Oznaczniki i atrakcyjność turystyczna

Badania turystyczne z natury multi- lub interdyscyplinarne dotykają także spraw, które związane są ze zjawiskami, o których mówi Rogowski. Rozważania w tej dzie-dzinie mogą być prowadzone w aspekcie przedmiotowym, gdy mowa o środowisku, jego własnościach lub jakościach, czyli tzw. walorach turystycznych. Wśród nich wyróżnia się walory przyrodnicze i  kulturowe. Aspekt podmiotowy badań tury-stycznych ujawnia się wtedy, gdy mowa o doświadczeniu człowieka uprawiającego turystykę. Takie terminy jak „atrakcja turystyczna”, czy nawet „atrakcyjność tury-styczna” opisują jakiś realny lub intencjonalny stosunek turysty do tych walorów.

Wreszcie pozostaje jeszcze poziom językowy rozważań, gdy w grę wchodzi sposób wypowiadania się o sferze przedmiotowej lub podmiotowej badań turystycznych.

Brak jednolitej nauki o turystyce powoduje, że język odgrywa niezwykle istotną rolę w procesie komunikacji nauk zainteresowanych innym aspektem zjawiska. Trud-no na wstępie rozstrzygnąć, czy pojęcie mistyka gór odTrud-nosi się do przedmiotowego czy podmiotowego aspektu turystyki. Niewykluczone, że odnosi się ono do obydwu.

Analizy lingwistyczne o charakterze semantycznym i pragmatycznym ujawnią, któ-ra z hipotez jest popktó-rawna.

Zygmunt Kruczek w  swoim artykule, dotyczącym metod badań atrakcji tury-stycznych, zwraca uwagę na to, że we współczesnej turystyce istotną rolę odgrywają atrakcje turystyczne. Istnieje wiele definicji tego pojęcia. Kruczek przytacza niektóre z nich. I tak np. Lundberg definiuje je jako: cokolwiek co zaciekawia turystę. Goodall z kolei pisze, że atrakcje turystyczne to: miejsce charakterystyczne, często unikalne, np. naturalne środowisko, zabytek historyczny, takie wydarzenia jak festiwale i im-prezy sportowe. Klasyfikację atrakcji turystycznych opracowali Ritchie i Zins. Wy-różniają oni: dziedzictwo kultury, dziedzictwo przyrody, dostępność regionu, podejście do turystyki, infrastrukturę regionu, poziom cen, udogodnienia dla handlu i biznesu, obiekty sportowe, rekreacyjne i edukacyjne (Kruczek, 2008, s. 14). Nie wnikając głę-biej w problematykę ujmowania i klasyfikacji atrakcji turystycznych, definicja Lund-berga – wyżej przytoczona – wydaje się tutaj być najbardziej neutralna, choć jest ona na tyle szeroka, że próba wyczerpującego wymienienia całego spektrum atrakcji turystyki górskiej skazana jest z góry na niepowodzenie. Atrakcje turystyczne w bar-dzo dużym stopniu wpływają na przyjazdy turystów, są kryterium wyróżniającym dane miejsce spośród innych ze względu na potencjał turystyczny.

Z  pojęciem atrakcja turystyczna koreluje pojęcie atrakcyjność turystyczna.

O atrakcyjności turystycznej mówi się w odniesieniu do miejscowości lub obszarów.

Zachodzi to na ogół wtedy, gdy miejsce posiada walory turystyczne, dobrą

dostęp-Ryszard Maciołek, Aleksandra Dybała

194

ność komunikacyjną i jest odpowiednio zagospodarowane dla celów turystyki. Jest to więc pojęcie o wiele bardziej złożone niż pojęcie atrakcja turystyczna. Obejmuje ono nie tylko elementy przyrody i kultury, lecz np. poziom cen, postawy ludności miejscowej wobec turystów i turystyki czy bazę turystyczną wraz z całą infrastrukturą techniczną (Jędrysiak, 2008, s. 14). Powyższe elementy wykraczają poza obszar przedmiotowy środowiska, ale determinują w sposób istotny treść znaczeniową pojęcia atrakcyjność turystyczna.

Osobliwe spojrzenie na atrakcje turystyczne przedstawia MacCannell w klasycznej już dla dziedziny turyzmu książce Turystyka. Nowa teoria klasy próżniaczej. Poświęcił on cały rozdział semiotyce atrakcji. Autor dużą rolę w tworzeniu atrakcji turystycz-nych przypisuje tzw. oznacznikom, zwanym także markerami. Najczęściej pierwszy kontakt zwiedzającego z danym obiektem turystycznym nie polega na zetknięciu się z  nim samym, lecz z  jakimś jego przedstawieniem […]. Typowe znaczenie terminu

„oznacznik” używane w kontekście turystyki odnosi się zazwyczaj do nierozbudowanej informacji umieszczonej na samym obiekcie lub obok niego. […]. Używając tego termi-nu w poszerzonym znaczeniu, obejmuje również informacje dotyczące danego widoku, a pojawiające się w przewodnikach podróży, przewodnikach muzealnych, w opowia-daniach osób, które odwiedziły dane miejsca, w pracach z historii sztuki, w wykła-dach, w rozprawach itp. (MacCannell, 2005, s. 172-173). W procesie tworzenia atrak-cji istotne znaczenie posiada wiedza turysty na temat danego obiektu, z którym ma on mieć do czynienia. To czy coś się stanie czy nie atrakcją turystyczną, zależy od tego, czy i jak zostanie ono zaprezentowane potencjalnemu turyście. Czasami coś sta-je się atrakcyjne dzięki informacjom, jakie odbiorca zdobędzie przed zwiedzaniem lub w jego trakcie, np. informacja kto jest autorem, skąd pochodzi dana rzecz, lub gdzie się znajduje. Dlatego informacja o danym obiekcie często może zmienić jego dotychczasowe spojrzenie na ten obiekt. Może go uatrakcyjnić albo zmniejszyć jego atrakcyjność. Prostym przykładem, jaki przytacza MacCannell, jest obraz „Ostatnia wieczerza” Leonarda da Vinci. Turysta patrząc na dzieło, o którym nie posiada in-formacji, może nie ulec uczuciu zachwytu. Obraz może mu się wydać zniszczony i wyblakły; jednym słowem mało interesujący. Natomiast jeśli obserwator posiada informacje kto jest autorem, gdzie znajduje się obraz i jest świadomy tego, że od wie-ków jest podziwiany przez ludzi, staje się on atrakcyjny.

Kruczek stwierdza w przywołanym wcześniej artykule, dotyczącym metod badań atrakcji turystycznych, że empiryczny związek między turystą, widokiem i oznaczni-kiem można przedstawić jako:

Turysta → Widok (Oznacznik) → Atrakcja

W  związku z  powyższym schematem można wyciągnąć konkluzję, że niektóre widoki byłyby pominięte lub niedocenione, gdyby nie ich oznaczniki, które powsta-ły w  wyniku świadomej i  celowej działalności człowieka, polegającej na ukazaniu widoku lub obiektu jako czegoś interesującego. Dzięki tej działalności, polegającej w istocie rzeczy na umieszczeniu w polu świadomości turysty przedstawienia widoku,

Pola semantyczne wyrażeń jako oznacznik atrakcji turystycznych 195 widok staje się atrakcją turystyczną. Można zjawisko to zrozumieć tak, że percepcja, a jeszcze bardziej ocena widoku i obiektu zwiedzanego przez turystę odbywa się po-średnio przez pryzmat oznaczników.

Niekiedy jednak obiekt lub widok może przynieść rozczarowanie, ponieważ wy-kracza poza ramy estetyki turysty, utworzone przez jego oznaczniki. Maria Gołaszew-ska wypowiadając się na temat doświadczania piękna natury mówi o tym właśnie zjawisku, określając je mianem banalizacji widoku przez oznaczniki. Góry oglądane jako „piękny krajobraz” z jednego punktu widzenia, stają się szybko „kiczowate”, „nud-ne” (tak np. określa się niekiedy widok Giewontu z Zakopanego, ponieważ jest właśnie najbardziej typowy, ciąży nad krajobrazem, nadto zbanalizowany został licznymi fo-tografiami, pamiątkami) (Gołaszewska M, 1984, s.106).

Podobnych przykładów, jak ten podany wyżej, można mnożyć wiele. MacCannell zauważa, że zachodzi jednak dominacja widoku nad oznacznikiem: Zwiedzający po-trafią rozpoznawać widoki, przekształcając je w jedne z oznaczników. Społeczeństwo ma zdolność „rozpoznawania” miejsc, ludzi i czynów, wynosząc oznaczniki do statusu widoku (MacCannell, 2005, s. 190). Zdarza się jednak, że informacja, którą posiada turysta jest poprawna, ale została przypisana złemu obiektowi. Wtedy może dojść do błędnej interpretacji danego obiektu. Analiza widoków i oznaczników wyjaśnia struk-turę turystycznego symbolizmu. Turystyczny symbolizm jest skonwencjonalizowaną sekwencją przekształceń „widok → oznacznik → widok.” (Tamże, s. 202).

Kruczek przytacza podział atrakcji Johna Swarbrooka, który wyróżnił wśród nich cztery grupy: (1) naturalne atrakcje turystyczne, (2) dzieła stworzone przez człowie-ka, ale w innym celu niż przyciągnięcie turystów, które z czasem stały się atrakcjami samymi w sobie, (3) miejsca zaprojektowane i zbudowane od podstaw jako atrak-cje turystyczne oraz (4) imprezy kulturalne, sportowe, religijne, festiwale, igrzyska olimpijskie itp. Swarbrook zaproponował też podział na atrakcje podstawowe, czyli takie, które są głównym celem podróży oraz drugorzędne, będące jedynie dodatkiem podczas zwiedzania.

Obszary górskie wyróżniają się odmiennością przyrodniczą i kulturową od wiej-skich obszarów nizinnych. Inny jest także charakter działalności rolniczej na tere-nach górskich i nizinnych. W górach jest nim głównie pasterstwo, które nie narusza w sposób istoty przyrodniczych walorów turystycznych tych obszarów. Z pasterstwem związana jest zróżnicowana i bogata kultura ludowa wsi górskich: zwyczaje, stroje, mu-zyka, taniec, słownictwo, sztuka itd. Kultura ludowa jest jedną z największych atrakcji turystycznych obszarów górskich (Kurek, 2004, s. 100). Góry należą do najważniejszych turystycznych obszarów recepcyjnych. Ich zróżnicowany krajobraz sprawia, że są nie-zwykle atrakcyjne jako miejsce wypoczynku i ucieczki ze zurbanizowanych obszarów.

Rocznie odwiedzają góry dziesiątki milionów turystów. Przyciąga ich bogactwo i piękno środowiska, możliwość skorzystania z wielu form rekreacji i poznania dziedzictwa kul-turowego obszarów górskich (Tamże, s. 183). Mówiąc o turystyce górskiej nie sposób nie zauważyć, że wszystkie rodzaje atrakcji turystycznych wymienione przez Swar-brooka możemy napotkać w górach. Działalność człowieka przyczynia się do coraz to

Ryszard Maciołek, Aleksandra Dybała

196

większej liczby atrakcji, z jakimi mamy do czynienia w górach, zwłaszcza w obrębie (2), (3) i (4) rodzaju. Działalność w zakresie gospodarki turystycznej przyczynia się, że rośnie liczba atrakcji (3) i (4) rodzaju. Równocześnie kurczy się liczba naturalnych atrakcji turystycznych oznaczonych jako (1). Paradoksalnie zwiększając atrakcyjność turystyczną obszarów górskich zmniejszamy liczbę tych ostatnich atrakcji. Są one szczególnie doceniane przez turystykę kwalifikowaną jako alternatywa do turystyki masowej. Wśród naturalnych atrakcji turystycznych najważniejsze miejsce znajduje krajobraz. Jak pisze Maria Gołaszewska Wśród krajobrazów wyróżnić możemy pejza-że typowe, silnie oddziałujące na człowieka, takie jak skaliste góry, strumienie i przeło-my rzek, morze, las, jezioro itp. (Gołaszewska, 1984, s. 100).

Krajobraz to pewna całość, posiadająca indywidualne cechy np. przyrodnicze i es-tetyczne. Krajobraz przez wielu turystów traktowany jest jako „wszystko co nas ota-cza”, a zatem stanowi dla nich tylko swego rodzaju zbiór obiektywnych cech, nazwa-nych przez K. Kożuchowskiego (2005) realną zawartością krajobrazu, mających wpływ na atrakcyjność obszaru eksploracji, jednakże analizowanych w sposób subiektywny (Nitkiewicz – Jankowska, Jankowski, 2010, s. 186).

Przez turystów krajobraz często jest niezauważany i nie traktowany jako atrakcyj-ny. Krajobraz, w którym znajdują się zrujnowane obiekty poprzemysłowe i zdewasto-wana przyroda, trudno uznać za atrakcyjny. Góry stanowią wyjątek pod tym wzglę-dem, choć – jak wynika z wypowiedzi Gołaszewskiej– nie jedyny. To właśnie piękno krajobrazów i otaczającej przyrody jest niezwykle istotne podczas górskich wypraw.

O specyfice krajobrazu decydują czynniki, które tworzą określone jego odmiany. Tymi czynnikami są: morfologia i użytkowanie ziemi. Z punktu widzenia morfologicznego można wymienić tereny o ukształtowaniu płaskim, pagórkowatym, górzystym, stano-wiące elementy przestrzenne, na których występują obiekty o charakterze punktowym czy liniowym, takie jak: skały, jardy, doliny, rzeki, jeziora (Tamże, s. 187). Krajobraz zmienia się przez ingerencję człowieka. Autorzy, wyżej cytowani, dzielą go na: pier-wotny, naturalny oraz kulturowy. Walory turystyczne są najbardziej cenne tam, gdzie zachowała się „surowa” przyroda i człowiek jej nie zmienił. Mowa tutaj o krajobrazie pierwotnym. Są to miejsca bardzo rzadkie, ale istnieją jeszcze na terenach chronio-nych, jak np. parki narodowe czy krajobrazowe. Krajobraz naturalny to taki, gdzie widać niewielką ingerencję człowieka. Za przykład mogą służyć krajobrazy górskie, zwłaszcza widoki hal, na których odbywa się wypas owiec lub bydła. Pasterstwo tyl-ko w niewielkim stopniu zmienia krajobraz. Krajobraz kulturowy natomiast powstał przez rozwój cywilizacji, jest mocno zmieniony przez człowieka i wymaga ciągłej jego ingerencji, by zachować odpowiedni stan.

Niezwykle istotne znaczenie z punktu widzenia turystyki kwalifikowanej i alpi-nizmu stanowią tereny chronione. Góry ze względu na to, że były przez długi czas niedostępne dla ludzi, posiadają wiele terenów, gdzie zachowała się naturalna przy-roda, niezdegradowana przez cywilizację, tj. zarówno przez działalność przemysłową, gospodarczą i rolną człowieka, ani przez samych turystów. Wprowadzono na tych terenach ochronę prawną, aby przyrodę tę nadal zachować. Obszary chronione

two-Pola semantyczne wyrażeń jako oznacznik atrakcji turystycznych 197

rzone są głównie w celu zachowania cennej przyrody i dziedzictwa kulturowego, ale także dla celów rekreacyjnych i edukacyjnych. Turystyka i ochrona przyrody są ze sobą ściśle powiązane. Turystka często stymuluje tworzenie obszarów chronionych, z dru-giej jednak strony może być dla nich zagrożeniem (Tenże, 2004, s. 121). Do typów obszarów chronionych zalicza się: rezerwaty ścisłe, parki narodowe, pomniki przyro-dy, obszary ochrony gatunkowej, obszary chronionego krajobrazu, obszary ochrony zasobów naturalnych. Szczególnym zainteresowaniem ze strony turystów cieszą się parki narodowe. Na ich terenach występują często bardziej zróżnicowani gatunkowo przedstawiciele fauny i flory, niż na terenach nizinnych. Parki narodowe odznaczają się wysokimi walorami przyrodniczymi stanowią atrakcyjne obszary użytkowania tu-rystycznego. W związku z tym konieczne jest odpowiednie zarządzanie parkami i ru-chem turystycznym, tak aby turyści mogli w pełni korzystać z walorów przyrodniczych, a równocześnie by nie stanowili zagrożenia dla przyrody (Tamże, s. 123). Dużą zaletą parków narodowych jest ich zdolność pełnienia funkcji dydaktycznych. Najlepszym sposobem osiągania celów edukacyjnych parków jest tworzenie ścieżek dydaktycznych.

Większość parków posiada wyznaczone ścieżki, zapewniające poznanie najcenniej-szych elementów przyrody i dziedzictwa kulturowego na ich obszarze (Tamże, s. 136).

Jednym z  rozwiązań ochrony parków narodowych jest strefowość. Polega ona na tworzeniu stref o różnej intensywności ruchu turystycznego i różnych jego formach.

Trudno jednak uniknąć konfliktów miedzy rozwojem turystyki a ochroną przyrody oraz dziedzictwa kulturowego.

Podsumowując należy stwierdzić, że oznaczniki wpływają na percepcję krajobra-zu, poszerzając pole uwagi na widoki i obiekty, które nie byłyby bez nich dostrzeżone i w związku z tym pozostawałaby poza obszarem aktywności turystycznej. Oznaczni-ki uOznaczni-kierunkowują na taOznaczni-ki czy inny sposób percepcji, na jej przebieg i ocenę widoku.

Zdarza się też, że same widoki stają się atrakcjami, niekiedy bardziej atrakcyjnymi turystycznie niż widok, który przedstawiają. Ważnym jest zatem, aby oznaczniki, którymi mogą być także publikacje oraz użyte w nich struktury pojęciowe, ukazywały widoki w sposób pełny i niezafałszowany. Tym bardziej, że obcowanie z rzeczywisto-ścią znaczoną ma wiele wymiarów, które nie uzyska się bez bezpośredniego kontaktu z atrakcjami. Jak pisze Aleksandra Kowalczyk …Wchodzenie bowiem w osobisty, bez-pośredni kontakt ze środowiskiem społecznym, kulturowym i przyrodniczym– wpływa zazwyczaj na wszystkie władze człowieka, w tym władze duszy, tj. zarówno poznawcze, jak i na wolitywne i afektywne. Skutkiem tego zostają zaspokojone potrzeby poznawcze człowieka, uprawiającego turystykę, rodzą się nowe więzi międzyludzkie, odmienność otoczenia wywołuje nowe nieznane wcześniej wrażenia i uczucia, nowe przeżycia okre-ślane mianem przygody (Kowalczyk A., 2002, s. 20).