna wartościom etycznym osobny status.

W Hiszpanii opozycję Don Kichota i Robinsona najmocniej wyeksponował Ángel Ganivet, opierając na niej swój projekt od-nowy narodu hiszpańskiego. Obydwie postaci Ganivet zinterpre-tował w sposób szablonowy, wiążąc Robinsona z nowoczesno-ścią, Don Kichota zaś z postawą antymodernistyczną i obydwu ujmując jako typy narodowe, które ucieleśniają cechy poszcze-gólnych podmiotów zbiorowych – „duszę narodu” czy „ducha rasy”, jak przedstawił to w Idearium español. Robinson Cruzoe reprezentuje to, co nowoczesne, czyli utylitaryzm, organizację pracy, egoizm przejawiający się poprzez wartościowanie działa-nia ze względu na jego użyteczność czy skuteczną realizację inte-resów oraz mechanizację działania, w tym działań wojennych.

Nowoczesność oznacza więc dla Ganiveta ogólnie pojęte „odcza-rowanie świata”, związane z procesami modernizacji, uprzemy-słowienia i gospodarki kapitalistycznej, a także zastąpienia

tra-_______________ 

6 B. Prus, Kroniki, oprac. Z. Szwejkowski, Warszawa 1961–1967, t. 15, s. 428.

Cyt. wg: J. Tomkowski, s. 58.

  Don Kichot czy Robinson? Spór o model nowoczesności  115 dycyjnych związków wspólnotowych relacjami stowarzyszenio-wymi, czyli właśnie organizacją. W oczach Ganiveta Robinson jest „zubożałym Ulissesem”, walczącym przeciwko naturze i dą-żącym do jej opanowania, ale niezdolnym do zawiązywania rela-cji z innymi ludźmi. Innymi słowy, jedyną relacją, jaką zna Robinson, jest oparte na technice zdominowanie świata ze-wnętrznego, tak rzeczy, jak i istot żywych. Don Kichot reprezen-tuje z kolei to, co anty-nowoczesne, opierające się modernizacji;

to, co tradycyjne − niezmiennego ducha narodu, niezmienne wartości etyczne, którym podporządkowane zostaje działanie.

Ucieleśnia niezależność od wszelkich uwarunkowań material-nych w zakresie definiowania ideału i dążenia do jego realizacji;

jedność z naturą, a nie przemoc wobec niej; celem ostatecznym jego aktywności jest zaś ustanowienie idealnej sprawiedliwości na świecie i nawet jeśli przemoc okazuje się do tego potrzebna, to poprzez nią przejawia się duch walki, a nie żołnierki, indywi-dualnego stawiania czoła przeciwnościom losu w imię tego, w co się wierzy, a nie zmechanizowanego, zdystansowanego zabijania dla realizacji partykularnych interesów⁷.

W ujęciu Ganiveta wyraźnie widoczny jest antymodernistycz-ny lęk przed mechanizacją życia, opór przeciw technice, która zaburza bezpośrednie relacje człowieka ze światem i innymi ludźmi, ugruntowane na osobistym kontakcie, przeżywaniu i doświadczaniu rzeczywistości jako aksjologicznie nacechowa-nej. Świetnie pokazuje to przeciwstawienie żołnierki walce: żoł-nierz, wyposażony w broń dalekiego zasięgu, dzięki dystansowi dehumanizuje wroga i zabija bezrefleksyjnie, myśląc jedynie w kategoriach skuteczności działania i wymogów strategii, pod-czas gdy walczący rycerz pozostaje z wrogiem w relacji

bezpo-_______________ 

7 Á. Ganivet, Idearium español. El porvenir de España, ed. 8, Madrid 1970, s. 146–148; 59–68. Cf. również analizę idei Ganiveta w kontekście krytyki związanych z nowoczesnością przemian:M.Olmedo Moreno, El pensamiento de Ganivet y actualidad de Ganivet, prólogo de A. Soria Olmedo, Granada 1997;

H. Ramsden, Ángel Ganivet’s Idearium español. A critical study, Manchester 1967; K.E. Shaw, Ángel Ganivet: A sociological interpretation, „Revista de Estudios Hispánicos” 1968, vol. 2, no. 2.

116 IWONA KRUPECKA

średniej, a zatem – osobowej i etycznej, która zobowiązuje go do respektowania kodeksu etycznego i nakłada na niego inne niż jedynie pragmatyczne ograniczenia. W ten sposób modernizacja, odzierając rzeczywistość z jej „aureoli”, ze świętości, przede wszystkim uprzedmiotawia to wszystko, co w ramach tradycyj-nych struktur było postrzegane jako podmiotowe, prowadząc w rezultacie do „abulii”, choroby woli, która pozbawiona obiek-tów pragnienia − przestaje pragnąć⁸. Warto przy tym zaznaczyć, że takie odczytanie Don Kichota niewątpliwie ma umocowanie w tekście powieści: słynne sceny z wiatrakami i młynami wod-nymi z jednej strony pokazują starcie bohatera z wchodzącymi wówczas do użycia „maszynami”, które stanowiły istotną techno-logiczną zmianę i zrewolucjonizowały tradycyjne techniki rolni-cze, z drugiej zaś – odzwierciedlają modernistyczny mit walki człowieka z bezduszną maszyną⁹. Nie mówiąc nawet o bezpo-średniej tematyzacji zagadnienia starcia „starego” z „nowym”

w postaci zasadniczego wątku przywrócenia epoki rycerskiej temu, co można by nazwać epoką prozy życia. „Wczytanie” zatem w Don Kichota sporu nowoczesności z tradycją na pewno nie było formą nadinterpretacji, lecz uchwycało wątki w powieści rzeczywiście obecne.

W gruncie rzeczy, czy to u Ganiveta, czy to u Prusa i Stra-szewicza, mamy do czynienia z tą samą opozycją postaw i modeli życia, z tym że odwrotnie wartościowaną. Nowoczesność jest utożsamiana z postępem naukowo-technicznym i racjonalizacją życia poprzez jego lepszą organizację, anty-nowoczesność tym-czasem jest postrzegana jako bezpośrednie odzyskiwanie prze-szłości, tradycji narodowej, odkrywanie jakiegoś aksjologicznego jądra rzeczywistości, które ma być od procesów modernizacyj-nych niezależne. Taka konstrukcja obydwu modeli zakłada ich

_______________ 

8 Cf. G. Jurkevich, Abulia, Nineteenth-Century Psychology and the Genera-tion of 1898, „Hispanic Review” 1992, vol. 60, no. 2.

9 Cf. Ch. Aubrun, The Reason of Don Quixote’s Unreason, w: R. El Saffar (ed.), Critical Essays on Cervantes, Boston, Massachusetts 1986 oraz E.C. Riley, Don Quixote: From Text to Icon, „Cervantes: Bulletin of the Cervantes Society of America” 1988, vol. 8, Special Issue, s. 113–115.

  Don Kichot czy Robinson? Spór o model nowoczesności  117 absolutną rozłączność, tak jakby nie sposób było się unowocze-śniać bez rezygnacji z odniesienia do tradycyjnych form życia czy uznawanego za odziedziczony systemu wartości.