Organizacja rynku i uwarunkowania jego rozwoju

Rynek pomp ciepła w Unii Europejskiej jest bardzo dobrze ukształtowany w Szwecji, Niemczech i Francji. W Danii, Finlandii, Austrii i Holandii ma bardzo duży potencjał i szybko się rozwija. W pozostałych krajach jest w początkowej, dość chaotycznej fazie wzrostu albo w ogóle się nie rozwija (tabela 5). Mimo występujących różnic, rynek ten jest jednak coraz lepiej zor-ganizowany, co przejawia się głównie w intensyfikacji współpracy międzyna-rodowej i w działaniach informacyjnych promujących wykorzystywanie pomp ciepła do ogrzewania i klimatyzacji pomieszczeń.

W odróżnieniu od USA, w Europie nie ma jeszcze organizacji, która zajmo-wałaby się wyłącznie problematyką geotermalnych pomp ciepła. W ramach pro-jektu GROUND-REACH, który zakończył się w grudniu 2008 roku, powołano jedynie Europejski Komitet Gruntowych Pomp Ciepła (EGSHPC – European Ground Source Heat Pump Committee), który ma wspierać i koordynować dzia-łania w kierunku rozwoju technologii GPC w Europie podejmowane przez EGEC i EHPA oraz inne instytucje. Do najważniejszych instytucji i organizacji o zasię-gu europejskim, które zajmują się problematyką GNE oraz publikują dane i in-formacje na jej temat, należą:

● EHPA – Europejskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła (European Heat Pump Association) z siedzibą w Brukseli to główna organizacja grupująca przed-siębiorstwa i instytucje zajmujące się wykorzystaniem OZE za pomocą pomp ciepła. Utworzona w lutym 2000 roku. Na koniec 2004 roku zrzeszała 73 członków z 21 krajów oraz jednego członka honorowego. Polskę repre-zentuje Polskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła z siedzibą w Gdańsku. Od 2000 roku wydają informator European Heat Pump News (www.ehpa.org). ● EGEC – Europejska Rada Energii Geotermalnej (European Geothermal

Energy Council) z siedzibą w Brukseli. Prowadzi dobrze zaprojektowaną stronę internetową Geothernet, zawierającą wiele cennych informacji dla różnych odbiorców. Strona sponsorowana jest przez Komisję Europejską (www.egec.org).

● EREC – Europejska Rada Energii Odnawialnych (European Renewable Ener-gy Council) z siedzibą w Brukseli zrzesza m.in. EGEC (www.erec-renewa-bles.org).

● EEA – Europejska Agencja Ochrony Środowiska (European Environment Agency) z siedzibą w Kopenhadzie; prowadzi stronę internetową z infor-macjami również w języku polskim (www.eea.europa.eu).

● EurObserv’ER – Centrum Informacyjne EurObserv’ER z siedzibą w Pary-żu. Powołane do życia w 1997 roku. Monitoruje rynek OZE, wykonuje ana-lizy i ekspertyzy, prowadzi szkolenia i seminaria. Zarządza portalem in-ternetowym (wwww.eurobserv-er.org), gdzie publikowane są m.in. okresowe raporty przygotowywane dla Komisji Europejskiej, w tym spe-cjalny raport dotyczący geotermii (w języku angielskim Geothermal Baro-meter i francuskim Le barome`tre de la géothermie).

Certyfikaty i standaryzacja w Europie

W chwili obecnej nie ma w Unii Europejskiej jednolitego systemu certyfi-kacji i opracowanych wspólnych standardów w zakresie projektowania i wy-konawstwa systemów wykorzystujących pompy ciepła, co ma się zmienić po 1 stycznia 2013 roku, kiedy to zgodnie z dyrektywą 2009/28/WE wszystkie kraje członkowskie mają zaprezentować plany edukacyjne w celach certyfika-cji instalatorów i innych osób zajmujących się GPC. W krajach, gdzie rynek pomp ciepła jest najlepiej zorganizowany, istnieją już instytucje kontrolujące i wspomagające jego rozwój. Najważniejsze z nich znajdują się w:

● Szwecji – Swedish National Research and Testing Institute z siedzibą w Boras. Testują pompy ciepła wg normy europejskiej EN-14511 i wydają dla nich certyfikaty krajowe.

● Austrii – Austrian Institute of Technology (AIT) z siedzibą w Wiedniu. Testu-je pompy ciepła na rynku krajowym i wydaTestu-je dla nich certyfikaty. Odgrywa bardzo aktywną rolę w szkoleniach instalatorów.

● Francji – Centre Technique des Industries Aérauliques et Thermiques (CETIAT) w Lyonie. Testuje urządzenia chłodzące i grzewcze. Nie ma systemu certyfi-kacji dla pomp ciepła.

● Szwajcarii – Bundesamt für Energie (BFE) Bereich Wärmepumpen, Intersta-atliche Hochschule für Technik NTB z siedzibą w Buchs. Odgrywa on zna-czącą rolę w zapewnieniu jakości produktów i usług na rynku krajowym. ● Niemczech – firma Technischer Überwachungs-Verein (TÜV), zajmująca się

m.in. bezpieczeństwem produktów, która jest akredytowanym laboratorium do testowania pomp ciepła.

W Szwecji, Francji, Austrii, Niemczech i Szwajcarii jest stosowany również system jakości pomp ciepła sprawdzający, czy urządzenia są przyjazne dla śro-dowiska (tzw. eco-labeling). Aby uzyskać prawo do posługiwania się etykietką „przyjazne dla środowiska”, urządzenia muszą spełniać szereg kryteriów z za-kresu efektywności, bezpieczeństwa, hałasu, jakości materiałów informacyjnych, kompetencji instalatorów, jakości serwisu i innych.

Kraje niemieckojęzyczne porozumiały się w sprawie wspólnych kryteriów dotyczących oceny jakościowej pomp ciepła. Kryteria te są znane pod nazwą DACH-Gutesiegel (od pierwszych liter nazw krajów) i uwzględniają: efektywność energetyczną, instrukcję obsługi, gwarancje, jakość serwisu, dostępność czę-ści zamiennych i inne. W chwili obecnej w Europie jest to najlepiej rozpozna-wany certyfikat jakości pomp ciepła.

Wymagania w zakresie kompetencji instalatorów

Instalacje grzewcze i/lub klimatyzacyjne wykorzystujące pompy ciepła są znacznie bardziej skomplikowane w zastosowaniu niż instalacje klasyczne do-tychczas stosowane i stąd też wymagają szczególnych kompetencji ze strony projektantów i instalatorów. Właśnie brak wystarczającej liczby wykwalifiko-wanych specjalistów był, a w wielu krajach nadal jest, główną przyczyną trud-ności w rozwoju rynku pomp ciepła. Potrzeba stałego szkolenia projektantów

i instalatorów pomp jako niezbędnego warunku szybkiego upowszechnienia się tej technologii jest dobrze znana na szczeblu Unii Europejskiej. Od 2002 roku pod patronatem EHPA realizowany był międzynarodowy projekt mający na celu inicjowanie i rozwijanie szkoleń na rynkach krajowych w oparciu o doświadcze-nia takich krajów, jak: Szwecja, Austria, Niemcy i Szwajcaria. Projekt ten był kontynuowany i rozwijany w ramach nowego projektu Ground-Reach. W chwi-li obecnej szkolenia dla instalatorów, kończące się uzyskaniem certyfikatu kom-petencji, prowadzone są przez wszystkich większych producentów pomp ciepła. Zgodnie z dyrektywą UE 2009/28/WE do 31 grudnia 2012 r. kraje członkow-skie mają zapewnić wszystkim instalatorom płytkich systemów geotermalnych oraz pomp ciepła dostęp do szkoleń w celu uzyskania certyfikacji. Programy szkoleń, uwzględniając ogólne wytyczne europejskie, mogą wykorzystywać rów-nież krajowe systemy i struktury organizacyjne. Każde państwo członkowskie musi uznawać certyfikaty przyznane przez inne państwa członkowskie.

Instalatorzy urządzeń będą uzyskiwali certyfikaty w ramach szkoleń wadzonych przez akredytowanego organizatora i według akredytowanego pro-gramu. Ich ważność ma być ograniczona do kilku lat, aby zmusić instalato-rów do ciągłego poszerzania swej wiedzy. Państwa członkowskie będą prowadzić akredytację programu lub organizatora szkoleń we własnym zakresie. Organ akredytujący zapewnić ma ciągłość programu szkoleń oferowanego przez ich or-ganizatora oraz zadbać o regionalny lub ogólnokrajowy zasięg tego programu. Organizator szkoleń powinien posiadać odpowiednie urządzenia techniczne do zajęć praktycznych, w tym sprzęt laboratoryjny. Oprócz szkoleń podstawowych organizator powinien także oferować krótsze szkolenia przypominające, obejmu-jące wybrane tematy, w tym zagadnienia dotyczące nowych technologii, umożli-wiające ciągłe dokształcanie pracowników w zakresie instalacji. Organizator szko-leń może być producentem urządzeń lub systemu, instytucją lub stowarzyszeniem. Szkolenie prowadzące do certyfikacji lub uznania kwalifikacji instalatora obej-mować powinno zarówno część teoretyczną, jak i praktyczną. Po zakończeniu szkolenia instalator musi posiadać taki poziom umiejętności wymaganych do in-stalacji właściwych urządzeń i systemów, aby spełniały one wymogi klienta w za-kresie ich eksploatacji i niezawodności, cechowały się solidną jakością rzemieśl-niczą oraz były zgodne ze wszystkimi obowiązującymi zasadami i normami, w tym dotyczącymi oznakowania energetycznego i ekologicznego. Szkolenie koń-czyć się będzie egzaminem, na podstawie którego wydany zostanie certyfikat lub zostaną uznane kwalifikacje.

Część teoretyczna szkolenia dla instalatora pomp ciepła powinna obejmo-wać m.in. następujące zagadnienia: sytuację rynkową w zakresie pomp ciepła, zasoby geotermalne i temperatury gruntu w różnych regionach, identyfikacja gleby i skał pod względem określenia przewodności cieplnej, regulacje praw-ne dotyczące wykorzystania zasobów geotermalnych, możliwość zastosowania pomp ciepła w budynkach, parametry techniczne pomp, zasady bezpieczeń-stwa i wiele innych. Szkolenie powinno dostarczyć także odpowiednią wiedzę

w zakresie europejskich norm dotyczących pomp ciepła oraz odpowiednich przepisów prawa krajowego i wspólnotowego.

Główne bariery utrudniające rozwój rynku GPC

W raporcie przygotowanym na zamówienie Szwedzkiego Stowarzyszenia Pomp Ciepła – SVEP (Forsen, 2005) wyróżniono następujące główne bariery utrudniające rozwój rynku pomp ciepła (w tym rynku GPC) w Europie:

● Bariery psychologiczne wynikające z braku wiedzy. Występują w różnych kra-jach i w różnym natężeniu. Obserwowane wśród decydentów, polityków i sze-rokiego ogółu społeczeństwa, wynikają głównie z braku profesjonalnie przygo-towanej i rozpowszechnionej informacji na temat technologii pomp ciepła i korzyści płynących z jej stosowania. Inne odnawialne źródła energii, dzięki sze-rokim kampaniom reklamowym i wsparciu władz, są znacznie lepiej znane. ● Wysokie koszty początkowe instalacji pomp ciepła. W wielu przypadkach

czynnik ten jest główną barierą, mimo że rentowność ekonomiczna instala-cji liczona w odniesieniu do całego okresu jej użytkowania (minimalnie przyj-muje się 20 lat) jest bardzo zachęcająca i konkurencyjna w stosunku do rozwiązań konwencjonalnych. Dodatkowym argumentem marketingowym powinny być m.in.: przyjazny charakter dla środowiska, komfort dla użyt-kowników oraz bezobsługowość.

● Negatywny odbiór technologii pomp ciepła. Szybki i chaotyczny wzrost ryn-ku w wielu krajach przyciąga niekompetentnych sprzedawców urządzeń i usług instalacyjnych, którzy nie są w stanie zapewnić odpowiednio efektyw-nej i bezawaryjefektyw-nej pracy systemów ciepłowniczych. Takie sytuacje pojawiały się w wielu krajach, nawet w momencie podejmowania ambitnych progra-mów w zakresie oszczędności energii. Przykładem może być zapaść sprze-daży nowych urządzeń w latach 80. XX wieku obserwowana w wielu kra-jach Europy.

● Zaniżanie cen energii ze źródeł konwencjonalnych. Niskie ceny energii uzy-skiwanej ze źródeł konwencjonalnych, nie odpowiadające rzeczywistym kosz-tom jej wytworzenia (np. z powodu dotacji państwowych), są poważną ba-rierą rozwoju rynku pomp ciepła w niektórych krajach Europy. Polska jest tutaj typowym przykładem takiej sytuacji. Nawet jeśli systemy pomp cie-pła są konkurencyjne ekonomicznie w stosunku do rozwiązań konwencjo-nalnych, uzyskiwane korzyści finansowe są zbyt małe, by zachęcić do ich stosowania. Pozafinansowe argumenty są w tym przypadku najczęściej nie-wystarczające. Bariera ta może być pokonana dzięki stosowaniu różnego rodzaju zachęt finansowych, np. ulg podatkowych, dotacji, preferencyjnych kredytów, dopłat za zmniejszenie emisji CO₂ itp.

Wiodący producenci pomp ciepła

Obecnie na naszym kontynencie jest kilkudziesięciu znaczących producentów, głównie szwedzkich i niemieckich. Rynek jest coraz bardziej kontrolowany przez wielkie grupy, które zakupują firmy specjalizujące się w produkcji pomp ciepła.

Największym producentem pomp w Europie jest przedsiębiorstwo szwedz-kie IVT Industrier, z przedstawicielstwem w Polsce (Gdańsk). Głównym konku-rentem IVT Industrier na rynku skandynawskim jest druga szwedzka firma Nibe Heating, specjalizująca się w produkcji różnych instalacji i urządzeń grzewczych, również z przedstawicielstwem w Polsce (Białystok). Trzecia szwedzka firma, specjalizująca się od wielu lat w produkcji pomp ciepła – Thermia Varme AB, od 2005 roku wchodzi w skład międzynarodowego koncernu DANFOSS, który w Grodzisku Mazowieckim otworzył bardzo nowoczesną i jedną z większych w Europie fabryk pomp ciepła. Spośród firm niemieckich należy wymienić przede wszystkim przedsiębiorstwo Ochsner Warmepumpen Gmbh posiadające dwie fabryki w Monachium i Lintzu, które jest największym producentem pomp cie-pła na rynku niemieckim i austriackim. Ważnym europejskim producentem jest szwajcarska filia niemieckiego koncernu Viessmann, która po połączeniu się z firmą Satag Thermotechnik produkuje urządzenia tej marki. Firma ma bardzo silną pozycję na rynku szwajcarskim, niemieckim, francuskim, hiszpańskim, sło-wackim oraz w Azji. Ważnymi niemieckimi producentami pomp ciepła są rów-nież firmy: Alpha-InnoTec, Stiebel Eletron i Waterkotte. We Francji największym producentem pomp ciepła jest firma France Géothermie.

2.5. Geotermia niskotemperaturowa w wybranych krajach