Problem Jerozolimy
5.3. Podzielone miasto
Jerozolima jest obecnie największym co do terytorium i liczby ludności miastem Izraela71. Według danych z 2012 roku72 liczba ludności Jerozolimy wynosiła 804 400 osób, z czego jedna trzecia to Arabowie zamieszkujący jej wschodnie dzielnice. Tylko 5% z nich przyjęło oferowane im obywatelstwo izraelskie, 93% arabskiej populacji miasta zachowało obywa telstwo jordańskie, posiadając status stałych rezydentów, od lat bojkotując izraelskie insty tucje administracyjne. Miasto rozwija się nierównomiernie, trapią go liczne problemy. Jest jednym z najbiedniejszych w Izraelu: dochód na głowę obywatela wynosił w 2007 roku 1962 szekli, znacznie mniej nawet w porównaniu z prowincjonalną Beersheba (3101), nie mówiąc o bogatych, nadmorskich miastach, takich jak Hajfa (3485) i Tel Awiw (4458). Te negatywne tendencje są wzmacniane obserwowanymi ostatnio kierunkami migracji lud no ści: najbogatsi, świeccy Żydzi przenoszą się do Tel Awiwu lub innych miast równiny nad morskiej, Żydzi o poglądach radykalnych zasiedlają nowe osiedla budowane na Zachodnim Brzegu, kierując się pobudkam i narodowymi i religijnymi. W mieście pozostają przede wszystkim najuboższe grupy ludności, o najwyższej stopie przyrostu naturalnego, konte stujące państwo Izraelskie: ultra-ortodoksyjni Haredim i palestyńscy Arabowie. Powiększa się dysproporcja pomiędzy zachodnią (żydowską) a wschodnią (arabską) częścią miasta. System szkolnictwa w dzielnicach wschodnich grozi zapaścią z powodu niedofmansowania i przeciążenia liczbą uczniów [Bystrov, Soffer 2013, s. 32 -3 3]. Poszerzają się też religijne, tzw. czarne dzielnice miasta, w których radykalna ortodoksja wypiera niewierzących, klery- kalizując i przekształcając część Jerozolimy w religijne getto.
Współczesna Jerozolima dzieli się na część świecką (uczelnie, biura i siedziby władzy państwowej), religijną (niedostępną dla ruchu kołowego w sobotę) i arabską. W ten sposób dawny podział miasta, dzielący część żydowską i arabską wzdłuż osi wschód-zachód, został uzupełniony nowym podziałem dzielnic żydowskich, na ortodoksyjną północ i świeckie południe [H uppert 2007, s. 95].
Poczynając od 1948 roku Jerozolima stanowi dwunarodowy, spolaryzowany konglo merat społeczno-urbanistyczny. Nie powiodła się próba jego scalenia, podjęta po 1967 roku. Duża część arabskich mieszkańców żyje w skrajnej biedzie, pogłębionej poprzez panujące w społeczeństwie izraelskim nierówności rasowe, administracyjny ucisk i zbrojną przemoc. Miasto rozwija się w kilku różnych prędkościach: najbogatsza część jego żydowskiej p o pulacji należy do cyfrowego społeczeństwa X X I wieku o dużej mobilności, i mentalności
71 Statystyka ta jest utrzymywana dla potrzeb politycznych. W rzeczywistości największym skupi skiem ludności jest w Izraelu obszar m etropolitalny Tel Awiwu (hebr. Gush-Dan), liczący około 3,5 miliona mieszkańców. Rejon ten, z racji na swoją odrębność kulturową, nazywany jest cza sem „Państwem Tel Awiw”.
72 Jerusalem Facts an d Trends 2013, Jerusalem Institute for Israel Studies, http://w w w .jiis.org/.
Beitunya Ramalk ifr Agab [Kalandra Giv'at Ze'ev. LGivon. B i i \ _ , Nabalą, Adam Neve Ya\akoi lebi S am u el\x H a n in a Anatot lampt Anata M T.of Olives Do wybrzeża .Kedar Ubeidiya Efrata Kochav Ya'akov M orze Martwe r Jericho T e Aviv M a a le Adumin
Granica izraelsko - jordanska tzw. Zielona lima, 1949-1967 Granica administracyjna Jerozolimy, 1967
Bariera bezpieczeństwa - mur, w trakcie budowy, 2004-20 0 8 O Bramy, punkty kontrolne ( nie zaw sze otwarte)
Neve Daniel
O B S ZA R Ż Y D O W S K I
Zachodnia Jerozolima
O bszary żydowskie poza Zieloną linią zarówno w obrębie granic miejskich Jerozolimy i na zew nątrz Jerozolimy
O B S ZA R PALESTYŃSK I
O bszar w granicach miejskich Jerozolimy O bszar Palestyny poza Zielona linią - tzw. obszar B
poza kontrolą cywilną Palestyny ( izraelska kontrola wojskowa)
II. 73. Jerozolima - etniczne podziaty terytorialne i przebieg bariery bezpieczeństwa. Stan z roku 2008. Źródto: Gilbert 2008a, s. 192.
_ *RM,ar:Y
02-6264621
II. 74. Wschodnia, arabska część Jerozolimy - ulica handlowa na Górze Oliwnej, 2014, fot. autor.
charakterystycznej dla wysokorozwiniętych społeczeństw świata zachodniego. Żydowskie społeczności religijnych Haredim przebywają w świecie minionym, ich tradycja i obyczaje są dla współczesnego człowieka niezrozumiałe. Ludność arabska, z kolei, reprezentuje sto sunki typowe dla zacofanej gospodarki rolniczej, opartej na wymianie dóbr i produktów. Ciosem dla arabskiej części Jerozolimy było jej przegrodzenie murem i odcięcie od trady cyjnego, rolniczego zaplecza, zlikwidowanie odwiecznej, metropolitalnej roli, jaką sprawo wała wobec otaczającej ją sieci osadniczej. Bez wzajemnego kontaktu miasta i wsi, po jednej i drugiej strony muru, wśród arabskiej społeczności zamiera rozwój gospodarczy i wymiana handlowa, szerzy się bezrobocie i przestępczość, bieda i frustracja, wzmacniająca radykalne tendencje religijne i nacjonalistyczne. Na izraelskich mapach i atlasach samochodowych wschodnie dzielnice Jerozolimy są odcięte, takjakby miasto od wschodniej strony kończyło się na murach starówki.
Dziś w Jerozolimie widzi się na ulicach i Żydów, i Palestyńczyków, drogowskazy i na zwy ulic opisane są zarówno po hebrajsku, jak i po arabsku, często dochodzi do bezpośred nich spotkań i wymiany świadczeń realizowanych na rynku handlu, usług i pracy, w grun cie rzeczy jednak społeczeństwa te żyją całkiem odrębnie. Nie ma tu miejsca na wspólną izraelską, żydowsko-arabską tożsamość, a wymiana gospodarcza nacechowana jest głęboką asymetrią: pracownicy arabscy świadczą proste i niskopłatne usługi, są zatrudniani głównie jako pracownicy fizyczni, do sektora żydowskiego należy większość intratnych i
specjali-II. 75. Potudniowe przedmieścia Jerozolimy, dziedziniec szkoty na osiedlu Gilo osłonięty prefabrykowanym murem przed ostrzatem snajperskim od strony Betlejem, 2014, fot. autor.
stycznych przedsiębiorstw i usług. Dostęp do władzy politycznej i środków ekonomicznych zapewnia ludności żydowskiej zarówno kontrolę rynku, jak i większe możliwości kultywo wania odrębności etnicznej. Żydzi mogą nie kupować u Arabów i nie korzystać z oferowa nych przez nich usług, podczas gdy sektor arabski uzależniony jest w dużym stopniu od ekonomii izraelskiej. Miejska administracja i policja są zdominowane przez Żydów, a wie loletni bojkot izraelskich władz i urzędów doprowadził do sytuacji, w której Palestyńczy cy nie są w nich reprezentowani. O d blisko pięćdziesięciu lat wszystkie decyzje polityczne i administracyjne, w tym plany zagospodarowania przestrzennego, są podejmowane bez ich udziału [Yiftachel, Yacobi 2006, s. 174].
Segregacja etniczna dotyczy niemal wszystkich aspektówżycia społecznego, została też bardzo jasno zdefiniowana w przestrzeni miasta. Rodziny pochodzenia arabskiego nie mają żadnych szans, aby zamieszkać w żydowskim osiedlu, ani zakupić ziemię lub nieruchomość leżącą na gruntach przejętych przez Izrael. Z kolei sprzedaż arabskiego domu Izraelczykowi karana jest w Palestynie śmiercią. Jednak niekiedy dochodzi do takich transakcji: organiza cje syjonistyczne wykupują podstępnie domy w dzielnicach arabskich. Są one potem forty- fikowane i zasiedlane, stając się forpocztą kolonizacji: bastionami, strzeżonymi dzień i noc przez uzbrojonych ochotników.
Znana jest powszechnie sprawa nieruchom ości położonej na Górze Oliwnej, która została za pom ocą pośredników zakupiona od rodziny arabskiej w Jordanii, a następnie
II. 76. Wschodnia Jerozolima - przejęte przez izraelskich osadników, okratowane i ufortyfikowane domy na Górze Oliwnej, 2014, fot. autor.
ufortyfikowana i zamieszkała przez uzbrojonych osadników, którzy wywiesili na niej powiewającą nad miastem biało-niebieską flagę z gwiazdą Dawida. Także były prem ier Izraela, Ariel Sharon, wykupił dom na Starym Mieście, położony w dzielnicy arabskiej i prowokacyjnie wywiesił na nim flagę izraelską. Każda społeczność wykształciła swo je odrębne ośrodki religijne, kulturalne, usługowo-handlowe, własne sieci usług i trans portu. Kultywowanie odrębności etnicznej przejawia się także w języku, różnych term i nach świąt, odrębnych tradycjach i zwyczajach, ubiorach, symbolach i architekturze. Na pierwszy rzut oka rozróżnić można zabudowę żydowską: licowane kamieniem, masywne domy są ustawione w regularny sposób, tw orzą uporządkowane formy urbanistyczne; tymczasem zabudowa arabska (fot. 71) ma spontaniczny, drobnoziarnisty i nieregular ny charakter. Różnice dotyczą także widzianych z oddali: kolorystyki i sylwet. Osiedla żydowskie przybierają, od koloru kamienia, odcienie kremowe lub złotawe, ubogie dziel nice arabskie są betonowo-szare; zwarte, ufortyfikowane osiedla żydowskie oglądane z oddali przypom inają otoczone m uram i średniowieczne miasta, a rozrzucone na zbo czach wzgórz miejscowości arabskie, o rozproszonej zabudowie, wyróżniają smukłe wieże m inaretów (fot. 72).
Architektura i urbanistyka stały się w jerozolim ie narzędziami ekspansji terytorialnej, kontroli demograficznej i symbolicznej dominacji. Jednym z najważniejszych przestrzennie elementów Planu Sharona dla Starej Jerozolimy była budowa masywnej wieży, która
zwień-II. 77. Wjazd na kampus Uniwersytetu Hebrajskiego na Górze Skopus, 2014, fot. autor.
czyła zabudowania kompleksu Uniwersytetu Hebrajskiego (fot. 48) na Górze Skopus [Sha ron 1973, s. 190]. Sam kampus w rezultacie rozbudowy został otoczony murami i ufortyfi kowany. Przypomina teraz górującą nad miastem twierdzę. Pragnienie odciśnięcia własnego śladu przejawia się w architekturze izraelskiej chęcią zdominowania krajobrazu sylwetami wież i wieżowców. Archetyp zamkniętego, strzeżonego osiedla i architektury typu „wie ża i m ur”, przenikania funkcji cywilnych i wojskowych jest tym, co wyróżnia współczesną architekturę izraelską [Rotbard 2003, s. 52]. Pod jej naporem znika już „biblijny” krajo braz Ziemi Świętej, tworzony przez organiczną, wyrosłą z ziemi, tradycyjną architekturę arabską, z jej drobnoskalową zabudową, przerastaną tarasami uprawnymi i gajami oliwny mi [por. Shehadeh 2011]. W jego miejsce pojawia się brutalny, postindustrialny krajobraz X X I wieku: otoczone murami, płotam i i drutem kolczastym osiedla, zakłady przemysłowe, bazy wojskowe i infrastruktura drogowa.
Judaizacja krajobrazu, w przypadku Jerozolimy, przybrała współcześnie formy typowe dla wielu miast globalnych: kształtowanie się zespołu wysokiej zabudowy w centrum, i pe ryferyjnymi osiedlami-sypialniami, połączonymi ze śródmieściem siecią dróg i tuneli. M oż na próbować współczesną architekturę i urbanistykę Jerozolimy odczytywać przez pryzmat zjawisk charakterystycznych dla gospodarki neoliberalnej - globalizacji i suburbanizacji - ale będą to tylko pozory. W gruncie rzeczy toczy się tu nadal bezwzględna walka o ten kawałek ziemi: wspólnej i świętej dla obu zamieszkujących ją narodów.