42
Procesy kulturowe w sieci
Wprowadzenie
Dobry futurolog to ten, który umie przewidzieć teraźniejszość. Bruce Sterling Chociaż rozmowy o kulturze w kontekście Web 2.0 stały się powszechne, napotykają one jednak na rozmaite przeszkody.
Pierwsza z tych przeszkód ma charakter tautologiczny, ze względu na to, iż Web 2.0 jest samo w sobie zjawiskiem kulturowym. Często zdarza się, że omówienia tego zjawiska – przychylne mu bądź przeciwne, rewolucyjne i oportunistyczne, sprowadzające się do strategii marketingowej lub składające się na nowy paradygmat – skupiają się w swoich wywodach na technicznych pytaniach o cechy narzędzi, które umożliwiają istnienie Web 2.0. Mówiąc w skrócie, internet drugiej generacji, pro-user, narzędzia interaktywne – mamy tu znów całe bogactwo terminologii – pozwoliły przeciętnemu użytkownikowi internetu na aktywne uczestnictwo w tym, co towarzyszyło kulturze cyfrowej od samego początku: w zdecentrali-zowanej współpracy i wymianie wiedzy. Problemem nie jest to, czy Web 2.0 to faktycznie coś zupełnie innego niż dotychczas, ale raczej to, w jakim stopniu te nowe możliwości interakcji mogą modyfikować nasze nawyki i zachowania w sieci oraz poza nią. Innymi słowy, jak dalece mogą tworzyć kulturę. Z tego punktu widzenia, nie można analizować Web 2.0 (czy internetu drugiej generacji) jedynie na podstawie różnych technologii oprogramowania społecznościo-wego, ale raczej w kategoriach memu – innymi słowy, w kategoriach jednostki kognitywnej replikacji mającej zdolność reprezentowania bieżących zmian i nadawania im prawomocnego statusu jako elementom transformacji kulturowej.
Drugą przeszkodę stanowi polisemiczność pojęcia „kultura”, warunkująca sposób po-dejścia do relacji pomiędzy zmianą kulturową i technologiczną interwencją. I tak, ludzie ze świata sztuki wyobrażają sobie możliwości twórczej eksploatacji nowych mediów znów przy użyciu długiej listy pojęć, które mogą nie przetrwać próby czasu: sztuka internetu, sztuka me-diów, sztuka nowych meme-diów, sztuka sieci (internetu), blog art – by wymienić tylko najważniej-sze – i debatują nad formami ich wystawiania oraz przechowywania. Prawo kulturalne i zarzą-dzanie kulturą skupiają się na kwestiach cyfryzacji mediów i prawach twórców, konsumentów i pośredników. Prywatny sektor kultury (tj. przemysł kulturowy i koncerny medialne) koncen-truje się na problemach związanych z sektorowym wykorzystaniem dóbr kultury (sztuka, kino, muzyka, sektor redakcyjny, gry video, media i inne formy rozrywki multimedialnej) i z pewnym wahaniem badają sposoby adaptacji zmian technologicznych, optymalizacji zasobów i tworze-nia produktów dostosowanych do nawyków cyfrowej konsumpcji. Pomiędzy tym wszystkim, dyskurs wolnej kultury zachwala potrzebę gwarancji otwartego dostępu do zasobów kognityw-nej produkcji i kodów komputerowych. Wreszcie, studia kulturowe przestrzegają przed nowymi formami wykluczenia i niewidzialności towarzyszącymi gospodarce informacyjnej.
Jaką koncepcją kultury posługujemy się, mówiąc o kulturze cyfrowej? Czy jest ona synonimiczna z rozpoznawalnymi i skrystalizowanymi wytworami kultury, z owocami for-malnej edukacji? A może oznacza ona zestaw procesów, które nadają znaczenie życiu spo-łecznemu? Począwszy od dwudziestego wieku, antropologia i filozofia próbują rozróżnić te dwie koncepcje, przedmiotową i procesualną, i uwypuklić (widziane z perspektywy nauk
społecznych) ograniczenia postrzegania kultury wyłącznie jako produktu pewnego procesu, nie zaś procesu samego w sobie. Wśród różnych podejść do kultury cyfrowej istnieją również koncepcje otwarcie przedmiotowe, utożsamiające nowe praktyki z zestawem cyfrowych dóbr kulturowych, które można wystawiać, przechowywać i którymi można handlować, zupełnie jak gdyby były określonymi i rozpoznawalnymi pracami. W rezultacie, analizuje się znaczenie nowej generacji sieci dla świata sztuki na podstawie specyficznych innowacji technologicz-nych, które stanowią dodatkowe wsparcie dla tworzenia czy dystrybuowania sztuki bez mody-fikowania jej zawartości oraz społeczno-semiotycznego środowiska, w którym produkowany jest artystyczny gest.
Podejście procesualne wychodzi natomiast od założenia społeczno-semiotycznego charakteru kultury i uznania dzieła sztuki nie za obiekt sam w sobie, lecz raczej za produkt społeczny, wynik pewnego sprzężenia sił. W tej perspektywie kulturę utożsamia się ze zbio-rem relacji związanych z produkcją, cyrkulacją i konsumpcją znaczeń w życiu społecznym, wy-różnionych przez społecznie dynamiczny kontekst, w którym środki, treści, podmioty i użycia to związki znaczeń podlegające ciągłym (i być może nigdy niekończącym się) procesom ne-gocjacji. Dlatego też innowacje technologiczne analizowane są jako czynniki uspołecznienia, a także znaczenia obecne od samego początku w kulturowych procesach, nie zaś tylko jako mniej lub bardziej efektywne czy rewolucyjne tryby transmisji.
Polityka publiczna, poza przypadkiem edukacji (gdzie akurat kulturę uważa się za ele-ment procesu związanego z uspołecznieniem), przyjmuje w zasadzie czysto przedmiotową perspektywę spojrzenia na zjawiska kulturowe. Zajmuje się cyfryzacją zbiorów (muzea, ar-chiwa, biblioteki), programami alfabetyzacji technologicznej (skupiającymi się na nabywaniu wiedzy technologicznej, ale nie na badaniu nowych form technokulturowych) czy infrastruk-turą inwestycyjną (sieci, aplikacje, sprzęt komputerowy). W przeważającym stopniu były i są to działania obliczone na wspieranie rozwoju produkcji obiektów kulturowych i utrzymywa-nie ich, zajmujące się bardziej prezentacją dzieł sztuki (i całą powstałą wokół tego mitologią, taką jak autorstwo, wystawa, archiwum, kolekcjonerstwo) niż leżącymi i u ich podłoża proce-sami społecznymi.
Celem tego tekstu jest zapropowanie pewnego sposobu myślenia, który pomoże prze-sunąć centrum debaty z przedmiotów na procesy, a więc tam, gdzie znajdują się relacje uspo-łecznienia i znaczenia, decydujące o zmianie społecznej. To podejście nie ogranicza się wyłącz-nie do środowiska cyfrowego – ani oczywiście do supermemu Web 2.0 – ale da się zastosować w odniesieniu do każdej przeszłej czy teraźniejszej formy kulturowej. Ta społeczno-semiotycz-na koncepcja proponuje integralną (i przekraczającą granice dyscyplin) perspektywę, w któ-rej rewolucję cyfrową interpretuje się w świetle całego spektrum współczesnych przemian społecznych, charakteryzujących się rozwojem trzeciego sektora (czy wręcz pojawieniem się czwartego sektora związanego z komercjalizacją znaczeń), osłabieniem kulturowych odnie-sień do nowoczesności i semiotycznych możliwości technologii. Takie rozumienie kultury spra-wia, iż znacznie rozszerza się konceptualny horyzont refleksji nad związkiem między kulturą a nową generacją internetu, zarówno w sensie badania punktów przecięcia pomiędzy nową siecią a technologią, jak i możliwości artykułowania polityki transwersalnej jako towarzyszą-cej nowym forum socjalizacji i produkcji znaczenia w epoce cyfrowej.
44
Procesy kulturowe w sieci