INSTYTUT SLAWISTYKI PAN, WARSZAWA
Don Kichot
w sporach światopoglądowych Rosjan (od połowy XIX wieku do lat 30. wieku XX)
[...] co reprezentuje sobą Don Kichot? Wiarę, przede wszystkim;
wiarę w coś wiecznego, niepodważalnego, w prawdę.
Iwan Turgieniew1 Nie ulega wątpliwości, że każdy czytelnik zawsze wprowadza w lekturę „Don Kichota”
część własnych przesądów i przekonań, uwarunkowanych przez epokę.
Andrés Trapiello2
on Kichot, postać z powieści Cervantesa, zajmuje w kultu-rze rosyjskiej szczególne miejsce z uwagi na popularność samego dzieła, bogatą tradycję przekładową3, liczne odwołania do powieści i postaci jej bohatera w literaturze, teatrze, kinie,
_______________
1 Cytat z eseju Iwana Turgieniewa Hamlet i Don Kichot. Tu i dalej – jeśli nie zaznaczono inaczej – cytaty w przekładzie autorki.
2 Z książki Andresa Trapiello Żywoty Cervantesa. Próba innej biografii, przeł.
P. Fornelski, Warszawa 2012.
3 Tłumaczenia powieści Cervantesa na język rosyjski – to odrębny, obszerny temat, omówiony dość szczegółowo w ostatniej monografii rosyjskiego badacza Wsiewołoda Bagno, Don Kichot w Rossii i russkoje donkichotstwo, Petersburg 2009. Po raz pierwszy Don Kichot został wydany po rosyjsku w 1769 r. w wersji niepełnej (27 rozdziałów), w przekładzie zapośredniczonym z języka francuskiego.
Pierwszy przekład z języka hiszpańskiego, również wersji niepełnej, ukazał się w roku 1838. Autorem przekładu z hiszpańskiego pierwszej pełnej wersji powieści
D
80 KATARZYNA OSIŃSKA
sztukach plastycznych, wreszcie na zakorzenienie w języku ro-syjskim określeń, pochodzących od imienia rycerza traktowane-go jako imię własne: donkichotstwo (pojęcie to będę tłumaczyła na polski jako: donkichotyzm, dla odróżnienia od polskiej donki-szoterii4) czy donkichotstwowat' (zachowywać się jak Don Ki-chot). Odwołania do powieści Cervantesa, zaczerpnięte z niej motywy, warianty postaci jej protagonistów można odnaleźć w wielu dziełach literatury rosyjskiej: od Aleksandra Puszkina, Mikołaja Gogola, Fiodora Dostojewskiego, Nikołaja Leskowa, Dmitrija Mierieżkowskiego, Iwana Czułkowa po Anatolija Łuna-czarskiego, Andrieja Płatonowa czy Wieniedikta Jerofiejewa.
_______________
był Władimir Karelin (1866). Tłumaczenie to uznano (nie bez poważnych zastrzeżeń) za dobrze przylegające do ówczesnego języka rosyjskiego, a zatem za współczesne, co przyczyniło się do jego popularności i do wielu wznowień Na przełomie XIX i XX w. miał miejsca prawdziwy wysyp nowych przekładów – ukazało się ich co najmniej sześć. Współcześnie najbardziej cenione są dwa tłumaczenia powstałe już w wieku XX. Pierwsze z nich ukazało się w latach 1929–1932 w petersbur-skim wydawnictwie „Academia” pod redakcją Borisa Krżewskiego i Aleksandra Smirnowa. Nazwiska tłumacza/tłumaczy (poza autorem tłumaczeń części poe-tyckiej powieści, Michaiłem Kuzminem) nie zostały ujawnione (sic!). Prawdodobnie tłumaczenie było dziełem zbiorowym; Wsiewołod Bagno podaje, że po-wieść przetłumaczyło trzech tłumaczy (nie licząc Kuzmina): Grigorij Łoziński, Konstantin Moczulski, Jelizawieta Dmitrijewa, cf. W. Bagno, Don Kichot w Ros-sii..., s. 154. Nazwiska tłumaczy zostały z pierwszego wydania usunięte przez cenzurę z przyczyn politycznych. Tłumaczenie to funkcjonuje do dziś jako wierne w oddawaniu znaczeniowych niuansów hiszpańskiego oryginału. Współcześnie jednak najczęściej wznawiany jest przekład z 1951 r., autorstwa Nikołaja Lubi-mowa. Tłumacz ten znany jest z inwencji w tworzeniu rosyjskich frazeologicz-nych ekwiwalentów oryginału.
4 W Słowniku języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka (1 wy-danie: 1978) słowo donkiszoteria oznacza „postawę życiową, sposób postępowania właściwy donkiszotowi”, a donkiszot to „człowiek kierujący się wzniosłymi ideami, pragnieniem walki o szlachetne cele, ale niemający poczucia rzeczywistości, real-ności swych zamierzeń, sprawiający wrażenie komiczne [...]”. W Słowniku wyra-zów obcych Wydawnictwa Naukowego PWN (2002) donkiszoteria, rozumiana jest jako: „postawa życiowa nacechowana marzycielstwem”, a także: „dziwactwo, ma-niactwo”. Z kolei w bodaj najpopularniejszym Słowniku wyrazów obcych i zwro-tów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego donkiszoteria – to: „(wzbudzająca śmiech a. politowanie) walka z «wiatrakami», tj. z wrogami urojonymi a. nieosią-galnymi lub o nierealne cele” (wydanie trzynaste, 1983). Wydaje się, że definicja Kopalińskiego najbliższa jest potocznemu rozumieniu donkiszoterii. Mając na uwadze przewagę negatywnych konotacji polskiej donkiszoterii, celowo posługuję się w odniesieniu do tradycji rosyjskiej określeniem donkichotyzm, w większym stopniu akcentującym pragnienie realizowania ideałów niż fakt ich nieosiągalności.
Don Kichot w sporach światopoglądowych Rosjan 81 Problematyka ta stanowi przedmiot badań komparatystów za-równo w Rosji, jak i poza jej granicami. Jednocześnie, od połowy XIX wieku w rosyjskim piśmiennictwie upowszechnia się figura
„rosyjskiego Don Kichota”. Zjawisko to stanowi wynik wyprowa-dzenia postaci powieściowej poza dzieło literackie, poza epokę, w której powstało, nadania jej znaczenia ponadhistorycznego, a następnie włączenie w obręb własnej kultury, co sprawiło, że na wyobrażenia o postaci rycerza znaczący wpływ miały przeko-nania i nastawienia rosyjskich czytelników. Jurij Ajchenwald, autor dwutomowego dzieła poświęconego różnorakim aspektom recepcji samej powieści Cervantesa, jak i jej głównego bohatera, pisał, że zajął się tym tematem, kiedy zrozumiał, iż „losy Don Kichota na rosyjskim gruncie – to jeden z tematów naszej histo-rii i naszej kultury”5. Wsiewołod Bagno z kolei w swej książce dowodzi, iż wywodzący się od specyficznie zinterpretowanej po-staci rycerza rosyjski donkichotyzm utożsamia kompleks zacho-wań i postaw charakterystyczny dla rosyjskiej inteligencji od drugiej połowy wieku XIX do początku XX.
Don Kichot zatem z czasem stał się „metapostacią”, stano-wiącą komentarz do pewnych postaw czy zachowań, które na gruncie rosyjskim co najmniej od połowy XIX wieku były inter-pretowane bądź jako marzycielstwo, hołdowanie niemożliwym do zrealizowania projektom, bądź jako przykład altruizmu, bezinte-resowności, dążenia do prawdy i sprawiedliwości, walki o reali-zację ideałów, nawet jeśli walka ta jest daremna. Odwoływanie się do Don Kichota i donkichotyzmu w drugiej połowie XIX wie-ku może być rozpatrywane także w połączeniu z projektem poli-tyczno-społecznym, stawiającym w centrum uwagi przekształce-nie Rosji: zarówno poprzez dążeprzekształce-nie do przemian inspirowanych wzorcami europejskimi, jak i realizację idei powrotu do własnej tradycji i własnej – czyli nieskażonej wpływami zachodnimi – tożsamości6. Zatem figurą Don Kichota posługiwali się – dla
_______________
5 J. Ajchenwald, Don Kichot na russkoj poczwie, Vermont 1982, t. 1, s. 97.
6 Ciekawe paralele w przeniesienia „mitu Don Kichota” na grunt problema-tyki polityczno-społecznej w Rosji i Hiszpanii nasuwają się po lekturze książki Iwony Krupeckiej Don Kichote w krainie filozofów. Autorkę interesuje przede
82 KATARZYNA OSIŃSKA
podkreślenia własnego ideowego zaangażowania lub oceny zaan-gażowania innych – przedstawicie różnych koncepcji historiozo-ficznych, przeciwnicy ideowi i polityczni: słowianofile i zapadnicy (okcydentaliści), zwolennicy i przeciwnicy samodzierżawia, a w wieku XX – bolszewicy i dysydenci. „W Rosji Don Kichoci po-czątkowo «szli w lud» i przygotowywali rewolucję. Kiedy fanatycy opętani miłością do ludzkości przejęli władzę, «donkichotyzm»
przekształcił się w ruch dysydencki” – pisał Wsiewołod Bagno7. Prześledzenie, w jaki sposób rosyjscy pisarze, publicyści, in-telektualiści posługiwali się figurą Don Kichota, ujawnia spek-trum możliwych interpretacji, jakie podsuwała zarówno powie-ściowa postać, jak i jej metonimiczne przetworzenie. Oto dwa przykłady. W 1856 roku Iwan Kiriejewski, rosyjski filozof religij-ny i jeden z twórców słowianofilstwa, prądu myślowego, podkre-ślającego odrębność kulturową Rosji w stosunku do szeroko rozumianego Zachodu, pisał: „Działalność bezinteresowna stała się czymś niezrozumiałym: nabiera ona takiego znaczenia w świecie współczesnym, jakie w czasach Cervantesa miały czy-ny rycerskie”8. Cytat pochodzi z rozprawy O nieobchodimosti i wozmożnosti nowych naczał dla fiłozofii (Konieczność i możli-wość nowych zasad dla filozofii), poświęconej analizie kryzysu zachodniego oświecenia; autor odnosi się w niej krytycznie do zdominowania świata zachodniego przez racjonalizm, który
wy-_______________
wszystkim zjawisko hiszpańskiego „kichotyzmu” w aspekcie filozoficznym: jako wyraz poszukiwania nowoczesnej formuły podmiotowości, jednak parokrotnie powraca w swej książce do kwestii „kichotyzmu” i „problemu Hiszpanii”. Odno-towuje mianowicie fakt zastosowania interpretacji powieści do sporu, toczącego się między przedstawicielami tzw. Pokolenia ’98, o treść narodowego mitu Hisz-panii. Krupecka rekonstruuje społeczno-polityczne poglądy Angela Ganiveta, Miguela de Unamuno, Ramira de Maetzu, Josè Ortegi y Gasseta, wskazując na utożsamianie kichotyzmu z „nacjonalistycznym idealizmem heroicznym”, a także – szerzej – na włączenie go w konflikt tradycjonalizmu z liberalizmem, rozumia-nym jako program europeizacji Hiszpanii. Cf. I. Krupecka, Don Kichote w krainie filozofów, Toruń 2012, s. 65–78 i in.
7 W. Bagno, Don Kichot w Rossii..., s. 213.
8 I. Kiriejewskij, Połnoje sobranije soczinienij w dwuch tomach, pod red. M. Ger-szenzona, Moskwa 1911, t. 1, s. 246; cyt. za polskim przekładem: Rosyjska myśl filozoficzna i społeczna (1825–1861), wybór, wstęp, przypisy A. Walicki, Warsza-wa 1961, s. 143 (fragment w przekładzie H. Zelnikowej).
Don Kichot w sporach światopoglądowych Rosjan 83 parł wiarę oraz przez przemysł (utożsamiany z ekspansją kapita-lizmu), który wyparł bezinteresowność. Stąd przywołanie mitu rycerstwa z czasów Cervantesa (mitu reaktywowanego przez Don Kichota) staje się tu metaforą tak głębokiego rozdźwięku między rzeczywistością zastaną a przeszłością, że przeszłość i jej idee jawią się na Zachodzie jako utracone na zawsze.
W recenzji dzieł Kiriejewskiego (wydanych w 1861 roku) kry-tyk i publicysta Dmitrij Pisariew, reprezentujący o pokolenie młodszą formację rewolucyjnych demokratów (tzw. pokolenie lat sześćdziesiątych XIX wieku) nazywa samego Kiriejewskiego Ry-cerzem Smętnego Oblicza, akcentując nierealizowalność ideałów, reprezentowanych przez słowianofilów. „Słowianofilstwo jest ro-syjskim donkichotyzmem; tam gdzie stoją wiatraki, słowianofile widzą uzbrojonych olbrzymów. Stąd biorą się ich wieczne fraze-sy, niejasne bredzenie o ludzie, o rosyjskiej cywilizacji, o przy-szłym wpływie Rosji na życie umysłowe Europy. Wszystko to jest donkichotyzmem, zawsze szczerym, często poruszającym, ale jeszcze częściej niemożliwym do zrealizowania”9.
Te dwa fragmenty napisane na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX wieku (dzieli je zaledwie sześć lat) stano-wią charakterystyczne przykłady odwoływania się do dzieła Cervantesa i postaci Don Kichota w celu uściślenia własnych poglądów, w tym wypadku – stosunku do kwestii rosyjskiej: jaką drogę powinna wybrać Rosja? Czy powrotu do źródeł własnej kultury w celu zachowania tożsamości, jak tego chcieli słowiano-file, czy też uznania (choć nie bezkrytycznego) wartości oświece-nia, zachodniego racjonalizmu, co w największym uproszczeniu, bliskie było okcydentalistom?10 Dla Kiriejewskiego,
reprezentan-_______________
9 D. Pisariew, Russkij Don Kichot, w: Don Kichot w Rossii. On wjezżajet iz drugogo wieka..., wybór L.M. Burmistrow, Moskwa 2013, s. 82.
10 Spór między słowianofilami i okcydentalistami w rosyjskiej myśli histo-rycznej nie jest możliwy do krótkiego zreferowania. Najbardziej kompetentnym znawcą tej problematyki jest Andrzej Walicki; cf. m.in. jego prace: Osobowość a historia. Studia z dziejów literatury i myśli rosyjskiej, Warszawa 1962; Rosyjska filozofia i myśl społeczna od oświecenia do marksizmu, Warszawa 1973; W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, War-szawa 2002 (pierwsze wydanie: WarWar-szawa 1961).
84 KATARZYNA OSIŃSKA
ta idealistycznego konserwatyzmu, utracone na Zachodzie war-tości, takie jak bezinteresowność, nie muszą zostać utracone w Rosji pod warunkiem, że zachowa ona własną tożsamość. Dla Pisariewa szukanie w przeszłości jedynego wzorca stanowi przy-kład utopijnego marzycielstwa.
W innych swych artykułach Pisariew, przywołując figurę Don Kichota, wykraczał poza bezpośrednią ocenę słowianofilstwa, przy czym nadal polemizował z wszelkimi przejawami pięknodu-chostwa, krytykując typ entuzjasty czy wręcz fanatyka, któremu wzniosłe idee przesłaniają codzienność i racjonalizm. „Fanatyzm bywa niekiedy pożyteczny jako dźwignia historii, ale w życiu co-dziennym może przysporzyć wielu niedogodności”11, stąd po-trzebny jest sceptycyzm.
Pisariew twierdząc, że Rosjanom bliżej do Hamleta niż do Don Kichota, odnosił się wprost do słynnego eseju Iwana Tur-gieniewa Hamlet i Don Kichot. Wygłoszony przez pisarza jako odczyt na spotkaniu zorganizowanym przez Stowarzyszenie Po-mocy Ubogim Pisarzom i Uczonym w Petersburgu tekst wystą-pienia został opublikowany w styczniowym numerze pisma „So-wieriemiennik” w 1860 r. Turgieniew przypominał, że Hamlet i Don Kichot narodzili się w tym samym czasie, w pierwszych latach XVII wieku i że zarówno oba dzieła, jak i postaci ich pro-tagonistów, stanowią niewyczerpane niemal źródło odczytań.
Przy czym pisarz podkreślał przewagę Hamleta – jeśli chodzi o możliwości interpretacji – nad Don Kichotem i wyrażał żal, iż powieść Cervantesa nie doczekała się dotąd (do drugiej połowy XIX wieku) dostatecznie dobrego przekładu na język rosyjski12 i z tego powodu postać rycerza jawi się czytelnikom częściej jako
„błazen”, a określenie „donkichotyzm” jest traktowane jako
rów-_______________
11 D. Pisariew, Russkij Don Kichot..., s. 80.
12 Pisarz, niezadowolony z poziomu rosyjskich przekładów powieści, pragnął przetłumaczyć ją samodzielnie. Miał dostęp do oryginału, jako że znał język hiszpański, a jednocześnie wysoko cenił – i porównywał z rosyjskimi tłumacze-niami – francuski przekład Louisa Viardota z 1836 r. (w tym przekładzie powieść czytało wielu wykształconych Rosjan, w tym Fiodor Dostojewski), jednak planu tego nie zrealizował.
Don Kichot w sporach światopoglądowych Rosjan 85 noznaczne ze słowem „niedorzeczność”, podczas gdy powinno się je interpretować jako zdolność do najwyższego poświęcenia, tyle że ukazaną od strony komicznej13.
W ujęciu zaproponowanym przez Turgieniewa, Hamlet stoi ponad społeczeństwem, „żyje dla samego siebie”, jest egoistą, zamkniętym we własnym świecie, a zarazem człowiekiem reflek-sji; jego ideał jest ulokowany w nim samym. Don Kichot prze-ciwnie, gotów jest całkowicie poświęcić się dla ideału zewnętrz-nego; jest altruistą, żyjącym dla innych, wierzącym w możliwość zwalczenia zła; człowiekiem czynu. Hamletowi nie obca jest iro-nia, zwątpienie; Don Kichot – to pozbawiony wahań entuzjasta:
„człowiek ubogi, pozbawiony środków i związków, stary, samot-ny, bierze na siebie naprawianie zła i bronienie ludzi prześlado-wanych, zupełnie mu nieznanych, na całym świecie”14. Przy czym Turgieniew dostrzega ewolucję Don Kichota (zmianę, jaka dokonuje się w nim w drugim tomie powieści) oraz nie neguje komicznego aspektu rycerza, zarazem jednak podkreśla, że śmiech, jaki postać ta wyzwala, służy pojednaniu, odkupieniu i zrozumieniu. Śmiejemy się z Don Kichota ponieważ nie odróż-nia on miednicy od złotego hełmu, jednak – pyta Turgieniew – czy my sami zawsze potrafiliśmy dokonać takiego rozróżnienia?
I dochodzi do wniosku, że najważniejsze, czego uczy Don Kichot, to szczerość i siła przekonań oraz zdolność do walki o nie, nato-miast rezultat owej walki zależny jest od losu.
Zaproponowane przez Turgieniewa przeciwstawienie Don Ki-chota z jego entuzjazmem refleksyjnemu Hamletowi, którego cechuje egoizm, „a stąd też niewiara”15, jak każde tego rodzaju uproszczenie, z czasem uprościło się jeszcze bardziej, co sprzyja-ło ukształtowaniu się stereotypowych sądów o obu postaciach.
Przy czym trzeba tu podkreślić, że sam Turgieniew wykraczał
_______________
13 I.S. Turgieniew, Gamlet i Don Kichot, w: Połonoje sobranije soczinienij i pi-siem w 30 tomach. Soczinienija w 12 tomach, Moskwa 1980, t. 5, s. 330–348 (po polsku esej Turgieniewa w przekładzie Michała Bohuna i z komentarzem Andrze-ja Walickiego ukazał się w: „Przegląd Polityczny”, 2003, nr 60, s. 3–11).
14 Ibidem, s. 335.
15 Ibidem, s. 333.
86 KATARZYNA OSIŃSKA
poza ów dualizm, podkreślając, iż w walce tych skrajnych, opo-zycyjnych pierwiastków: egoizmu i altruizmu, refleksji i działa-nia, konserwatyzmu i progresu zawiera się istota życia16. Poza tym, pisarz dostrzegał pozytywne i negatywne cechy obu postaci oraz wskazywał na paradoksy wolności i zniewolenia, jakie można zaobserwować w reprezentowanych przez nich posta-wach. O Don Kichocie pisał, iż „darzy on głębokim szacunkiem cały istniejący porządek, religię, monarchię i książąt, a jednocze-śnie jest wolny i szanuje wolność innych. Hamlet wymyśla kró-lom, dworzanom, a w istocie – jest skłonny do ucisku i nietole-rancyjny”.
W tym miejscu warto przypomnieć, że wcześniej od Turgie-niewa polemikę z wyobrażeniami Don Kichota jako buntownika podjął Heinrich Heine, który w swym Wstępie do „Don Kichota”
z 1837 roku pisał: „Wystąpień przeciw absolutyzmowi jak i prze-ciw katolicyzmowi nie znajdujemy w Don Kichocie. Krytycy, któ-rzy węszą w nim coś podobnego, popełniają wyraźny błąd.
Cervantes był synem szkoły, która bezwzględne posłuszeństwo wyidealizowała nawet w formie poetyckiej”17. Mimo tych ostrze-żeń, w Rosji rewolucjoniści i buntownicy wielokroć będą się utożsamiać lub będą utożsamiani z postacią Rycerza Lwów – zarówno w duchu afirmacji, jak i krytyki.
Tekst Turgieniewa powstawał w konkretnej sytuacji politycz-nej – jego idea narodziła się po rewolucji 1848 roku, której klę-skę pisarz obserwował w Paryżu. Artykuł miał zatem charakter publicystyczny i zawierał akcenty polemiczne. Stanowił odpo-wiedź na krytykę Aleksandra Hercena18, który w losach rewolucji 1848 roku dostrzegł kryzys metod walki o zmianę państwa i spo-łeczeństwa, a samych rewolucjonistów porównywał – w Listach
_______________
16 Ibidem, s. 341.
17 H. Heine, Wstęp do „Don Kichota”, przeł. M. Kurecka, w: Dzieła wybrane.
T. II: Utwory prozą, Warszawa 1956, s. 548.
18 O motywach powstania tekstu Turgieniewa i o jego polemice z Aleksan-drem Hercenem pisano w Rosji wielokrotnie; cf. komentarze do tekstu Turgie-niewa w: I.S. Turgieniew, Połonoje sobranije soczinienij i pisiem w 30 tomach.
Soczinienija w 12 tomach, Moskwa 1980, t. 5, s. 506–524.
Don Kichot w sporach światopoglądowych Rosjan 87 z Francji i Włoch (a konkretnie w liście trzynastym pisanym w Nicei w 1851 roku) – do Don Kichotów. Hercen zarzucał rewo-lucjonistom, że choć mieli wspaniałe cele – obalenie tyranii, wal-kę o wolność i braterstwo, to przegrali, ponieważ nie byli do tej walki przygotowani. Donkichotyzm stał się dla Hercena metaforą utopijnych, skazanych na niepowodzenie projektów politycz-nych, których zwolennicy, zafascynowani przeszłością, używają starej, „zardzewiałej” broni i dlatego muszą przegrywać19. W 1862 roku, czyli już po ukazaniu się tekstu Turgieniewa, Her-cen wręcz wyrażał nadzieję, że typ Don Kichota rewolucji, „suro-wy i tragiczny, powoli znika, niczym białowieski żubr”, i że w końcu zniknie na zawsze20.
Turgieniew, przygotowując swoje wystąpienie, odnosił się do sytuacji politycznej w Rosji przełomu lat pięćdziesiątych i sześć-dziesiątych XIX wieku. Jego interpretacja Don Kichota mogła być odbierana jako zachęta do sformułowania programu działa-nia, według którego należało porzucić pasywność i wahania (ja-kie cechowały w takim uproszczonym ujęciu Hamleta) i przyjąć postawę aktywną: działać, poświęcić się idei uczynienia świata bardziej sprawiedliwym. Czyli programu adresowanego do wszystkich, pragnących obalenia caratu, wprowadzenia bardziej sprawiedliwego ustroju. Z drugiej strony, artykuł Turgieniewa, mógł być (i przez wielu był) odbierany jako konstatacja stanu faktycznego: jako próba opisu nowego typu działacza, wroga samodzierżawia21.
Esej Turgieniewa, a także inne dzieła pisarza, stały się punk-tem odniesienia w sporach ideowych i politycznych prowadzo-nych przez myślicieli i działaczy polityczprowadzo-nych: rewolucyjprowadzo-nych demokratów, narodników czy anarchistów, jak Wissarion Bieliń-ski, Nikołaj CzernyszewBieliń-ski, Nikołaj Dobrolubow, Michaił
Baku-_______________
19 Cf. A. Hercen, Sobranije soczinienij w 30 tomach, Moskwa 1955, t. 5, s. 206.
20 A. Hercen, Koncy i naczała (fragment), w: Don Kichot w Rossii. On wjezża-jet iz drugogo wieka..., s. 54.
21 Warto tu dodać, że inną interpretację eseju Turgieniewa zaproponował Andrzej Walicki, cf. O „schopenhaueryzmie” Turgieniewa, w: idem, Idea wolności u myślicieli rosyjskich. Studia z lat 1955–1959, Kraków 2000, s. 107–151.
88 KATARZYNA OSIŃSKA
nin, Piotr Kropotkin. Bohaterów wielu utworów pisarza, choćby tytułową postać z powieści Rudin czy bułgarskiego rewolucjoni-stę Insarowa z powieści W przededniu, postrzegano jako kolejne wcielenia „donkichotowskiego” typu. Sam Turgieniew zaś przy-znawał, że powieść Cervantesa odegrała w jego biografii literac-kiej centralną rolę; w liście do Pawła Annienkowa, krytyka i hi-storyka literatury, zasłużonego badacza twórczości Puszkina, pisał: „Cervantes stał się dla mnie tym, czym dla Pana prawdo-podobnie Puszkin”22. Interpretując Don Kichota, obdzielając jego cechami bohaterów swych utworów, rosyjski pisarz stronił od jednoznacznych ocen. „Don Kichoci” Turgieniewa bywają marzy-cielami, porywającymi się na szlachetne, choć skazane na po-rażkę czyny, bądź pięknoduchami niezdolnymi do racjonalnego działania.
Do eseju Turgieniewa odwoływali się zatem niemal wszyscy autorzy, piszący zarówno o samej powieści Cervantesa, jak i o jej recepcji w Rosji; powoływali się nań także filozofowie, myśliciele społeczni i historycy idei, podejmujący wysiłek rozpoznania poli-tycznej, społecznej i mentalnej sytuacji Rosji i Rosjan. W tym drugim przypadku, horyzont refleksji nie obejmował samej po-wieści, ani interpretacji jej bohatera. Imię Don Kichota, utożsa-miane z pojęciem „donkichotyzmu”, stało się określeniem, za pomocą którego charakteryzowano własną lub cudzą pozycję w sporach ideowych i politycznych. Przy czym w zależności od tego, kto nazywał i kogo nazwano Don Kichotem, zmieniał się sens i nacechowanie tej antonomazji (rodzaj metonimii, kiedy imię własne znanej postaci używane jest jako nazwa typu ludz-kiego). I tak, za Don Kichotów uważano bezkompromisowych idealistów, podejmujących działania, nawet jeśli skazane są one na porażkę, ale też marzycieli, naiwnych fantastów, bojowników o sprawy wzniosłe, lecz niemożliwe do zrealizowania.
Przyjmując rolę krytyka systemu i społeczeństwa, Turgieniew przywoływał znane postaci literackie, wyprowadzając je poza
_______________
22 Cyt. wg W. Bagno, Don Kichot w Rossii.., s. 80.
Don Kichot w sporach światopoglądowych Rosjan 89 obszar literackiej fikcji, przekształcając w uniwersalne typy.
Isaiah Berlin w eseju Narodziny rosyjskiej inteligencji23 zauważył, że rosyjscy pisarze XIX wieku, wśród nich właśnie Turgieniew,
„stworzyli nowe podejście do powieści, wynikające z ich
„stworzyli nowe podejście do powieści, wynikające z ich