Osoby policyjnie odpowiedzialne

W ramach tzw. odpowiedzialności policyjnej trzeba wyodrębnić odpowiedzial­

ność zazachowanie oraz odpowiedzialnośćza stan. Wiążąsię onez ciążącym na

obywatelach obowiązkiem, by nie tylko postępowali, lecz również zawiadywali znajdującymi się w ich dyspozycji rzeczami w taki sposób, aby nie stwarzać zagrożenia dla bezpieczeństwa lub porządku publicznego. W obu przypadkach wymaga się zaistnienia szczególnie bliskiego związku pomiędzy daną osobą a grożącym niebezpieczeństwem, który usprawiedliwi przypisanie jej, jako wi­ chrzycielowi (Storer), odpowiedzialności oraz umożliwi sięgnięcie do policyj­ nych środkówodparcia niebezpieczeństwa. Obowiązujące ustawy policyjnewy­

rażają ów bliski związek między wichrzycielem i zachowaniem za pomocą czasownika „powodować”, a w odniesieniu do tzw. wichrzycieli stanu (Zn-slandstórer) przez sformułowanie „wyjście niebezpieczeństwa od rzeczy” lub

„gdy źródłem niebezpieczeństwajest rzecz”'13.

Przystępując do analizy odpowiedzialności za zachowanie, trzeba wskazać, że ustawodawstwo policyjne przewiduje zarówno odpowiedzialność za zachowa­

nie własne, jaki za zachowanie innych osób.

Jeżeli chodzi o odpowiedzialność za zachowaniewłasne, wichrzycielemjest ten, kto powoduje niebezpieczeństwo, czyli kto - biorąc pod uwagę istniejące okoliczności faktyczne - spowoduje szkodę6364. Decydujące znaczenie dla stwier­ dzenia,kto w konkretnym przypadku jest policyjnie odpowiedzialnym, ma więc wykładniapojęcia „spowodowanie”. Powszechnie przyjmuje się, że przyczyno-wość w ujęciu naturalnym jest wprawdzie warunkiem koniecznym, ale nie wy­

starczającym do uznania danej osoby za wichrzyciela w rozumieniu prawa poli­ cyjnego, albowiem zakreśla krąg potencjalnie odpowiedzialnych zbyt szeroko.

Dlatego uznano Va konieczne wprowadzenie dodatkowego warunku o charakte­ rze prawnym. Miał on umożliwić wyselekcjonowaniespośród osób, które przy­ czyniły się dozaistnienia niebezpieczeństwatakich, które będzie można uznaćza policyjnie odpowiedzialne65.

O ilesformułowanie takiego postulatu było proste, o tyle poszukiwanie kryte­ rium będącego w stanie spełnić stawiane przed nim zadanieokazało się niezwy­ kle trudne i spowodowałowiele kontrowersji.

W rezultacie ukształtowała się akceptowana dość powszechnie koncepcja

„społecznej adekwatności”. Wychodzi ona z założenia, że policyjną odpowie­

dzialność uzasadniają wszelkie działania, które są społecznie nieadekwatne.

W przełożeniu na zakres podmiotowy środków policyjnych, w tym podsłuchu elektronicznego,oznaczato, że ten, kto wykracza przeciwko normom prawnym, jest zawsze wichrzycielem. Natomiast osoba naruszająca normyspołeczne może być uznana za wichrzyciela jedynie wówczas, gdy jej zachowanie zagraża lub narusza policyjnie chronione dobra prawne66.

63 Por. E. Denninger: Polizeiaufgaben..., s. 128.

1,4 Ch. G u s y: Polizeirecht. Tiibingen 1996, s. 167.

65 Tamże, s. 167-168; E. Denninger: Polizeiaufgaben..., s. 130-131.

“ Ch. Gusy: Polizeirecht..., s. 170-171.

Podsumowującrozważania dotyczące odpowiedzialności za własne zachowa­

nie, należy stwierdzić, że obejmuje ona wszystkie osoby fizyczne, w zasadzie niezależnie od wieku i zdolności do czynności prawnych. Policyjne pojęcie wi­

chrzyciela jest, w odróżnieniu od potocznego rozumienia tego słowa, wyzute z wszelkich ocen moralnych. Można nawet powiedzieć, że policja - chroniąc bezpieczeństwopubliczne - traktuje wichrzycieli jak„czarne skrzynki”, których prawno-moralne, psychiczne życie wewnętrzne nie ma żadnego znaczenia67. Jedynie osoby uprzywilejowane oraz członkowie organów władzy podlegają w zakresie odpowiedzialności za zachowania własne istotnym wyjątkom. Jakjuż wcześniej podkreślono, obokodpowiedzialności za będąceprzyczyną niebezpie­

czeństwa zachowaniewłasne, funkcjonuje również odpowiedzialność zazacho­

wania innych osób. Ma ona charakter odpowiedzialności dodatkowej, gdyż nie wyłącza możliwości zastosowania środków przewidzianych przez ustawy poli­ cyjne wobec bezpośredniego sprawcy, czyli wichrzyciela. Ponadto, choć nie wynika to wprost z brzmienia przepisów, traktuje się ją jako subsydiamą, tzn.

uruchamia dopiero wówczas, gdy podjęcie stosownych działań przeciwko wi­

chrzycielowi byłoby niedopuszczalne, niewykonalne lub niecelowe.

Można wyodrębnić dwie grupy osób ponoszących odpowiedzialność za za­ chowania innych podmiotów. Pierwsza obejmuje zobowiązanych Ho sprawowa­ nianadzoru lub opieki nad małoletnimi, którzy nie ukończyli 14. roku życia (nie­

które ustawy przewidują wyższą granicę wiekową- ukończenie 16. roku życia), ubezwłasnowolnionymi lub oddanymi pod opiekę tymczasową. Drugą grupętwo­ rząosoby, którepowierzyły innym podmiotom wykonywanie określonych czyn­

ności. Przesłankami dopuszczalności wymierzeniaprzeciwko nim środkówpoli­ cyjnych są:

1) akt ustanowieniapomocnika do wykonywania czynności;

2) zależność ustanowionegopomocnika od wskazówek mocodawcy;

3) działanie pomocnika wykonującego czynności w ramach zakreślonych przez akt ustanowieniago.

Kolejną kwestią wymagającą omówienia jestodpowiedzialność za niebezpieczeń­ stwo,którego źródłem jest rzecz,nazywana niekiedy odpowiedzialnością za stan.

Rzecz stanowi źródło niebezpieczeństwa, jeżeli jej właściwości lub stan, wktórym się znajduje, powodują, że oddziałuje ona w sposób negatywny na inne dobra prawne, chronione w ramach porządku lub bezpieczeństwa publicznego.

Wymaga się zatem, by rzecz „promieniowała na swoje otoczenie”. Zagrożenie może być efektem samych właściwości rzeczy (np. materiałów wybuchowych).

Może jednak również mieć miejsce taka sytuacja, że rzecz ze swej istoty jest :ałkowicie nieszkodliwa, ale jej usytuowaniewzględem innychelementów oto- :zenia powoduje konkretne niebezpieczeństwo68.

6' E. Dcnninger: Polizeiaufgaben..., s. 128-129.

68 Tamże, s. 176.

Wichrzycielem stanu, czy też wichrzycielem rzeczowym, jest w pierwszej kolejności sprawujący faktyczne władztwo nad rzeczą. Jeżeli zastosowanie środ­

ków policyjnych wobecfaktycznie władającego rzecząjest niedopuszczalne, nie­ wykonalne lub niecelowe,wówczas współwystępują, jako odpowiedzialni za stan, właściciel bądź inny uprawniony. Ciążącananich odpowiedzialność subsydiama nie wchodzi w grę tylko wtedy, gdy sprawujący władztwo nad rzeczą czyni to wbrew ich woli.

Ostatnimzagadnieniem,na które trzeba zwrócić uwagę w ramach problema­

tyki dotyczącejosób policyjnie odpowiedzialnych, jestwielośćwichrzycieli, wy­

stępującaw dwóchzasadniczych odmianach. Po pierwsze,jej źródło może stano­ wić zespołowe, nakierowane na osiągnięcie tego samego celu działanie lub zaniechaniewiększej grupy osób,np. zorganizowanej grupy przestępczej. Po dru­

gie, sprawcami tego samego niebezpieczeństwa może byćkilka podmiotów, które jednak nie współdziałająze sobąi nie stawiają przed sobą tych samych zadań.

Wtym przypadku zachodzi tzw. konkurencja wichrzycieli. Obok kumulacji osób odpowiedzialnych zato samoniebezpieczeństwo jest również do pomyślenia sy­ tuacja, żeten sam podmiot zarównozuwagi na swoje zachowanie, jak i zewzglę­ du na stanrzeczy, którąfaktyczniewłada, będzie potencjalnym adresatem środ­ ków policyjnych, w tym podsłuchu elektronicznego. Określa się go zwykle mianem „podwójnego wichrzyciela’*9.

Ustawy policyjne zawierająjedynie pojedyncze reguły dotyczące wyboru wła­

ściwego spośród wchodzących w grę wichrzycieli. Należy do nich m.in. zakaz czynienia adresatem środków policyjnych właściciela lub innego uprawnionego, gdy faktycznie władający rzeczą będącą źródłem niebezpieczeństwa czyni to wbrew ichwoli (np. § 5ust. 2 PolGNW). Jeżeliregułyte okażąsię niewystarcza­

jące do podjęcia decyzji wkonkretnym przypadku, konieczne jest - oczywiście po uprzednim zbadaniu, czy w ogólezachodzą przesłankidopuszczalności stoso­ waniapodsłuchuelektronicznego - sięgnięcie do zasady proporcjonalnościi usta­ lenie, czyśrodek będzieprzydatny do osiągnięcia danego celu oraz czy nie spo­ woduje nadmiernych szkód. Obowiązkiem policji dokonującej wyboru jest również respektowaniezasady równegotraktowania.

4.1.3. Członkowie służby dyplomatycznej i konsularnej