Plan narodowy Sharona

Kiedy po zakończeniu wojny wyzwoleńczej władze Izraela uchyliły zakaz imigracji żydow­ skiej, do fali powojennych uchodźców napływających z Europy dołączyli Żydzi orientalni, którzy masowo przybywali tu z Afryki i Azji. W okresie pierwszych czterech lat po p ro ­ klamowaniu państwa Izrael przybyło do niego 700 tysięcy imigrantów, w większości z kra­ jów muzułmańskich [Gelvin 2009, s. 198]. Żydzi ci, często przesiąknięci kulturą arabską, w Izraelu określani byli jako M izrahim (mizrachejczycy). Termin ten obejmuje również Ży­ dów pochodzących z krajów Maghrebu oraz Żydów sefardyjskich50.

Władzę, pod przywództwem Ben Guriona, dzierżyła wówczas niepodzielnie laicka le­ wica syjonistyczna, reprezentowana przez partię polityczną Mapai i potężny ruch związko­ wy Histadrut. Syjoniści wychowywali izraelską młodzież w oderwaniu od światowych re­ aliów, światopogląd był kształtowany przez oficjalną propagandę, kultywującą swoją wersj ę historii, krzewiącą własne idee polityczne i sławiącą bohaterstwo swoich żołnierzy. A rabo­ wie byli pokazywani zazwyczaj w świetle negatywnych stereotypów, jako ludzie prym ityw­ ni i krwiożerczy, a kontakty pomiędzy dwoma społecznościami zostały w praktyce zerwa­ ne. Dwa narody żyły w jednym kraju, lecz w innych wymiarach, zarówno kulturowych, jak

49 Ben Gurion, The W arDiary, t. III, s. 937, M inistry o f Defence, Tel Aviv 1982, za: Efrat 2004, s. 76.

50 Termin M izrahim nie jest precyzyjny. Żydzi, wywodzący się z krajów muzułmańskich, bywają też określani potocznie jako Żydzi orientalni lub Żydzi arabscy, lub niekiedy pogardliwie jako „czarni”.

i przestrzennych. Nawet autobusy dla Arabów były inne (brązowe) niż te, które obsługiwały żydowskich osadników (jasnoniebieskie). Ben Gurion długo sprzeciwiał się uruchomieniu w Izraelu telewizji51, działała państwowa cenzura, a kontakt ze światem zewnętrznym został ograniczony do m inimum [Rosenberg 2011, s. 37-40].

Największym wyzwaniem dla ówczesnych władz państwowych było zagw aranto­ wanie bezpieczeństwa państwa, utrwalenie jego granic i zapewnienie schronienia dla przybywających do Izraela rzesz imigrantów. Ponadto, dzięki odpowiedniem u ich roz­ proszeniu, władze miały zamiar zrealizować kluczowe dla przyszłości Izraela cele geo­ polityczne: poprzez budowę gęstej sieci osiedleńczej opanować rubieże kraju, czego nie mogły zapewnić ani układy polityczne, ani siły zbrojne [Elhyani 2004, s. 91]. Wraz z odejściem Brytyjczyków zniknęły wszelkie restrykcje i ograniczenia budowlane, now o­ powstałe państwo było samorządne, a władza skumulowana w jednych rękach otwierała niezwykłe możliwości działania. Dlatego już w kilka tygodni po proklam owaniu nie­ podległości, w 1948 roku, rozpoczęto przygotowania do wdrożenia strategicznego planu narodowego, którego realizację powierzono wybitnem u architektowi Ariehowi Sharono­ wi, absolwentowi Bauhausu i prom inentnem u działaczowi ruchu związkowego. W celu przygotowania planu założony został Wydział Planowania, który funkcjonował najpierw w ramach M inisterstwa Pracy i Budownictwa, a później przeniesiony został do urzędu premiera Ben Guriona, który nadzorował jego prace osobiście52. Narodowy plan rozwoju i zagospodarowania kraju, nazwany Planem Sharona, powstał w latach 1949-1953. O b ­ jął on swoim zasięgiem całe ówczesne terytorium Izraela, które przedstawione zostało na nim w skali 1:20 000 [Efrat 2004, s. 81 ].

Tak wielkie przedsięwzięcie nie miało w najnowszej historii precedensu. Pewne ana­ logie można odnieść do radzieckich planów pięcioletnich, amerykańskiego projektu New Deal z lat 30., czy powojennych planów miast-ogrodów w Wielkiej Brytanii, jednak nigdy jeszcze nie zrealizowano tak wielkiego przedsięwzięcia politycznego, planistycznego i go­ spodarczego w tak krótkim czasie. Nigdy w ciągu jednej dekady nie zbudowano infrastruk­ tury całego kraju od podstaw.

Plan Sharona urzeczywistniał kluczowe idee syjonizmu i został wdrożony z pom inię­ ciem wszelkich procedur legislacyjnych, jako niepodlegający dyskusji akt woli przywódców

Telewizja w Izraelu została uruchom iona dopiero w 1968 r. Nadawano wówczas okazjonalnie programy informacyjne oraz lekcje m atematyki i angielskiego. Dla porównania, w Polsce pierw ­ szy program telewizyjny wyemitowano 12.10.1952 r„ od 1961 r. w Polsce telewizję można było już oglądać codziennie [Sidi 2013, s. 295].

O wadze jaką Ben G urion przywiązywał do prac planistycznych świadczył fakt, że na ten cel za­ rezerwował 12 godzin swojego czasu tygodniowo, podczas gdy na kwestię bezpieczeństwa kraju przeznaczył 11 godzin [Efrat 2004, s. 75].

ruchu syjonistycznego. Oczywiście realizacja Panu Sharona była możliwa jedynie w sytu­ acji, w jakiej znalazł się ówczesny Izrael: niekwestionowanego m onopolu władzy, ideowego zaangażowania młodego narodu izraelskiego, masowej konfiskaty arabskiej ziemi oraz prze­ pisów powojennego stanu wyjątkowego, który dawał w ręce władzy państwowej wyjątkowe uprawnienia. W budowie współczesnego Izraela wydatnie pomogła też pom oc finansowa udzielana przez mocarstwa światowe.

Podstawowym, krótkoterm inow ym zadaniem, postawionym przed ekipą planistów Sharona, było wzniesienie tymczasowych i tanich siedzib dla rzesz imigrantów, którzy masowo napływali do Izraela. Zamiarem władz było rozproszenie ludności i utrwalenie opanowanych niedawno granic, poprzez wzniesienie na terytorium całego kraju sieci obozów i osiedli, a także zasiedlenie lub likwidację arabskich wiosek, aby niedopuścić do pow rotu ich byłych mieszkańców. Długofalowy cel, który wyznaczono planistom , pole­ gał na przygotow aniu infrastruktury dla intensywnego i wszechstronnego rozwoju p ań ­ stwa, która objąć miała jego najdalsze zakątki. Plan Sharona zakładał, że ludność Izraela wzrośnie do poziom u 2 650 000 mieszkańców (cel ten został osiągnięty w 1966 roku). Zamiarem planistów było stworzenie struktury przestrzennej, która zatrze „kolonialny” model osiedleńczy, wywodzący się z czasów m andatu brytyjskiego, kiedy dwie trzecie żydowskiej populacji mieszkało w trzech największych miastach: Tel Awiwie, Jerozoli­ mie i Hajfie, a większość osadników skoncentrowana była na nadm orskich równinach. Zamiarem określonym przez planistów było rozmieszczenie ludności żydowskiej w taki sposób, aby tylko 45% zamieszkiwała największe miasta, a 55% większość zasiedliła roz­ proszone osady i małe miejscowości. Decentralizacja osiedli i rozproszenie ich na dużym obszarze miało znaczenie strategiczne: cywilne miejscowości, których mieszkańcy byli uzbrojeni, pełnić miały de facto rolę wysuniętych placówek wojskowych, co jest cechą charakterystyczną izraelskiego osadnictwa i urbanistyki, od jej początków do dnia dzi­ siejszego [Efrat 2004, s. 80].

Izraelscy planiści nie mieli żadnego doświadczenia w dziele budowy miast - przeciw­ nie, miasta w ideologii syjonistycznej były postrzegane jako źródło zła i zepsucia moralne­ go. Koncentracja zabudowy i zagęszczenie ludności były zatem traktowane jako zjawiska niepożądane, skutkujące ryzykiem utraty cennej ziemi, a ujmując rzecz bardziej precyzyjnie - ograniczające możliwości dalszej ekspansji terytorialnej, która dla syjonistów była jednym z podstawowych celów politycznych. Dlatego z jednej strony antyburżuazyjna, a z drugiej kolonialna koncepcja syjonistycznej polityki przestrzennej zdecydowanie preferowała m o­ del zabudowy agrarnej: niskiej i rozproszonej [Elhyani 2004, s. 89]. W okresie pierwszego półwiecza osadnictwa żydowskiego w Palestynie wysiłki przywódców syjonizmu koncen­ trowały się na budowie nowatorskich modeli osiedleńczych: rolniczych kibuców i moszaw, w których wdrażano idee kolektywnego życia, przyjęte przez pierwszych osadników jako wzorzec ideowy i moralny nowego społeczeństwa izraelskiego.

Szybkość z jaką przygotowano plan zagospodarowania przestrzennego dla całego kra­ ju spowodowała, że został on naprędce złożony ze zbitki doktryn, modeli i doświadczeń, w części własnych, a w części importowanych z Europy. Jego twórcy poniewczasie zdali sobie sprawę z wielu niedoskonałości53, lecz rozpędzonej machiny administracyjnej nie dało się zatrzymać. W ciągu dekady, jaka minęła od opublikowania planu w 1950 roku, nie bacząc na uwarunkowania geograficzne i społeczne, wzniesiono na kamieniu dziesiątki miast i miasteczek, setki wiosek, posadzono lasy, utworzono parki narodowe i uzdrowiska, zbudowano sieć dróg i infrastruktury, nowe p orty oraz fabryki, i tym samym całkowicie przekształcono oblicze kraju.