Pareneza lektury

K

ompendium wiedzy na  temat stylu lektury zalecanego zakonnicom sta-nowi przywoływany już w pracy poradnik Błażeja Ursowity Sposób y nauka duchowna czytania ksiąg naboznych y  Rozmyślania, do  postępku duchownego Tak zakonnym iako y  świetckim ludziom barzo służąca y  potrzebna³⁰⁰. Przygo-towanie „nauki o czytaniu i rozmyślaniu”, zebranej z „ksiąg nabożnych”, zleciła spo-wiednikowi³⁰¹ Dorota Kątska, ksieni klasztoru norbertanek na  Zwierzyńcu. Adre-sata i  cel lektury (oświecenie rozumu, broń przeciw pokusom, środek dostąpienia cnót) autor określił w tytule dzieła oraz w przedmowie (kierowanej do przełożonej).

Na antycypowanego odbiorcę wskazywał też tekst do czytania – Pismo Święte. Urso-wita podkreślał, że  lektura Biblii zawsze odbywa się w  obecności Ducha Świętego, jest listem od Boga (który człowiek niech „zaraz czyta i przez rozmyślanie uznawa, i uważa, czego Pan po nim chce i potrzebuje” )³⁰², pokarmem, napojem i lekarstwem dla  duszy³⁰³. Uczestnicząc w  duchowym bankiecie, czytelnik dostaje odpowiednią dla niego potrawę „wszelakiej słodkości i rokoszy napełnioną”, podobnie jak Izraeli-ci otrzymali mannę na pustyni³⁰⁴, „w czytaniu bowiem Pisma świętego każdy wedle potrzeby swej, obfitość potraw rozmaitych, duszy należących, znajdzie” ³⁰⁵. W owym

„posiłku duchownym” gościem jest dusza, pokojem Biblia, pożywieniem zaś konkret-ne słowa (mleko dla rozpoczynających drogę doskonałości, jarzyny dla chorych, chleb na umocnienie, manna to rozkosze kontemplacji, a miód – słodycz wymowy Boskiej itp.)³⁰⁶. O ile pokarm służy zachowywaniu przykazań, o tyle napoje (wino³⁰⁷) oznacza-ją wyższy stopień pragnienia doskonałości, przekładaoznacza-jący się na  nabożeństwo, mo-dlitwę i kontemplację. Z kolei celem duchowego lekarstwa jest kierowanie do „rze-czy niebieskich”, z ziemskich tylko „pożytek przyjmując”. Stąd podręcznik, w którym mistrzem jest sam Bóg, stanowi instrukcję stosowania „leków” („naukę dla nieświa-domych, jak Pisma św. zażywać”)³⁰⁸. Jej adresatem jest każdy chrześcijanin, dążący do osiągnięcia doskonałości, bez względu na stan i płeć:

Niech cię to nie obraża czytelniku miły, że się różności osób w piśmie położyły.

Gdyż mąż i białagłowa jeden to jest człowiek, Dusze też każdego równy jest jeden wiek.

Tak to do męża służy jak i do białychgłów, Nie upatrujże osób, lecz raczej pilnuj słów:

Ta omyłka obrazy Bożej nie zaciąga, Ale ciebie do tego, co tu jest pociąga.

Abyś to mógł zachować, coć się napisało, I do czegoć się pewną drogę pokazało.

Wiersz kończy zachęta do starania się o osiągnięcie życia wiecznego, wraz z proś-bą o życzliwe przyjęcie pracy tłumacza:

Chwal tylko Pana Boga i miej serce czyste, To będziesz miał po śmierci niebo wiekuiste.

To pierwsze pisanie me racz za wdzięczne przyjąć.

Ucieszę cię czym inszym, potym dłużej żyjąc³⁰⁹.

W  przedmowie (k. nlb.  14–18) Ursowita przeciwstawił mądrość „filozofów, po-etów, krasomówców” ³¹⁰ i ich znajomość wszystkich stworzonych rzeczy (która może szkodzić, a nawet – bez miłości Boga – przynieść potępienie) – mądrości „niebieskiej”, która „zmysł zaostrza, rozum rozmnaża, oziębłość zagrzewa, gnuśność i ociężałość odpędza, ogień nieporządny w ciele gasi, łkanie i wzdychanie wzbudza, łzy wyciąga, modlitwę smaczną czyni, rozmyślanie rozraża, Bogu nas bliskimi czyni, bo gdy czy-tamy, Duch święty do nas mówi” ³¹¹. Wyrazem dbałości o zbawienie jest zrozumienie Pisma Świętego, które „czegokolwiek naucza, jest prawda, cokolwiek rozkazuje, jest dobroć, cokolwiek obiecuje, jest szczęście” ³¹². Pozwala ono zarazem poznać samego siebie i uczy mądrości: „miłuj tedy czytanie ksiąg nabożnych … a występków cielska i świata nie będziesz miłował.” ³¹³ Przede wszystkim słowo Boże i księgi nabożne sta-nowią więc pewny środek oceny i poprawy własnego rozwoju duchowego:

używaj czytania ksiąg nabożnych, miasto zwierciadła, to, co jest występnego w  sobie karząc, a co dobrego i pięknego zachowując … I gdy to zwierciadło przed oczy wnętrzne sobie wystawiamy, twarz swoję duszną przeglądamy, gdzie poznawamy, jakośmy wiele w doskonałości postąpili, abo jakośmy wiele opuścili, i jak dalekośmy zostali i odstąpili³¹⁴. Celem lektury jest nie  tyle erudycja (choć czytanie „rozum umysłu oświeca” ), ile odwodzenie od „próżności świata” i kierowanie się do Boga. Naturalna wydaje się zatem kończąca przedmowę modlitwa o:

uciechę w czytaniu ksiąg nabożnych, co by wszytka tęskliwość od ciebie odszedłszy pragnienie miłości Bożej z czytania przyszło i serce twoje od ziemskich rzeczy odcią-gnąwszy, o rozmyślania je rzeczy niebieskich i do nabycia cnot świętych zapalałoby i pobudzało³¹⁵.

Ursowita podzielił podręcznik na dwie zasadnicze nauki, liczące odpowiednio 13 i pięć rozdziałów (o numeracji ciągłej)³¹⁶. Rozdział pierwszy części pierwszej „nauki

duchownej o  czytaniu ksiąg nabożnych” zawierał rozważanie „skutku i  mocy” czy-tania Pisma Świętego. W konkluzji autor uznał, że – wzorem św. Antoniego – można dojść do doskonałości, traktując jak księgę całą naturę, lecz to czytanie wskazuje cel postępowania, zarówno intelektualny, jak  i  duchowy, wzbudzający żarliwość i  od-mianę dotychczasowego życia. Za przykład posłużyło mu nawrócenie św. Augustyna, opisane i cytowane z jego Wyznań.

Rozdział drugi odnosił się bezpośrednio do lektury „ksiąg nabożnych” jako powin-ności osób zakonnych. Jej celem jest nie tylko nauka „rzeczy Boskich”, ale osiągnięcie

„smaku rzeczy niebieskich”, czyli upodobania w sprawach będących treścią ich powo-łania. Z  tego powodu lekturę poprzedzała modlitwa, a  przykład gorliwości w  tym zakresie mieli dawać przełożeni. Ponieważ Słowo Boże stanowi dla nich chleb, posi-lający serce, stąd mają się sami uczyć tego, co innym przekażą, a  braki w  tej dzie-dzinie uznał Ursowita za „szpetną nieumiejętność”, która nie podlega tłumaczeniu i wybaczeniu³¹⁷. Zacytował on następnie fragment statutów kapituły generalnej swo-jego zakonu, uchwalonych w  1618 r., odnoszący się do  miejsca lektury w  życiu nor-bertańskim. Zalecano w nim „czytanie” ³¹⁸ przed posiłkami: obiadem, około godz. 11 („niechaj się bracia i siostry czytaniem ksiąg nabożnych abo rachowaniem sumnienia, abo też tym, co czytali rozbieraniem i rozmyślaniem bawią” ) i wieczerzą³¹⁹.

Rozdział trzeci precyzował w 10 zasadach charakter lektury w środowisku zakon-nym („Jakim sposobem czytać księgi nabożne” ). Początkowymi etapami były dwie modlitwy oraz  wyobrażenie aktu czytania jako rozmowy z  Bogiem. Modlitwom przed  lectio divina powinny towarzyszyć określone postawy ciała i  gesty (klęczenie, znak krzyża). Modląc się, proszono o „otworzenie uszu i oczu serca” oraz „oświecenie”

rozumu, by słuchanie, rozumienie i realizacja słowa były „na chwałę Bożą” i służyły zbawieniu duszy: „nie przeto abym był uczonym i za uczonego miany, ale raczej abym cię miłował” ³²⁰. W  tym celu należało oddać Bogu pamięć, Synowi rozum, a  Ducho-wi ŚDucho-więtemu – wolę. Lektura podejmowana w obecności Bożej („nie tylko dla nauki, ale też na wzruszenie ducha” ³²¹) nie miała charakteru autonomicznego, lecz wpisywa-ła się w inne dziawpisywa-łania stanowiące element życia zakonnego (np. wypełnianie ślubów, rachunek sumienia, opus Dei).

Czytanie, traktowane jako jedna z  prac (ćwiczeń klasztornych) powinno objąć wszystkie władze zakonnika, podporządkować je osiągnięciu założonego celu. Słu-żyło temu wyobrażenie (zobaczenie) Boga, mówiącego przez Ducha Świętego „w tej książce, którą otworzysz do czytania” ³²². Czytać należało powoli, rozważając każdą sentencję, „smak duchowy pojmując aniżeli naukę i umiejętność” ³²³. W tej konwen-cji lektury–posiłku, osoba czytająca „prędko i  ledajako” to  pielgrzym widzący wie-le gospód awie-le  nieznający żadnej; połykane wie-lecz niesmakowane pożywienie; szczep często przesadzany, który nie rośnie. Odbiorca taki co prawda osiąga naukę, lecz bez duchowej korzyści; wartością nie jest bowiem sama wiedza, ale jej praktyczne wyko-rzystanie, „bo pożytku nie masz żadnego, gdy człowiek wie, a nie czyni” ³²⁴. Przykła-dowo, efektem lektury prac hagiograficznych powinno być naśladowanie świętych, dające naukę postępowania w  cnotach, obronę przed  pokusami grzechu, pragnie-nie nabożeństwa, ochronę przed  próżnowapragnie-niem, dar rozeznawania dobra i  zła³²⁵.

O  preferowaniu utylitarnego charakteru lektury świadczyła też kolejna wska-zówka, by nie czytać zbyt wielu książek, „aby nie przyszło do spracowania” ³²⁶. Prze-cież gleba zbyt intensywnie nawożona może wydać mały plon, a zbyt obfity posiłek prowadzić do przejedzenia. Konkluzją było przekonanie, że „tak nie ten [jest – J.G.]

zdrowy na duszy, który wiele umie, ale który to, co czyta pełni i czyni” ³²⁷. Zgodnie ze szkołą monastyczną, niezbędnym dopełnieniem lektury³²⁸ było rozmyślanie, które

„sprowadza” pokój, pokorę, cierpliwość, posłuszeństwo, miłość bliźniego, umartwie-nie siebie, zachowaumartwie-nie milczenia, czyli te cnoty i zachowania, które były szczególumartwie-nie cenione w życiu zakonnym. Skutkiem lektury zamiast manifestowania osiągniętych umiejętności, miał być „zapał w wypełnianiu powinności, bo próżne czytanie próżne myśli rodzi a  nie buduje” ³²⁹. W  ten sposób myślenia wpisywała się końcowa modli-twa dziękczynna „za oświecenie rozumu i za wzruszenie wolej do dobrego”, z prośbą o pomnożenie dobrego³³⁰.

W rozdziale czwartym Ursowita dokładnie omówił problem rozmyślania i modli-twy jako niezbędnych elementów towarzyszących lekturze („Jako rozmyślanie i modlitwa są potrzebne do czytania” ). Nawiązał przy tym do koncepcji „drabiny ludzi zakonnych” św. Bernarda: czytanie – rozmyślanie – modlitwa – kontemplacja, w któ-rej akt lektury stanowił szczebel najniższy („ziemski” ), a  kontemplacja najwyższy.

Według autora Sposobu y nauki… czytanie to „pilne uważanie Pisma św.”, rozmyślanie to „pilne pracowanie umysłu, szukanie zakrytej prawdy”, modlitwa służy oddaleniu złego a dostąpieniu dobrego, kontemplacja zaś to „zatrzymanie myśli w Bogu” ³³¹.

Kolejne stopnie doskonałości omówił on w rozdziale piątym, wykorzystując różne porównania, np. do drzewa (wówczas czytanie to „martwa skóra”, rozmyślanie – „śro-dek”, modlitwa – proszenie o to, czego się pragnie, kontemplacja – „ukochanie dostą-pionej słodkości” ), posiłku (wtedy lektura to  twardy pokarm, rozmyślanie – żucie, modlitwa – szukanie smaku, kontemplacja – sama słodycz, dająca posiłek), a także drogi (wówczas czytanie „słodkości błogosławionego żywota szuka. Rozmyślanie znajduje. Modlitwa prosi. Kontemplacyja smaku zażywa” ). Odwoływał się również do  obrazów ewangelicznych (Mt 7,7) – „Szukajcie czytając, znajdziecie rozmyślając.

Kołaczcie prosząc, a będzie wam otworzono w kontemplacyjej” ³³².

W  rozdziale szóstym Ursowita zajął się porządkiem rozmyślania. Pozwala ono przekroczyć poziom słów, „czytać bowiem tak dobrym jako i  złym pospolita jest”, gdyż mowa jest dana wszystkim, w  przeciwieństwie do  mądrości Bożej. Medytacja pozwalała skupić się na istocie (głębi) tekstu, podlega wówczas odpowiedniemu ćwi-czeniu³³³, np. czytając o czystości, najpierw rozważano teksty Pisma Świętego („gdy mi łamiesz chleb Pisma ś.” ). Z  lektury tej miało wyniknąć pragnienie oglądania Boga („już  nie  w  martwej skórze litery, ale  w  smaku wiadomości” ³³⁴), a  środkiem do  osią-gnięcia tego celu było nabycie pożądanej cnoty, czego jednak nie można było osiągnąć własnymi siłami:

jakoby ją mógł mieć u siebie, nie znajduje i czym więcej o niej myśli, tym jej więcej pra-gnie. Gdy przykłada rozmyślania, przykłada żałości, że pragnie słodkości, którą mu roz-myślanie pokazuje być w czystości serca, ale jej nie smakuje. Nie jest to bowiem czytają-cego i rozmyślajączytają-cego uczuć tę słodkość, jeno ażby to było dano od Pana Boga³³⁵.

Z uznania marności własnej kondycji pochodziła pokorna modlitwa, opisana w roz-dziale siódmym. Jej rola wynikała z  przekonania, że  prawdziwą mądrość daje Duch Święty, a wspomniane wcześniej pragnienie poznania Boga może być zaspokojone do-piero na etapie kontemplacji (omówionej w rozdziale ósmym), gdy człowiek staje się

„wszytek jako duchowny” ³³⁶.

Rozdział dziewiąty zawierał omówienie skutków każdego ze wskazanych wcześniej stopni. Według Ursowity są one ze sobą powiązane, czyli czytanie nie ma sensu bez roz-myślania, stanowiąc pokarm, który nie został „przesłany” do serca (tekst jako zwiercia-dło). Także rozmyślanie bywa niepożyteczne, jeśli nie „weźmie nauki” z czytania lub słu-chania, lektura stanowi bowiem fundament, dostarcza „materii”. Rozmyślanie pozwala na znalezienie „zakopanego skarbu” (Mt 13,44), czyli Królestwa Bożego, ale pod warun-kiem modlitwy i kontemplacji, gdyż człowiek nawet wiedząc co czynić, bez łaski Bożej nie może tego zrealizować. Czytanie jest zatem ćwiczeniem zewnętrznym (stopień osób zaczynających drogę doskonałości), rozmyślanie – wewnętrznym (stopień postępują-cych), modlitwa dowodzi pragnienia (stopień „pobożnych” ), a  kontemplacja przekra-cza wszelkie „wyrozumienie” (stopień błogosławionych)³³⁷. Dodatkowo lekturę należy łączyć ze „słuchaniem” mistrzów duchownych, zwłaszcza zaś Jezusa, a przykład Sama-rytanki (J 4,5–42) pokazuje, jak słuchanie Jego słów i ich rozmyślanie pobudza do modli-twy. Konkludując, autor stwierdzał:

czytanie bez rozmyślania jest suche, rozmyślanie bez czytania mylne i  błędliwe.

Modlitwa bez rozmyślania jest oziębła. Rozmyślanie bez modlitwy jest niepożyteczne.

Modlitwa z  nabożeństwem kontemplacyjej nabywa, kontemplacyjej dostąpienie bez modlitwy abo rzadkie, abo cudowne³³⁸.

W rozdziale dziesiątym Ursowita skupił się na przeszkodach utrudniających doskona-lenie duchowe, takich jak: próżność, ułomność i słabość (mizerna i nędzna) oraz próżność światowa (winy i kary godna). Szczególnie piętnował sytuację odwrócenia się od Boga po doświadczeniu Jego bliskości. Pomocą powinna być kontemplacja Chrystusa:

Onci niechaj będzie pokarmem i napojem, słodkością i pociechą twoją, miodem twoim i pragnieniem twoim, modlitwą i kontemplacyją twoją, żywotem, śmiercią i zmartwych-wstaniem twoim³³⁹

– zwłaszcza ukrzyżowanego (rozdział jedenasty), zmartwychwstałego (rozdział dwunasty) oraz „wedle Bóstwa” (rozdział trzynasty), pozwalająca skupić myśli i pragnienia na Bogu.

W kolejnych rozdziałach („nauki drugie o czytaniu” ) Ursowita odwoływał się głów-nie do dzieła św. Bernarda. W rozdziale czternastym³⁴⁰ omówił jego wskazania. Zgodnie z nimi lektura powinna być codzienna, uczyć sposobów postępowania, modlitwy oraz pro-wadzić do życia „pracującego jako i bogomyślnego”. W połączeniu z modlitwą stanowi ona duchowy oręż (2 Kor 10,4–5): o ile czytanie uczy postępowania, o tyle modlitwa „uwal-nia” od grzechów, razem zaś pozwalają trwać w Bożej obecności³⁴¹. Dalej autor tłumaczył,

że modlitwa polega na „podniesieniu” serca do Boga, a nie na „ruszaniu warg”, może być nawet bez słów, bez przestanku, a w zakonie powinna być prowadzona w wyznaczo-nym czasie: modlitwa przed czasem to opatrzność, o czasie – posłuszeństwo, po czasie – niedbalstwo³⁴². Uznał następnie, że w czasie modlitwy rozmawiamy z Bogiem, a w trak-cie czytania – Bóg „z  nami mówi”, wówczas także „uczymy się co  czynić, czego [się]

strzec i dokąd ciagnąć [tj. zdążać – J.G.] mamy” ³⁴³. Dopiero czytanie i modlitwa razem stanowią „zbroją na zwyciężenie czarta”.

W rozdziale piętnastym Ursowita zamieścił uwagi św. Bernarda dotyczące modli-twy, prowadzenia rozmyślania (z podziałem na osiem punktów), ślubów zakonnych oraz naukę o rozeznawaniu myśli (za dobre uznał dotyczące Boga, Jego męki, godziny śmierci, Sądu Ostatecznego, piekła, raju, przykazań).

Ostatnim tekstem (niewymienionym w rejestrze) były reguły św. Bernarda, odno-szące się do  doskonałości duchowej, czyli 1. Pokora, 2. Żal za  grzechy, 3. Ubóstwo, 4. Posłuszeństwo, 5. Miłość bliźniego, 6. Niesądzenie bliźniego, 7. Radość z jego dobra, 8. Miłość Boga albo dla  Boga, 9. Obecność Boga w  sercu, 10. Świadomość Bożych dobrodziejstw³⁴⁴.

W  zakończeniu swych rozważań autor podkreślał, że  szczególną troską osób zakonnych powinien być pożytek z lektury. Można przypuszczać, że uwagi jego wyni-kały z praktyki życia w tym stanie. Dotyczyły one zasad doboru książek pod wzglę-dem treści i postulowanego celu lektury:

księgi łatwe do wyrozumienia, a nie trudne, dla tego, że trudne księgi więcej głowę zmogą i  złamią, niżeli zbudują, więcej zaszkodzą do  rozmyślania, aniżeli pomogą.

Bywają bowiem księgi takowe, które czytelnikowi uciechę powierzchowną czynią, ale  wewnątrz na  duszy żadnego zbudowania nie  przynoszą, ale  i  owszem więcej umysł zarażając, szkodę na duszy czynią. Bo czasu modlitwy abo duchownego roz-myślania niepotrzebne rzeczy na pamięć z tego, co czyta przychodzi³⁴⁵.

Odnosiły się też do sposobu pisania („nie upatruj wyborności słów, ale pożytku duchownego” ), formalnych cech druków (nie lekceważ „małej książeczki, bo może w sobie mieć wielki skarb, jak drogie perły chowane w małej krubce” ) oraz do auto-rów tekstów (nie analizuj ich „zacności”, gdyż Duch Święty niekiedy i „prostaczkom pokazywał głębokie tajemnice” ). Na koniec spowiednik pouczał, że należy dostoso-wywać swe nastawienie lekturowe do tematyki czytanego tekstu: jeśli czytasz o raju – to  czytaj z  „wesołym animuszem”, jeśli o  piekle – „z  umysłem frasobliwym”, jeśli o rozmyślaniu – „z wielkim pragnieniem, abyś afekty i wolą do tego pobudził, coć roz-myślanie pokazuje” ³⁴⁶.

Choć praca Ursowity nie  była z  pewnością dziełem oryginalnym, lecz kompi-lacją, to  stanowiła jednak podsumowanie poglądów na  temat norm lektury obo-wiązujących ówcześnie w środowisku zakonów żeńskich. Dlatego warto ją choćby ogólnie porównać z  innymi, przed  i  potrydenckimi traktatami, odnoszącymi się do tej problematyki.

Praca włoskiego jezuity Francesca Sacchiniego De ratione libros cum profectu legendi libellus³⁴⁷ już od pierwszego wydania w 1613 r. stała się najpopularniejszym poradni-kiem dla czytelników, wskazującym drogę do „wykształcenia i cnoty”. Jej liczne edycje i przekłady (polski wydany w 1619 r.) świadczą o tym, że skodyfikowany przez jezuitę modus legendi był reprezentatywny dla siedemnastowiecznej kultury czytania. Niewąt-pliwie zasadnicza różnica między normami lektury formułowanymi przez Sacchiniego i Ursowitę wynikała z tego, że miały one regulować praktyki innych grup odbiorców.

Pierwszy z  nich tworzył je na  użytek uczniów szkół jezuickich, drugi – osób zakon-nych, zwłaszcza norbertanek. Sacchini był rzecznikiem humanistycznego systemu wykształcenia, który miał na  celu formację moralną i  intelektualną (czytanie eru-dycyjne) oraz  ćwiczenia retoryczne (funkcja imitacyjna)³⁴⁸. Ursowita zaś traktował czytanie przede wszystkim jako jeden z  podstawowych etapów formacji ducho-wej, służącej oddawaniu chwały Bogu (lectio divina) i podporządkowanej celowi vita contemplativa³⁴⁹ (stąd ponad połowa jego zaleceń odnosiła się do kolejnych etapów doskonalenia się). Z przyjętych przez przez obu autorów założeń wynikało odmienne pojmowanie metod osiągania duchowego pożytku z lektury, choć obaj uznawali je za najważniejszy czynnik, decydujący o przebiegu i istocie aktu czytania.

Obaj autorzy rozpatrywali przede wszystkim inne okoliczności lektury: Sacchini proponował poświęcić na  nią wolny czas, w  klasztorze zaś wyznaczało go ustawo-dawstwo. O ile jezuita polecał teksty niewielu (choć najlepszych) pisarzy, co wynikało z  przekonania o  powtarzaniu się proponowanych czytelnikowi treści, o  tyle norber-tanin widział w czytaniu „duchowy posiłek”, z czego wynikał staranny dobór utwo-rów – pewne deprecjonowanie tekstów klasycznych (uznawanych za mądrość „świa-tową” ³⁵⁰), preferowanie Pisma Świętego, prac „nabożnych” (których autorzy powinni być „mądry” według kryteriów „Bożych” ) oraz częste powoływanie się na autorytet Ojców Kościoła i Zakonodawców. Wspólne dla obu podręczników były za to postula-ty: pamięciowego opanowania tekstu (choć u Sacchiniego wspomaganego notatkami, a u Ursowity polegającego na powtarzaniu wybranych fraz³⁵¹), czytania w odpowied-niej kolejności (od początku do końca, ze znajomością struktury książki), a także lek-tury wielokrotnej, uważnej i starannej, uzupełnionej na końcu medytacją. Jeśli jed-nak w kształceniu humanistycznym służyła ona utrwaleniu wiedzy i jej poprawnemu zrozumieniu, to  w  klasztorze była wykorzystywana do  skupienia się na  „pożytku”

z lektury. Podobnie według opata benedyktyńskiego

[p]ożytek twój szczególny z czytania duchownego nie na tym zawisł, abyś słowa zna-czące kładł w pamięć, lecz żeby nauki i słów skutki w tobie zostały, to jest abyś z nauki czystość wnętrzną i wolą gotową do pełnienia przykazań Boskich zawziął³⁵². Owo postrzeganie czytania jako metody doskonalenia duchowego wywodziło się z bibliocetrycznej kultury średniowiecza. Już św. Brygida przeciwstawiała kształcenie formalne (scientia), wiedzy empirycznej (sapientia), czyli mądrości duchowej. Konkret-ne normy lektury promował zaś traktat The Myroure of Oure Ladye, opracowany w 1430 r. dla brygidek z opactwa Syon, z inicjatywy ksieni i spowiednika³⁵³. Odnosiły się one

do dwóch rodzajów tekstów, obecnych w klasztorze: służących lectio divina³⁵⁴ oraz re-ligijnych. W każdej sytuacji postulowano czytanie „formacyjne”, absorbujące umysł, wolę i serce. Pierwszy typ lektury dotyczył liturgii, „duchowej rozmowy” ³⁵⁵, angażu-jącej różne umiejętności i zdolności czytelniczek. Pojęciem centralnym tego modelu czytania było entendaunce³⁵⁶, czyli zaangażowanie. Wymagane ono było na  wszyst-kich poziomach: od najniższego, a więc wymawianych słów, przez wyższy, czyli ich rozu-mienia (prostego tłumaczenia), po najwyższy, czyli skupienia się na sferze duchowej (wewnętrznego pojmowania tego, co się czyta, czyli odniesienia „serca” do Boga)³⁵⁷. Lek-tura wymagała zatem interakcji: aby osiągnąć duchowe „dary”, związane z modlitwą liturgiczną, siostry musiały dokładnie zrozumieć to, co czytają, nie tylko na poziomie

do dwóch rodzajów tekstów, obecnych w klasztorze: służących lectio divina³⁵⁴ oraz re-ligijnych. W każdej sytuacji postulowano czytanie „formacyjne”, absorbujące umysł, wolę i serce. Pierwszy typ lektury dotyczył liturgii, „duchowej rozmowy” ³⁵⁵, angażu-jącej różne umiejętności i zdolności czytelniczek. Pojęciem centralnym tego modelu czytania było entendaunce³⁵⁶, czyli zaangażowanie. Wymagane ono było na  wszyst-kich poziomach: od najniższego, a więc wymawianych słów, przez wyższy, czyli ich rozu-mienia (prostego tłumaczenia), po najwyższy, czyli skupienia się na sferze duchowej (wewnętrznego pojmowania tego, co się czyta, czyli odniesienia „serca” do Boga)³⁵⁷. Lek-tura wymagała zatem interakcji: aby osiągnąć duchowe „dary”, związane z modlitwą liturgiczną, siostry musiały dokładnie zrozumieć to, co czytają, nie tylko na poziomie

W dokumencie Kultura pisma i książki w żeńskich klasztorach dawnej Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku (Stron 130-163)