Analiza związku pomiędzy kulturą a technologią z perspektywy społeczno-semiotycz-nej zakłada zdefiniowanie samej koncepcji technologii poprzez rozróżnienie pomiędzy tech-nologiami stosowanymi (takimi jak prasa drukarska, telegraf, telewizja i internet) i technolo-giami kognitywnymi (takimi jak alfabet, system myślowy będący dziedzictwem Oświecenia czy nowe formy wiedzy powiązane z Web 2.0).
Wraz z wynalezieniem alfabetu w historii wiedzy ludzkiej pojawiła się technologia kognitywna, która zmieniła oblicze komunikacji międzyludzkiej i oddzieliła komunikację pi-semną od wizualnego systemu symboli, relegując ją do świata sztuki i liturgii11. Wraz z wy-nalezieniem i upowszechnieniem prasy drukarskiej, kultura pisemna ugruntowała się jako intelektualny artefakt nauki, opisywania, wyjaśniania i modyfikowania świata dokoła nas.
Cendeac, Murcia 2004
7 Jameson, F., El posmodernismo o la lógica cultural del capitalismo avanzado, Paidós, Barcelona 1991.
8 Martín-Barbero, J., De los medios a las mediaciones. Comunicación, cultura y hegemonía, Gustavo Gili,Barcelona 1987.
9 Jameson, F., op. cit. 10 Brea, J. L., op. cit. 11 Castells, M., op. cit.
Dlatego pisemny rejestr towarzyszy niemal wszystkim czynnościom społecznym, a także uprawomocnia je i sytuuje w rzeczywistości. Rozwijaniu zdolności czytania i pisania poświęca się wiele lat ćwiczeń. Umiejętności te będą kluczowymi narzędziami nabywania formalnej wiedzy. A jednak pisanie, które sytuujemy „w centralnym miejscu w naszej koncepcji siebie jako ludzi będących w posiadaniu kultury”12, jest niczym innym jak akumulacją domysłów, będących podstawą wielu mitów zachodniej kultury: od rzekomej wyższości kultury pisma nad kulturą słowa do związku pomiędzy alfabetyzmem a rozwojem gospodarczym.
Jak wskazuje McLuhan, „za pomocą znaków pozbawionych znaczenia, połączonych z dźwiękami pozbawionymi znaczenia, stworzyliśmy człowieka Zachodu w jego kształcie i znaczeniu”13. Podobnie jak inni autorzy z Toronto School, kwestionuje on teorie psychologicz-ne łączące pismo i funkcje umysłowe, alfabetyzm i rozwój poznawczy. Jego zdaniem, różnice kulturowe pomiędzy społecznościami o tradycji oralnej a tymi o tradycji pisemnej można wy-jaśnić w kategoriach technologii komunikacji, a więc na przykład sposobie łączenia się techno-logii stosowanych i kognitywnych w pewne organizacje społeczne.
Roger Chartier14, opisując historię czytelnictwa od IX do XVIII wieku (np. przejścia od kultury pisma jako dziedzictwa tylko nielicznych do jego rozpowszechnienia się jako popular-nego zwyczaju), podzielił ten proces na trzy poziomy. Pierwszy poziom to podstawowa analiza dzieła skupiająca się na stylu, treści i dyskursie, ahistoryczna i oderwana od ekonomicznych, politycznych i społecznych warunków czasów, w których zostało ono stworzone. Na drugi po-ziom składają się formaty służące jako nośniki zasadniczej treści dzieła, np. środki używane na przestrzeni dziejów do transmitowania prac i czynienia z nich obiektów konsumpcji i identy-fikacji (materiał, typografia, kształt, wielkość, ilustracje, etc.). Ostatni poziom stanowią spo-łeczne praktyki – sposoby odbioru i internalizowania dzieła (czytanie na głos, w samotności, intelektualne, profesjonalne, intensywne i ekstensywne). Według teorii Chartiera, jeśli chce-my zrozumieć, w jaki sposób zwielokrotniony obieg słowa drukowanego zmienił wzorce uspo-łecznienia i myślenia w społeczeństwach Ancien Régime, nasze badanie nie może ograniczać się do ahistorycznej, autonomicznej analizy prac, ale musi uwzględniać sytuację zewnętrzną, wywierającą wpływ nie tylko na treść, ale również na warunki transmisji. Chartier różni się od zwolenników czysto semantycznej i strukturalistycznej koncepcji odbiorcy, stającego w ob-liczu abstrakcyjnego, idealnego dzieła odartego z materializmu. Utrzymuje bowiem, że na odbiór dzieła wpływają technologiczne i społeczne mechanizmy produkcji, transmisji i odbio-ru. W przypadku kultury pisma, mechanizmy te obejmują strategię pisarską autora, decyzje redakcyjne i dotyczące druku oraz społeczne praktyki czytania. Sposób ich artykulacji kreuje pewną przestrzeń, w której znajduje się pełne i historycznie ugruntowane znaczenie dzieła. Zmiany formalnych obyczajów wpływające na sposoby prezentacji słowa pisanego modyfi-kują rejestry jego odniesień i kody interpretacji. Na przykład, wraz z triumfem białych nad czarnymi, wydawcy z czasów Ancien Régime doszli do wniosku, iż podział stron na akapity i rozdziały sprawi, że dyskurs stanie się przystępniejszy dla mniej wykształconego odbiorcy.
12 Olson, D., Desmitologización de la cultura escrita [w:] El mundo sobre el papel. El impacto de la
escritura y la lectura en la estructura del conocimiento, Gedisa, Madrid 1998.
13 Mc Luhan, M., La Galaxia Guttenberg, Planeta Agostini, Barcelona 1975.
14 Chartier, R., El orden de los libros. Lectores, autores, bibliotecas en Europa entre los siglos XIV y XVIII, Gedisa, Barcelona 2000.
48
Procesy kulturowe w sieci
Poprzez ułatwienie dostępu do książek nowym czytelnikom, wydawcy nie tylko otworzyli się na komercyjną perspektywę swojego przedsięwzięcia, ale i zaczęli sugerować określony sposób czytania i rozumienia prac. Dlatego też ewolucja technik wytwarzania i reprodukcji, zmiany form i środków, pozwoliły na bezprecedensowe sposoby przyswajania dzieł, stworze-nie nowych sposobów użycia, nowych odbiorców i nowych treści.
Jak wiemy, kultura cyfrowa niesie z sobą zmianę czynników w procesie wytwarza-nia znaczeń w kontekście globalnej i technologicznej ekonomii kognitywnej i immaterialne-go, zdecentralizowanego środowiska opierającego się hierarchicznej organizacji, po którym krążą, pozostawiając po sobie ślady, miliony hipertekstualnych i nieskończenie odtwarzalnych sygnałów. Ich ekstensywne użycie konfiguruje posiatkowaną przestrzeń architektoniczną zorganizowaną w formie węzłów, które można przenosić w sposób nielinearny poprzez liczne strony, zakładki i połączenia wewnętrzne. Tworzy ono także środowisko socjalizacji, w którym mieszają się niewspółmierne do siebie pojęcia, takie jak producent i konsument, oryginał i ko-pia, a nawet fundamentalne kategorie myśli współczesnej, takie jak przestrzeń prywatna i pu-bliczna.
Wraz z rozwojem multimedialnego języka, łączącego hipertekst, obrazy i dźwięki, po-jawia się nowa forma werbalna, w której różne formy komunikacji, wcześniej podzielone mię-dzy poszczególne dziedziny ludzkiego umysłu, gromadzą się w jednym punkcie, by następnie wpływać na relacje społeczne i procesy tworzenia wiedzy. Jednak język cyfrowy (kod binarny albo multimedia), poza swoją funkcją transmisji informacji, jest przestrzenią akcji i reakcji, ze zdolnością do ingerowania w to, co realne, „ustanawiania i przekonfigurowania nowych relacji, otwierania i zamykania uniwersów znaczeń, nadawania kierunku trybom działania i refleksji” 15.
W Manifeście cyborgów16 Donna Haraway zauważa, że „granica pomiędzy narzędziem i mitem, instrumentem i pojęciem (...) jest przepuszczalna. W rzeczywistości mit i narzędzie wzajemnie się konstytuują”. Według tej autorki, wpływ technologiczny stanowi otwartą przestrzeń dla gry w czytanie i pisanie świata. Jej zdaniem, technologię i dyskurs naukowy można rozumieć częściowo jako formalizacje relacji społecznych, które je tworzą, ale trzeba je również postrzegać jako narzędzia uprawomocnienia znaczeń. Co więcej, Foucaultowska koncepcja technologii ujawnia, w jaki sposób władza wyraża się w formie relacji społecznych, gramatyki kulturowej, codziennych praktyk i instytucji17. Foucault przypomina nam, że nie-które maszyny w rzeczywistości działają od tak dawna, że wyprodukowały porządki i struk-tury uważane za normalne – znormalizowane. Podczas zmian powodowanych przez innego rodzaju technologie, które wtargnęły do społecznego kontekstu, spotykają się odrzuceniem lub z ekscytacją. Żyjemy w każdym razie wśród wielorakich systemów technologicznych, które definiują i ustalają, czym jesteśmy i do czego jesteśmy zdolni. Zdaniem Barandiarána, nowe technologie zostały dodane do wcześniej istniejących dyscyplinujących systemów
technolo-15 Barandiarán, X., Activismo digital y telemático.Poder y contrapoder en el ciberespacio, dostępne na http://www.sindominio.net/~xabier/textos/adt/adt.html/
16 Haraway D., Manifest cyborgów, przeł. Sławomir Królak i Ewa Majewska, „Przegląd filozoficzno-literacki”, nr 1(3) / 2003.
17 Foucault, M., Microfísica del poder, La Piqueta, Madrid 1991 y „Vigilar y castigar”, Siglo XXI, Buenos Aires 1989.
gicznych i redefiniują strukturę władzy. W społeczeństwie informacyjnym „technologie kul-turowo-insytyucjonalne i elektroniczno-informacyjne stapiają się w jedno. Co więcej, także technologie produkcyjne, systemy znaków, władzy i indywidualnego »ja« są ze sobą ściśle splecione” 18.