Partycypacja społeczna w literaturze polskiej jest zagadnieniem nowym, zaś pojęcie „par-tycypacja publiczna” występuje stosunkowo rzadko, używa się natomiast terminu „party-cypacja obywatelska” [Piasecki 2009] lub „party„party-cypacja społeczna” [Wygnański, Długosz 2005]. W brytyjskiej literaturze dosyć często stosuje się dodatkowe określenia partycypacji, takie jak: obywatelska, społeczna, publiczna, indywidualna, czy też wspólnotowa [Brodie
99
Formy partycypacji społecznej w procesie brandingu miasta – identyfikacja dobrych praktyk
i in. 2009]. Creighton [2005, s. 7] porównuje partycypację do procesu, w którym przy podej-mowaniu decyzji bierze się pod uwagę wszelkie występujące problemy i wartości istotne dla społeczności lokalnej. Zdaniem badacza proces współdecydowania musi odbywać się w sposób zorganizowany i uwzględniać przestrzeń do współpracy z władzami, budowanie zaangażowania oraz możliwość rzeczywistego wpływu na podejmowane decyzje. Haunser [1999, s. 41] określa partycypację jako udział obywateli z zarządzaniu sprawami społeczno-ści, której są członkami. Według tego autora partycypacja społeczna w szerokim rozumie-niu jest podstawą społeczeństwa obywatelskiego, którego członkowie bez przymusu biorą udział w publicznej działalności. W węższym rozumieniu natomiast partycypacja oznacza partnerstwo publiczno-prawne samorządu gminnego i mieszkańców, które docelowo słu-ży podejmowaniu działań na rzecz rozwoju lokalnego.
W jednostkach samorządu terytorialnego wymaga się coraz większego udziału społeczności lokalnej w podejmowaniu decyzji. Jest to podyktowane decentralizacją systemu demokratycznego, a także potrzebą nowoczesnego i efektywnego zarządza-nia strategicznego, które powinno być zrozumiałe i realizowane z zachowaniem uczci-wości i równych szans dla wszystkich grup społecznych. Ważnym aspektem jest także uwzględnienie interesów różnych grup społecznych, co zachęca do ich współdziałania (zasada partycypacji) oraz dążenie do zaspokajania potrzeb społeczności lokalnej (zasa-da społecznego nastawienia) [Markowski, Marszał 2005, s. 13].
Znaczny wpływ na rozwój partycypacji społecznej na poziomie lokalnym miała zmiana stylu zarządzania rozwojem w myśl modelu współzarządzania publicznego
(go-vernance). Współczesna literatura uznaje partycypację (obok jawności, rządów prawa,
odpowiedzialności, efektywności, skuteczności) za jedną z podstawowych zasad
gover-nance [„Koncepcje Good Govergover-nance…”, 2008, s. 38].
W latach sześćdziesiątych XX wieku Arnstein [1969] opisała różne poziomy zaawanso-wania partycypacji za pomocą „drabiny partycypacji”. Autorka wyróżniła osiem poziomów partycypacji, dwa najniższe poziomy (manipulacja, terapia) uznała za brak partycypacji, trzy kolejne (informowanie, konsultowanie i umieszczanie w ciałach doradczych) – za par-tycypację pozorną (tzw. tokenism). Realna partycypacja według Arnstein zaczyna się od poziomu partnerstwa, zaś dwa najwyższe poziomy to delegowanie władzy i kontrola oby-wateli (sprawowana nad instytucjami) [Arnstein 1969, ss. 216–224]. Partycypacja jest stra-tegią, poprzez którą nieposiadający (dóbr, informacji) dołączają do tych, którzy decydują o tym, jak informacje są dzielone, jak ustalane są cele i działania, jak rozdzielane są podatki, jak zarządzane są programy i w jaki sposób rozdawane są korzyści – kontrakty, posady i przywileje. Krótko mówiąc, to środki, dzięki którym mogą oni indukować ważne reformy społeczne, które umożliwią im udział w korzyściach zamożnego społeczeństwa [Arnstein 1969, s. 216]. Drabinę partycypacji według Arnstein prezentuje tabela 2.
100
Karolina Ilczuk, Ewa Glińska
Tabela 2. Drabina partycypacji społecznej według Arnstein
Stopień najwyższy – uspołecznienie władzy Kontrola obywatelska Delegowanie Partnerstwo Tokenizm Uspokojenie Konsultacje Informowanie Stopień najniższy – brak partycypacji Terapia
Manipulacja Źrodło: [Arnstein 1969].
Organizacja International Association for Public Participation określa pięć poziomów zaangażowania społecznego [Kazimierczak 2011, s. 89]:
1. Informowanie – czyli dostarczanie obywatelom wiedzy, informacji na temat kon-kretnego problemu i propozycji ich rozwiązania (np.: zapewnienie dostępu do in-formacji publicznej, zamieszczenie na tablicy ogłoszeń lub w Biuletynie Inin-formacji Publicznej),
2. Konsultowanie – czyli zorganizowanie procesu komunikacji dwukierunkowej władza-obywatel, obywatel-władza, a także gotowość do zastosowania konkretnych rozwiązań, uwzględnienia uwag,
3. Włączanie – uwzględnienie uwag, opinii, rozwiązań lub ich elementów w two-rzonych, wdrażanych lub monitorowanych politykach publicznych,
4. Współpraca – czyli partnerstwo, zaangażowanie partnerów społecznych, gospo-darczych lub obywateli na każdym etapie procesu decyzyjnego,
5. Upodmiotawianie – czyli oddawanie ostatecznej decyzji w ręce obywateli. Partycypacja społeczna powinna być jednym ze stałych elementów zarządzania w sa-morządzie. Jak zauważył Frieske [2005, s. 43], „pierwszy krok w stronę demokracji partycy-pacyjnej prowadzi do położenia nacisku na pluralizm, na dostrzeżenie – i poszanowanie – autonomii złożonych i grupowych interesów, punktów widzenia, racji aksjologicznych i merytorycznych”. Najpopularniejszą formą partycypacji w Polsce są konsultacje społeczne, które stanowią wymóg ustawowy konsultowania ważnych projektów aktów prawa miejsco-wego. Konsultacje mają na celu pozyskanie opinii mieszkańców, jednak należy zauważyć, iż nie są wiążące dla włodarzy. W ostatecznym rozrachunku ten rodzaj partycypacji ma cha-rakter pozorny i sprowadza się do jednokierunkowego przekazu informacji przez władze sa-morządowe. Zwolennicy strategii angażowania obywateli zachęcają do kreowania partycy-pacji rzeczywistej (opartej na przepływie informacji i prostych formach współdecydowania obywateli) oraz zmierzania do partycypacji idealnej (zrównoważenie relacji zachodzących pomiędzy władzą publiczną a obywatelami) [Kalisiak-Mędelska 2015, ss. 155–161].
101
Formy partycypacji społecznej w procesie brandingu miasta – identyfikacja dobrych praktyk
W ostatniej dekadzie ogromne znaczenie przypisuje się e-demokracji, która wywiera wpływ na pobudzanie aktywności obywateli. Sakowicz [2008, s. 311] określa demokrację elektroniczną jako „zdolność nowych technologii informacyjnych do wzmacniania po-ziomu i jakości partycypacji obywatelskiej w rządzeniu”. Internet postrzegany jest jako rozszerzenie strefy publicznej. Za jego pomocą pojawia się możliwość przeprowadzenia konsultacji, debat publicznych, paneli dyskusyjnych, badania opinii, czy tworzenia ini-cjatyw na szeroką skalę. W praktyce wykorzystywany jest głównie do komunikacji, może wzmocnić zaangażowanie społeczne, zwłaszcza młodego pokolenia, jest także skutecz-nym kanałem wyrażania opinii oraz interesów [Piasecki 2008, s. 257].