Nowoczesny Tel Awiw
2.3. Palestyńska tw órczość Ericha Mendelsohna
Erich M endelsohn po raz pierwszy odwiedził Palestynę 1923 roku. M iał wtedy 36 lat i był już znanym architektem posiadającym w Berlinie wziętą praktykę. Sławę przyniósł mu je den z jego pierwszych zrealizowanych projektów - wzniesione w 1920 roku obserwato rium astrofizyczne w Poczdamie, tzw. Wieża Einsteina, zaliczona do arcydzieł architektury ekspresjonistycznej34. W środowisku fachowym znane były także jego wykłady, w których elokwentnie prezentował swoje poglądy artystyczne i filozoficzne, a także wspaniałe, wielo krotnie wystawiane i publikowane szkice odręczne. Klientami Mendelsohna byli zazwyczaj majętni przemysłowcy niemieccy żydowskiego pochodzenia, którzy zlecali mu projekty fabryk, biur i domów towarowych. Mendelsohn obracał się w kręgach syjonistycznych, do Palestyny - za namową wspólnego znajomego, Richarda Kauffmanna - zaprosił go żydow ski inżynier i przedsiębiorca Pinchas Ruthenberg, który od brytyjskich władz rządu man datowego uzyskał koncesję na budowę sieci elektrowni wodnych na rzekach Jordan i Yar- muk. To ambitne zadanie miało w konsekwencji doprowadzić do elektryfikacji Palestyny i umożliwić jej rozwój gospodarczy. W izyta w Palestynie wywarła na Mendelsohnie wielkie wrażenie, sprowokowała do postawienia pytań o własną tożsamość i przynależność. Opisał je kilka miesięcy później w tekście zatytułowanym Palestyna jako artystyczne przeżycie:
Będąc latoroślami orientalnego narodu żydowskiego, łączymy większą lub mniejszą część naszej krwi z ziemią palestyńską, z której wstrząsających przeciwności powstała jedna m onum entalna Biblia i jej m oralne prawo. Jest to niezależne od stopnia pokrewieństwa krwi lub też rozluź nienia tychże więzów, albo czy jednostka zachowała swoje rozumowanie w czystości, czy też poddała je obcym wpływom [...] Los bytowania w dwóch kręgach uczuciowych - atawistycz- no-orientalnym i współczesnym zachodnim - nigdzie równie m ocno nas nie doświadcza, jak w samej Palestynie [cyt. za: H einze-G reenberg 2001a, s. 71].
Mendelsohn, który dotychczas architekturę postrzegał w kategoriach kulturowych i geograficznych, dostrzegł w Palestynie także jej wymiar społeczno-polityczny.
Podczas pierwszego pobytu w Palestynie Mendelsohn odnowił znajomość z Richardem Kauffmannem, z którym nawiązał potem korespondencyjną współpracę, poznał też kilka czołowych osobistości ruchu syjonistycznego, co pomogło mu w przyszłej karierze. Między innymi to dzięki rekomendacji Chaima Weizmanna, prezydenta Światowej Organizacji Syjo nistycznej i przyszłego pierwszego prezydenta Izraela, po powrocie do Berlina poznał swojego najważniejszego klienta, Salmanna Schockena [Heinze-Greenberg 2001a, s. 79]. Jednak
bar-M endelsohn nigdy nie określał swojej twórczości term inem „ekspresjonizm”, który potem z nim połączono. W latach dwudziestych swoją twórczość określał mianem „dynamizmu”, a definio wał jako metodę poszukiwań formy odzwierciedlenia sil wewnętrznych w budynku [Banham
II. 23. Erich Mendelsohn (w okularach, w środku) wraz z dr. H.Yassky i grupą dziennikarzy na terenie szpitala New Hadassah, Jerozolima, ok. 1934-1939. Źródto: Matson Collection, US Library of Congress, LC-M33-10741.
dzo obiecująca współpraca z Pinchasem Ruthenbergiem została z nieznanych powodów za wieszona, nie doszło też do realizacji projektu konkursowego na centrum handlowe w Hajfie. Pomimo że konkurs ten został wygrany przez Mendelsohna i jego ówczesnego najzdolniejsze go współpracownika - Richarda Neutrę, zlecenie na opracowanie dalszych faz projektu zo stało przekazane laureatowi drugiej nagrody, osiadłemu wjerozolimie Fritzowi Kronbergowi. Dla Mendelsohna pierwszy pobyt w Palestynie, poza wysoką nagrodą finansową przyznaną za projekt konkursowy w Hajfie, przyniósł w zasadzie same frustracje i rozczarowania.
Po powrocie do Niemiec nastąpił najlepszy okres w zawodowym życiu Mendelsoh na, uwieńczony wzniesieniem serii słynnych dom ów towarowych zaprojektowanych dla Salmanna Schockena. Zastosowany w nich m otyw zaokrąglonego narożnika, pociętego horyzontalnymi gzymsami i pasami przeszkleń, wszedł do kanonu architektury stylu mię dzynarodowego. W latach międzywojennych m otyw ten był kopiowany i naśladowany w nieskończoność [Pevsner 1976, s. 413]. W 1933 roku Mendelsohn został zmuszony do opuszczenia Niemiec i przeniósł się do Londynu, gdzie - korzystając z międzynarodowej sławy - otworzył własne biuro architektoniczne. Rok później, jesienią 1934 roku, na za proszenie Chaima Weizmanna ponownie przybył do Palestyny O d czasu jego poprzedniej wizyty zaszły tu wielkie zmiany Liczba ludności żydowskiej wzrosła ze 160 do 400 tysię cy Przybyli imigranci pochodzili głównie z krajów Europy Środkowej i przyczynili się do
rozwoju miast. Społeczność żydowska Jerozolimy podwoiła się, a liczba mieszkańców Tel Awiwu osiągnęła wielkość 150 tysięcy. Budownictwo stało się najważniejszym sektorem go spodarki, przeznaczano na nie połowę dochodu narodowego.
Jednak Mendelsohn był niemile zaskoczony widząc na ulicach Tel Awiwu wiele uprosz czonych kopii jego europejskich dzieł, głównie w postaci charakterystycznych, zaokrąglo nych narożników. Zorientował się wówczas, że jego styl stał się m odą i w ślad za tym za rzucił lokalnym architektom „wtórność, prowincjonalizm oraz prozachodni kolonializm”. W 1940 roku, z okazji wystawy telawiwskiego Związku Architektów i Inżynierów, napisał:
Co dotyczy tego kraju - to jego mieszkania są zbyt silnie zorientowane na wzorce europejskie. Za wiele tu naśladownictwa, a za mało twórczego ducha. Klimat Palestyny oraz sposób życia jego mieszkańców, tak silnie związanych z naturą, wymagają uwolnienia się od dotychczaso wych projektów. Należy starać się zapewnić chłód w nętrz i większe parametry. Rolę taką speł nia w arabskich domach miejskich hall [...]. O tw arte balkony w klimacie subtropikalnym nie spełniają żadnych funkcji. Efektywniejsze oraz przyjemniejsze byłoby tu dające cień drzewo posadzone przy froncie domu. Tak więc jest jeszcze wiele do zrobienia [za: Heinze-Greenberg 2001c, s. 185].
Mendelsohn chciał, aby Palestyna stała się kolebką nowej kultury żydowskiej, opartej na syntezie wpływów zachodnich i orientalnych, czerpiącej zarówno z dziedzictwa archi tektury europejskiej, jak i z lokalnych wzorców budowlanych. Podczas wykładu, wygłoszo nego w 1929 roku w Berlinie,sprzeciwiał się postrzeganiu Palestyny jako tabula rasa i wska zywał na lokalną kulturę Arabów:
Nie wolno nam zapominać o tym, że ich związek z krajem - jakiego u nas jeszcze długo nie bę dzie - przyjmuje się za witalną, naturalną oczywistość. O ni, nie my, mają coś co m ożna nazwać formą palestyńską. Lepianki w wioskach fellachów wystrzeliwują z ziemi, domy Tel Awiwu uty- k ająw niej [za: H einze-G reenberg2001c, s. 186].
Mendelsohn swoim ideom był wierny także w życiu prywatnym. W iosną 1935 roku wynajął XVII-wieczny, arabski młyn, stojący w dzikim ogrodzie na przedmieściach Jerozolimy, gdzie na parterze urządził swoje biuro, a na piętrze spartańskie mieszkanie, k tó remu daleko było do luksusu jego berlińskiej posiadłości. Wydaje się, że chciał przez to z jed nej strony nawiązać do surowego etosu syjonistycznych pionierów, a z drugiej - pracować w Jerozolimie, w miejscu nasyconym transcendentalną duchowością - w przeciwieństwie do nowoczesnego Tel Awiwu - pełnego architektonicznego dziedzictwa czasów m inio nych. Mendelsohn podróżował pomiędzy Londynem a Jerozolimą prowadząc równolegle dwie praktyki aż do roku 1939, kiedy to zamknął biuro w Londynie i osiadł w Palestynie.
W latach 30. M endelsohn zaprojektował swoje najbardziej znane palestyńskie budyn ki: rezydencję Very i Chaima Weizmannów w Rehovot (1934-1936), bibliotekę Salmanna
II. 24. Brama wejściowa i dziedziniec szpitala Hadassah, fot. 1934-1939, fot: American Colony Photo Dept., Źródto: Matson Collection, US Library of Congress, no. LC-M32-10748.
II. 25. Hall wejściowy do szpitala Hadassah, fot. 1934-1939, fot: American Colony Photo Dept. Źródto: Mat son Collection, US Library of Congress, no. LC-M32-10747.
Schockena w jerozolim ie (1934-1936) i szpital uniwersytecki Hadassah (1934-1939) na wzgórzu Skopus wjerozolimie. W willi Weizmanna (fot. 19-22), rozplanowanej na rzucie w kształcie litery „U”, wykorzystał schemat centralnego dziedzińca, w którym umieścił ba sen, mający chłodzić wszystkie wnętrza mieszkalne. Dziedziniec od strony zachodniej zo stał zamknięty głębokim, zadaszonym tarasem, który spina dwa główne skrzydła budynku: w jednym z nich mieści się gabinet i biblioteka Weizmanna, a w drugiej obszerna jadalnia. O d wschodu dziedziniec zamknięty jest półokrągłą w rzucie, wysoką na trzy kondygnacje wieżą, której sylweta dominuje nad całym założeniem i odbija się w basenie roku. W wieży umieszczono klatkę schodową, która łączy reprezentacyjne pomieszczenia parteru z częścią prywatną na pierwszym piętrze, mieszczącą sypialnie domowników. Architektura budynku oparta jest na kontrastach: masywne z zewnątrz, licowane kamieniem bryły są od strony wewnętrznego dziedzińca przeszklone, lekkie i ażurowe; horyzontalna sylweta zaakcen towana jest wieżą, co jest cechą niezwykle rzadką w architekturze dom ów mieszkalnych. Mendelsohn posłużył się symbolem wieży dla zaakcentowania wysokiej pozycji społecz nej Weizmanna, który wówczas był prezydentem Agencji Żydowskiej. Kiedy w 1948 We- izmann został pierwszym prezydentem Izraela jego rezydencja stała się oficjalną siedzibą głowy państwa. Dziś budynek jest otwarty dla publiczności jako muzeum.
W większości swoich palestyńskich realizacji Mendelsohn odwoływał się do miejsco wej tradycji budowlanej: stosował masywne bryły, licowane kamieniem mury, wewnętrzne dziedzińce, kopuły na płaskich dachach i wąskie otwory okienne. Pieczołowicie dobierał rozwiązania architektoniczne do zastanej topografii i warunków klimatycznych.
Najbardziej prestiżowym zadaniem, do którego został w owym czasie zaangażowany, był projekt Uniwersytetu Hebrajskiego na wzgórzu Skopus w jerozolim ie. Projekt ów był kluczowy z p unktu widzenia syjonistów dążących do odbudowy na terenie Palesty ny centrum kulturalno-duchow ego narodu żydowskiego. Za ideą tą stali także Salmann Schocken i C haim W eizmann. Zbiórka pieniędzy prowadzona w diasporze, głównie amerykańskiej, umożliwiła nabycie w 1914 roku odpowiedniej działki na górującej nad Jerozolim ą M ount Scopus. Jako architekta kom pleksu uniwersyteckiego W eizmann za
trudnił, w 1919 roku, sir Patrica Geddesa. Koncepcja Geddesa ukształtowana została na zasadzie znaku-symbolu, jako m onum entalne założenie zaplanowane w kształcie gwiaz dy Dawida. Jego centrum miała stanowić sześciokątna aula academica, a wokół rozpo ścierały się gwiaździste ramiona, zawierające rozmaite wydziały. Poszczególne budynki projektował zięć Geddesa, brytyjski architekt Frank C. Mears, który nadał im formę rom antyczno-orientalną. Projekt Geddesa pozwolił na zebranie znacznej ilości środków finansowych, jednak od strony artystycznej budził mieszane uczucia, dlatego do począt ku lat 30. X X wieku zrealizowano jedynie cztery budynki instytutów, które w oparciu o plan Geddesa opracował osiadły w jerozolim ie brytyjsko-żydowski architekt Benjamin Chaikin.
W 1934 roku funkcję głównego architekta Uniwersytetu Hebrajskiego powierzono przybyłemu do Palestyny Erichowi Mendelsohnowi, który z entuzjazmem podjął się tego dzieła i wkrótce opracował nowy plan regulacyjny, a potem przystąpił do projektowania poszczególnych obiektów W 1937 roku, podczas światowej wystawy w Paryżu, na której Niemcy prezentowały projekty Alberta Speera, a Hiszpanie „Guernicę” Pabla Picassa, syjo niści przedstawili model Uniwersytetu Hebrajskiego jako wkład, który naród żydowski w no sił w swój narodowo-kulturowy renesans. Jednak Mendelsohnowi nie dane było zrealizować swojej wizji - jego projekt przybrał wymiar polityczny i padł ofiarą rozgrywek partyjnych, do czego przyczynili się z jednej strony amerykańscy sponsorzy, a z drugiej środowisko lokalnych architektów, zrzeszonych w Związku Inżynierów i Architektów, którzy zapobiegli udzieleniu Mendelsohnowi zleceń na kolejne budynki [Heinze-Greenberg 2001c, s. 198].
Erich Mendelsohn był syjonistą z wyboru i z przekonania, jednak jego elitarne poglądy i fascynacja Orientem nie mogły zostać zaakceptowane przez główny nurt architektów syjo nistycznych, pracujących dla lewicowej klienteli wywodzącej się ze związków zawodowych i ruchu kibucowego, wyznających dewizę „taniej, szybciej a nadal dobrze”. Historyczny para doks sprawił, że wysiłki Mendelsohna zmierzające do wykorzystania, do budowy nowej for my architektury izraelskiej dziedzictwa regionalnej architektury o źródłach arabskich, czy też szerzej - semicko-orientalnych, doprowadziły go do zderzenia z populistycznym syjonizmem, który w architekturze Izraela urzeczywistnił się w formie międzynarodowego modernizmu.
Pomimo otwartej krytyki lewicowej ideologii głównego nurtu syjonizmu, na którą Mendelsohn sobie pozwalał, korzystając ze swojej wyjątkowej pozycji zawodowej i społecz nej oraz wsparcia wybitnych osobistości światowego ruchu syjonistycznego, prowadził on w latach 1934-1940 bardzo aktywną praktykę projektową. Jego klientami były zarówno instytucje syjonistyczne, jak i władze m andatu brytyjskiego. Liczba jego projektów prze wyższała wielokrotnie ówczesne dokonania mistrzów modernizmu, takich jak Le C orbu sier czy Mies van der Rohe [Nitzan-Shiftan 2004, s. 19]. Jednak sam Mendelsohn z roku na rok był coraz bardziej rozczarowany rzeczywistością ErecIsrael, czuł się w niej odsunięty na boczny tor, drażnił go prymitywny nacjonalizm żydowski. Jak podaje jego biograf Ita Heinze-Greenberg:
...Ze swoją emfatycznie propagowaną syntezą Wschód-Zachód wśród przyszłego semickiego commonwealth musiał być bardzo „osamotniony na pustyni”. Najszybciej przebił się na niej nowoczesny zachodni Tel Awiw, embrion późniejszego państwa Izrael. Posłanie Świętego Mia sta Jerozolimy przebrzmiało bez echa i stało się testamentem dla kolejnego pokolenia [Heinze- -Greenberg2001c, s. 209].
W obliczu kryzysu, wywołanego II wojną światową i brakiem nowych zleceń, M endel sohn w 1941 roku zamknął biuro w Jerozolimie i korzystając z pom ocy Lewisa Mumforda wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, a jego twórczość palestyńska wydawała się dobiec
kresu, nie pozostawiając po sobie żadnego echa. Jest paradoksem, że dopiero nowy dyskurs architektoniczny, rozpoczęty w Izraelu w latach 8 0. X X wieku, docenił wagę palestyńskiego okresu twórczości Ericha Mendelsohna, uznając powstałe wówczas dzieła jako jedne z naj większych dokonań architektury modernistycznej ówczesnego okresu, pom imo że ich au to r od stylu międzynarodowego często i zdecydowanie się odcinał.