w latach 1945 — 1979*
HenryKa andrzejczaK
Polskie dzieci i młodzież od zawsze uczyły się i wychowywały na tekstach reli‑
gijnych. Zanim powstała oryginalna literatura dziecięca, w szkołach różnego typu, początkowo prowadzonych wyłącznie przez instytucje kościelne, lekturę stanowi‑
ły fragmenty Pisma Świętego, apokryfy, utwory hagiograficzne, teksty modlitw i pieśni, później także — zwłaszcza w szkołach wyższego szczebla — fragmenty dzieł Ojców Kościoła. Faktu tego nie zmieniły nawet reformatorskie działania my‑
ślicieli oświeceniowych — owszem, wzbogacono lekturę szkolną o wypisy z dzieł niektórych z nich, jednak młodzież czytała je równolegle z dotychczasowymi tek‑
stami religijnymi, zarówno źródłowymi (Pismo Święte, apokryfy), jak i pragma‑
tycznymi (żywoty świętych, teksty modlitewne). A gdy z początkiem XIX wieku pojawiły się pierwsze utwory adresowane do młodego czytelnika, były wśród nich i religijne, i świeckie, przy czym te drugie posiadały w swej strukturze wiele mo‑
tywów o charakterze religijnym.
Jak zauważyła Joanna Papuzińska: „[…] obecność Boga w książkach dziecię‑
cych XIX stulecia była rzeczą tak oczywistą, tak organiczną, jak oczywistą jest książek tych dydaktyczna powinność, nawoływanie do dobra, odciąganie zaś od zła”1. Szczególnie ważną rolę w wychowaniu przypisano książce religijnej po od‑
zyskaniu niepodległości w roku 1918. Pociągnęło to za sobą intensywny rozwój piśmiennictwa religijnego adresowanego do małego i młodego odbiorcy. W opra‑
cowanym wówczas programie wychowawczym położono nacisk na wartości
* Autorka przyjmuje odpowiedzialność za zawartość merytoryczną i formę językową artykułu.
1 J. Papu zińska: Normalność. „Nowe Książki” 1991, nr 4, s. 70—72.
religijno ‑moralne oraz patriotyczne, propagowane między innymi za pośrednic‑
twem książki — zarówno religijnej, jak i każdej innej.
Nie przestając służyć dydaktyce2, polska literatura religijna dla dzieci i mło‑
dzieży zdołała wypracować wszystkie gatunki literackie funkcjonujące w analo‑
gicznej literaturze dla dorosłych. Obok książki typowo katechizmowej, dostar‑
czającej wiedzy religijnej, oraz książki dewocyjnej3, wspomagającej świadome uczestnictwo w praktykach religijnych, pojawiła się książka mówiąca o Bogu za pomocą środków artystycznego wyrazu, by umożliwić dziecku przeżywanie i do‑
świadczanie sacrum. Poza powszechnymi dotąd adaptacjami Pisma Świętego4, katechizmami, modlitewnikami, śpiewnikami, a także pogadankami religijnymi, coraz liczniej otrzymywały dzieci opowiadania biblijne czy ewangeliczne, apokry‑
fy, utwory hagiograficzne, a starsze — także opowiadania i powieści. W okresie dwudziestolecia międzywojennego rozwinęła się również poezja religijna — wiele liryków zyskało postać pobożnego rozmyślania czy modlitwy5. Również z tego okresu pochodzą liczne teksty religijne lub kryptoreligijne o strukturze drama‑
tycznej — scenariusze gotowe do realizacji scenicznej dla potrzeb teatrów szkol‑
nych bądź dziecięco ‑młodzieżowych, funkcjonujących poza szkołą.
Do szczególnie często podejmowanych w tym czasie tematów należały: naro‑
dziny Boga i tradycja świętowania tego ewangelicznego wydarzenia, życie Maryi i małego Jezusa, Pierwsza Komunia Święta, ważne wydarzenia i święta roku litur‑
gicznego, a także praca misyjna. Utwory religijne kierowali do dzieci twórcy o po‑
wszechnie znanych nazwiskach (Józef Czechowicz, Maria Czerkawska, Kazimie‑
ra Iłłakowiczówna, Hanna Januszewska, S. Nulla — Lucyna Westwalewiczówna, Beata Obertyńska, Bronisława Ostrowska, Janina Porazińska, Anna Świrszczyń‑
ska, Ewa Szelburg ‑Zarembina,), jak i mniej znani (Maria Czeska ‑Mączyńska, Pia Górska, Szczepan Jeleński, Maria Kączkowska, Jan Kilarski, Zofia Poreyko, Bar‑
bara Żulińska).
Obok książek typowo religijnych powstawały teksty świeckie z motywami re‑
ligijnymi. Właściwie cała literatura dla dzieci od zawsze zawierała motywy lub
2 Funkcje dydaktyczne literatury religijnej omawia Ryszard Waksmund w rozprawie Niepoko-nany dydaktyzm. W: Idem: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej (tematy — gatunki — konteksty). Wrocław 2000, s. 391—423.
3 Przeglądu i omówienia książki dewocyjnej dla młodzieży śląskiej dokonała Irena Socha.
Zob. Zabawa święta duszy młodocianej — o książce religijnej W: Eadem: „Przykładne, użyteczne i zabawne”: o polskich książkach dla młodego odbiorcy na Śląsku w drugiej połowie XIX i na po-czątku XX wieku. Katowice 2001, s. 29—64.
4 Bibliografię adaptacji Biblii dla dzieci z lat 1901—2000 opracowała Grażyna Lewandow‑
ska w pracy: Adaptacje Biblii dla dzieci w Polsce w XX wieku. Bibliografia. Warszawa 2003.
5 Utwory te, wydobyte z konkretnych zbiorków bądź też z różnych czasopism, trafiły do wielu antologii, np. opracowanej przez Bogdana Ost romęckiego: Każdej nocy, każdego dnia. Antologia polskiej liryki religijnej (Warszawa 1988), przez Halinę Marię Nat uniewicz i Marię Wesołow‑
ską: Patrzymy w niebo. Antologia poezji religijnej dla dzieci (Warszawa 1991), przez Ryszarda Waksmunda: Poezja dla dzieci. Antologia form i tematów (Wrocław 1999).
pierwiastki religijne. Jak zauważyła Papuzińska: „[…] rozpatrując spuściznę pol‑
skiej literatury dziecięcej w jej oryginalnych […] edycjach, niezmiernie trudno jest wytyczyć granice między tym, co można nazwać książką bezwyznaniową czy laicką, a książką, w której elementy wiary są obecne”6. Zjawiskiem zupełnie normalnym w piśmiennictwie dla dzieci było kreowanie świata przedstawionego z całym bogactwem i różnorodnością jego cech. A choć powstawały równocześnie teksty dla dzieci zupełnie pozbawione pierwiastków religijnych, nie oznaczało to bynajmniej wrogiego ustosunkowania do sfery sacrum.
Taka praktyka pisarska w tekstach adresowanych do dzieci i młodzieży funk‑
cjonowała do schyłku lat 40. XX wieku. Również system wychowawczy w pierw‑
szych latach powojennych powielał wzorce wypracowane w okresie między‑
wojnia. Nauczanie religii w szkole stopnia podstawowego przebiegało w oparciu o program ministerialny opracowany w roku 1931. W załączniku do Zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 16 listopada 1946 roku7 program ów został w niewielkim stopniu poddany zmianom8.
Pożądane wyniki nauczania określono w programie tym jako „uporządkowana i pogłębiona znajomość prawd wiary i zasad moralnych”9, w uwagach zaś zapisano:
[…] opracowanie prawd wiary i zasad moralnych opiera się zasadniczo na opowiadaniach i naukach zaczerpniętych z Pisma Św. Opowiadania biblijne winny uwzględniać tło zdarzeń, a więc czas, miejsce, zwyczaje. Wskazanie […] tekstów Pisma Św. ma na celu ściślejsze określenie materiału, nie wyłą‑
cza jednak zamiany niektórych tekstów na inne o tej samej treści10.
Zalecenie wspomagania treści programowych beletrystyką religijną nakłada‑
ło poniekąd obowiązek dostarczenia dziecku i jego wychowawcy odpowiednich utworów. Trzeba więc było najpierw zrekonstruować albo i od podstaw zorga‑
nizować biblioteki, zwłaszcza szkolne i publiczne11. Trzeba było również wzno‑
wić działalność oficyn wydawniczych. Stosunkowo szybko podjęły działalność zarówno prywatne, jak i kościelne wydawnictwa z zasłużoną wielce Księgarnią Św. Wojciecha w Poznaniu, działającą od roku 1895, i młodszą od niej, czynną od roku 1925 Księgarnią Św. Jacka w Katowicach.
Kształtowanie się rynku wydawniczego w odniesieniu do książki religijnej w latach 1945—1979 ukazuje zestawienie publikacji według dat rocznych.
6 J. Papu zińska: Normalność…, s. 70.
7 Załącznik do Zarządzenia Ministerstwa Oświaty z dnia 16 XI 1946 r. (nr VI PG — 1857/46).
Dz.U. Min. Ośw., nr 11, poz. 334.
8 Niewielkie zmiany wprowadzono jedynie w kl. V i VI oraz VIII.
9 Ibidem.
10 Ibidem.
11 Odnowę (bądź organizację) sieci bibliotecznych umożliwił dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami wydany już w 1946 roku.
1945Imieniny św
— . Mikołaja (Fantazja sceniczna w trzech aktach) i Biedne aniołki (dialog) Stanisławy Daszyńskiej (Katowice, Odrodzenie);
Przybądź, święty Mikołaju
— Alicji Grzebskiej (Kraków, [s.n.]);
Święty Mikołaj
— Eweliny Eulenfeld (Katowice, Odrodzenie);
Wesołą nowinę bracia słuchajcie
— . Jasełka w 3 odsłonach Ireny Mrozowickiej
(Katowice, Odrodzenie);
Wigilia Wojtusia
— . Bajka dla dzieci Karola Homolacsa (Kraków, Księgarnia S. Kamińskiego);
1946Baśń o świętym Mikołaju
— Witolda Zechentera (Kraków, Wydawnictwo
M. Kot);
Dziś Mikołaj przyjdzie święty
— … Aktóweczka okolicznościowa w 3 odsłonach ze
śpiewami i tańcami Janiny Kochanowskiej (Katowice, Odrodzenie);
Mała Miriam
— Szczepana Jeleńskiego (Poznań, Księgarnia św. Wojciecha);
Mikołajowe duszki. Fantazya sceniczna w 4 odsłonach
— Niny Kozłowskiej (Ka‑
towice, Odrodzenie);
Niepokalana twoim wzorem
— Władysława Szafrańskiego (Włocławek, Księgar‑
nia Powszechna i Drukarnia Diecezjalna);
Pogadanki religijne dla małych dzieci
— Haliny Wierzejskiej (Katowice, Księ‑
garnia św. Jacka);
Pójdźmy wszyscy do stajenki
— . Jasełka tradycyjne — ludowe w trzech odsłonach
Stanisławy Daszyńskiej (Katowice, Odrodzenie);
Przyjdź, Panie Jezu!
— Przygotowanie do Pierwszej Spowiedzi i Komunii świętej Marii Kączkowskiej (Warszawa, Wydawnictwo A. Arct);
Śpijże Jezuniu w polskiej kolebeczce
— . Jasełka polskie w 2 odsłonach Stanisła‑
wy Daszyńskiej (Katowice, Odrodzenie);
W cichą noc grudniową
— … Jerzego Sikory (Katowice, Wydawnictwo Ogni‑
sko);
Wesołą nowinę bracia słuchajcie
— . Jasełka w 3 odsłonach Ireny Mrozowickiej
(Katowice, Odrodzenie);
W noc wigilijną
— . Obrazek sceniczny w 1 odsłonie Ireny Mrozowickiej (Kato‑
wice, Odrodzenie);
W wigilię św
— . Mikołaja. Obrazek sceniczny w 2 odsłonach W[andy] Nowackiej (Katowice, Księgarnia św. Jacka);
— . Historia i legenda Janiny Porazińskiej (Wrocław, Dobra Książka);
Boże Narodzenie
— . Materiały na obchody „Drzewka i Opłatka” ks. J.K.M. (Kra‑
ków);
Dwa serca
— (Kraków, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy — Księża Jezuici);
Gorejące serca
— . Opowiadania dla dzieci Adama Bagińskiego (Opole, Wydaw‑
nictwo Diecezjalne [św. Krzyża]);
Jasełka polskich harcerzy
— . Sen ‑jawa w 4 odsłonach Stanisławy Daszyńskiej [Stanisławy Błażyńskiej] (Katowice, Odrodzenie);
Jezuskowa opowieść
— Władysława Ziemnickiego [Witolda Zechentera] (Kra‑
ków, Wydawnictwo Książek Popularnych);
Imieniny św
— . Mikołaja. Fantazja sceniczna w trzech aktach Stanisławy Da‑
szyńskiej (Katowice, Odrodzenie);
Mała Nelli
— . Pierwsza Komunia Święta Marii Kączkowskiej (Warszawa, Wy‑
dawnictwo Dominikanek Misjonarek);
Mały Jezus
— . Legendy i opowiadania z dzieciństwa Chrystusa Pana Barbary Żulińskiej (Katowice, Księgarnia św. Jacka);
Niedziela
— Ewy Szelburg ‑Ostrowskiej [Zarembiny] (Warszawa, Wydawnictwo Gebethnera i Wolffa).
O dzieciątku Jezus
— . Opowiedziała starszym dzieciom siostra Bronisława s. Bro‑
nisławy (Opole, Wydawnictwo Świętego Krzyża);
Ojcze nasz
— ks. Michała Milewskiego (Wrocław Unitas);
Oto Matka Twoja
— Barbary Żulińskiej (Niepokalanów, Wydawnictwo Milicji Niepokalanej);
Pierwsza Komunia Święta na wsi
— Marii Kączkowskiej (Warszawa, Wydawnic‑
twa Księży Pallotynów);
Płomienne serca: O siódmej godzinie, Mała Miriam, Woda żywa
— Szczepana
Jeleńskiego (Poznań, Księgarnia Św. Wojciecha);
Przyjdź, Panie Jezu! Przygotowanie do Pierwszej Spowiedzi i Komunii świętej
— Marii Kączkowskiej (Warszawa, Wydawnictwo A. Arct);
Rycerska wierność
— (Kraków, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy — Księża Jezuici);
Rycerz Chrystusowy: powieść historyczna na tle życia św
— . Wojciecha Marii
Czeskiej ‑Mączyńskiej (Poznań „Albertinum” Księgarnia św. Wojciecha);
Święty Mikołaj dziateczki odwiedza
— … Edmunda Mariańskiego (Katowice,
Księgarnia św. Jacka);
Święty Mikołaj
— . Obrazek sceniczny w 3 odsłonach Eweliny Eulenfeld (Katowi‑
ce, Odrodzenie);
Święty Roczek w przysłowiach
— Hanny Kadzińskiej i Wandy Kaczyńskiej (War‑
szawa, Wydawnictwo S. Arcta);
Święty Stanisław Kostka
— Marii Kączkowskiej (Warszawa, Wydawnictwo Do‑
minikanek Misjonarek);
W noc wigilijną
— . Obrazek sceniczny w 1 odsłonie Ireny Mrozowickiej (Kato‑
wice, Odrodzenie);
1948Dziecię Jezus
— . Legendy Stefanii Posadzowej (Poznań);
Jezus na ziemi
— Ireny Świdy (Katowice, Księgarnia św. Jacka);
Kwiaty mówią
— . Życiorys św. Teresy z Lisieux Marii Kączkowskiej (Kraków);
Najszczęśliwsza z sióstr
— . Baśń kolędowa w 3 odsłonach. Ewy Szelburg‑
‑Zarembiny (Warszawa, Nasza Księgarnia);
Obrazki święte dla małych dzieci
— Zofii Kolago (Katowice, Księgarnia św. Jac‑
ka);
O Janku przywódcy młodzieży
— Marii Kączkowskiej (Warszawa, Wydawnictwo
Salezjańskie);
On kocha dzieci
— Pii Górskiej (Warszawa, Wydawnictwo S. Arct);
O świętym Franciszku z Asyżu
— . Opowiadania dla dzieci Barbary Żulińskiej
(Niepokalanów, Wydawnictwo Milicji Niepokalanej);
Owoce Bożego sadu, czyli Święta Anna Samosiódma
— Artura Chojeckiego (Opo‑
le, Wydawnictwo Świętego Krzyża);
Przedziwny wódz
— . Powieść z XV wieku Zofii Zawiszanki (Poznań, Księgarnia Św. Wojciecha);
Sługi Boże
— . Opowiadania i legendy z życia Świętych Pii Górskiej (Kielce, Ver‑
bum);
Stajenka Betlejemska
— . Sześć obrazów Kazimiery Jeżewskiej (Wrocław, Książnica ‑Atlas);
Światłość z nieba
— (Kraków, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy — Księża Jezuici);
1949Boży roczek
— Ewy Szelburg ‑Zarembiny (Poznań, „Albertinum” Księgarnia Św.
Wojciecha);
Na przyjęcie Pana
— Barbary Żulińskiej (Częstochowa, Caritas);
Płomienne serca: O siódmej godzinie, Mała Miriam, Woda żywa
— Szczepana
Jeleńskiego (Poznań, „Albertinum” Księgarnia Św. Wojciecha);
Przyjdź, Panie Jezu! Przygotowanie do Pierwszej Spowiedzi i Komunii świętej
— Marii Kączkowskiej (Warszawa, Wydawnictwo S. Arcta);
Wianki
— . Powieść o Królowej Jadwidze Ludwika Świeżawskiego (Kraków, Ta‑
deusz Zapiór i Ska);
1955Miasto Dawidowe
— Pii Górskiej (Warszawa, Pax);
1959Dziecię z Betlejem
— . Zbiór legend i opowiadań Ireny Dymkowskiej (Warszawa, Wydawnictwo Literatury Religijnej);
1961Jezus i ty
— . Katecheza dla dzieci Mieczysława Malińskiego (Kraków, Znak);
1962Opowieść o arce
— Wandy Chotomskiej (Warszawa, Biuro Wydawnicze „Ruch”);
1964
Miasto Dawidowe
— Pii Górskiej (Warszawa, Pax)
1968Opowieść o arrasach
— Wandy Chotomskiej (Warszawa, Biuro Wydawnicze
„Ruch”);
1972To nie takie proste, mój drogi
— Mieczysława Malińskiego (Kraków, Znak);
Wierzę w Boga: przygotowanie do spowiedzi i Komunii św
— . Mieczysława Ma‑
lińskiego (Poznań, Księgarnia Św. Wojciecha);
1973Eseje na wybrane tematy z historii Kościoła
— Mieczysława Malińskiego (Po‑
znań, Księgarnia Św. Wojciecha);
Opowieść o arrasach
— Wandy Chotomskiej (Warszawa, Biuro Wydawniczo‑
‑Propagandowe RSW „Prasa — Książka — Ruch”);
To nie takie proste, mój drogi
— Mieczysława Malińskiego (Kraków, Znak);
Zeszyt w kratkę
— . Rozmowy z dziećmi i nie tylko z dziećmi Jana Twardowskiego (Kraków, Znak);
1974Przyszedł do swoich
— Pii Górskiej (Poznań, Księgarnia Św. Wojciecha);
Szary brat
— . Opowiadania na tle życia Brata Alberta Pii Górskiej (Poznań, Księgarnia Św. Wojciecha);
1975Idę do Ciebie
— Mieczysława Malińskiego (Kraków, Znak);
Listy i rozważania
— ks. Tymoteusza [Józefa Zawitkowskiego] (Warszawa, Wy‑
dawnictwo Sióstr Loretanek);
Ojciec Kolbe
— Marii Kączkowskiej (Niepokalanów, Wydawnictwo Ojców Fran‑
ciszkanów);
Opowieść o arrasach
— Wandy Chotomskiej (Warszawa, Krajowa Agencja Wy‑
dawnicza RSW „Prasa — Książka — Ruch”);
Świadkowie Jezusa
— Mieczysława Malińskiego (Poznań, Księgarnia Św. Woj‑
ciecha);
1976Szary brat
— . Opowiadania na tle życia Brata Alberta Pii Górskiej (Poznań, Księgarnia Św. Wojciecha);
1978Świadkowie Jezusa
— Mieczysława Malińskiego (Poznań, Księgarnia Św. Woj‑
ciecha);
Wierzyć w Chrystusa
— Mieczysława Malińskiego (Poznań, Księgarnia Św. Woj‑
ciecha);
1979Kalendarz polski
— Józefa Szczypki (Warszawa, Pax);
Panie, do kogo pójdziemy?
— ks. Tymoteusza [Józefa Zawitkowskiego] (Warsza‑
wa, Wydawnictwo Sióstr Loretanek).
Jak wynika z powyższego zestawienia, ilość publikacji wydawanych w kolej‑
nych latach po wojnie wyraźnie wzrasta od kilku zaledwie tytułów w roku 1945 do kilkunastu w 1946 i ponad dwudziestu w roku następnym. Tendencja rosnąca wskazuje na pragnienie odbudowania piśmiennictwa religijnego adresowanego do małego i młodego czytelnika. Jednakże — w obliczu strat i zniszczeń wojen‑
nych — trzeba było wpierw sięgnąć do utworów powstałych w okresie przedwo‑
jennym. Stąd w wykazie tym stosunkowo niewiele pozycji nowych, zdecydowaną większość stanowią wznowienia.
Wśród utworów wydawanych w pierwszych latach po wojnie najwięcej tekstów poświęconych jest grudniowym wydarzeniom świątecznym, od zawsze szczegól‑
nie łączonym z dziećmi i ukierunkowanym na dzieci jako podmioty przeżywające je w sposób szczególny; chodzi o dzień 6 grudnia obchodzony jako dzień św. Mi‑
kołaja oraz o święta Bożego Narodzenia. Rzecz znamienna — wszystkie teksty wydane w roku 1945 dotyczyły tej właśnie tematyki; grudniowe rocznice stano‑
wiły prawdopodobnie pierwszą okazję, jaką można było po dawnemu obchodzić, a w związku z tym wyakcentować ją w planach wydawniczych oficyn, które do tego czasu zdołały podjąć działalność.
Teksty mikołajowe ukazywały się w latach 1945—1947 aż jedenastokrotnie, przy czym dwa, wydane w roku 1945, zostały powtórzone dwa lata później, zaś trzeci wydany został w roku 1946 i 1947. Do powtórzonych należą: wierszowana Baśń o świętym Mikołaju Witolda Zechentera12 oraz utwory dramatyczne: Imieni-ny św. Mikołaja Stanisławy Daszyńskiej13 (w roku 1945 wydane wraz z dialogiem pod tytułem Biedne aniołki) i Święty Mikołaj Eweliny Eulenfeld14 — pierwszy dookreślony jako „Fantazje sceniczne w 3 odsłonach”, drugi jako „Obrazek sce‑
niczny w 3 odsłonach”15. Po wojnie wznowiła je katowicka oficyna „Odrodzenie”16 w ramach serii pod nazwą „Biblioteczka Teatralna Dzieci i Młodzieży”. Ta sama
12 Witold Zechenter, pseud.: Władysław Ziemnicki, Janina Rakowska, Kazimierz Karowicz, Konrad Radecki, Stanisław Kwieciński, Toldek i in. (1904—1978) — związany z Krakowem poeta, satyryk, publicysta, tłumacz; autor ok. 70 utworów dla dzieci i młodzieży.
13 Stanisława Daszyńska, pseud. Stanisława Błażyńska — autorka wielu utworów dramatycz‑
nych dla teatrów dziecięcych i młodzieżowych, debiutowała w okresie międzywojennym.
14 Ewelina Eulenfeld — poetka i pisarka debiutująca w okresie międzywojennym, autorka wielu okolicznościowych utworów dramatycznych dla dzieci, zebranych m.in. w zbiorze Teatr dla dzieci. 21 obrazków scenicznych wierszem i prozą, wydanym we Lwowie (ok. 1920) przez Państwo‑
we Wydawnictwo Książek Szkolnych; w latach 1895—1896 redagowała i wydawała we Lwowie
„Ziarno”.
15 Obydwa utwory: Imieniny św. Mikołaja (1931), Święty Mikołaj (1928), zostały wydane za sprawą Spółki Nakładczej „Odrodzenie” przed wojną we Lwowie.
16 Wydawnictwo „Odrodzenie” — oficyna Tymoteusza Nalepy i S ‑ki, działające od pierwszych lat powojennych w Katowicach przy ul. Francuskiej 36; stanowiło przedłużenie działalności przed‑
wojennej lwowskiej firmy Spółka Nakładowa „Odrodzenie” (zał. 1921), która specjalizowała się w wydawaniu tekstów dla teatrów amatorskich; teksty te ukazywały się w popularnej serii „Biblio‑
teka Teatrów Amatorskich”, którą po przeniesieniu wydawnictwa do Katowic przemianowano na
„Biblioteczkę Teatralną Dzieci i Młodzieży”.
oficyna w tej samej serii w roku 1946 przypomniała też sztukę Dziś Mikołaj przyj-dzie święty…17 Janiny Kochanowskiej18 oraz Mikołajowe duszki19 Niny Kozłow‑
skiej20, natomiast Księgarnia św. Jacka w Katowicach wznowiła utwór W wigilię św. Mikołaja21 W[andy] Nowackiej22.
W większości są to teksty dramatyczne podzielone na części ‑odsłony (w ilości od dwóch do czterech), wypełnione tekstami wierszowanymi z przeznaczeniem do recytacji lub śpiewu głównie przez dzieci w młodszym wielu szkolnym (jedynie Mikołajowe duszki są adresowane do dzieci starszych). Wszystkie te sztuki utrzy‑
mane są w pogodnym radosnym nastroju, mają za zadanie dostarczyć zabawy dzieciom — zarówno biorącym w nich czynny udział, jak i widzom. Wspomnienie osoby św. Mikołaja wszyscy autorzy traktują jako okazję do zabawy — w pod‑
tytule jednej ze sztuk mowa nawet o tańcach jako formie realizacji scenicznej utworu. Ponadto odautorskie określenia sugerujące zmyślenie treści — „fantazja sceniczna” czy zdrobnienia odnoszące się do formy: „aktóweczka okolicznościo‑
wa”, „obrazek sceniczny” podpowiadają wprost ludyczny charakter tekstów i ich niewyszukaną kompozycję. Treści religijne ograniczone są do najbardziej znanych z legend zachowań św. Mikołaja.
Motyw św. Mikołaja sugerują także tytuły dwóch innych utworów: książeczki Edmunda Mariańskiego23 Święty Mikołaj dziateczki odwiedza… oraz zbioru Ali‑
cji Grzebskiej24 Przybądź, święty Mikołaju. Mariański zredagował wiersz dydak‑
tyczny o konieczności bycia grzecznym i dobrym, bo tylko takie dzieci nawiedza Święty i obdarowuje prezentami. Maluchy, które są adresatami wiersza, zostają też przy okazji pouczone słodkim tonem o dobroci „Bozi”. Wydawca zadbał o to, by 36 ‑zwrotkowy wiersz nie nużył, podzielono go na 6 części po 6 zwrotek; każdą z części wydrukowano na osobnej — zawsze parzystej — stronie, a na sąsiedniej, nieparzystej, umieszczono odpowiednią ilustrację Zbigniewa Krzysztoforowicza, przedstawiającą św. Mikołaja w stroju biskupim.
Zbiorek Grzebskiej wypełniają 24 wiersze i 2 opowiadania, z których jedno, zatytułowane Prawdziwy św. Mikołaj, opracowała Wiktoria Hessel ‑Zaleska25. Te‑
matyka wierszy poszerzona jest o treści świąteczne, na co wskazują tytuły niektó‑
rych z nich: Biała kolęda, Do choinki, Kolęda.
17 Pierwsze wydanie we Lwowie (1938).
18 Nie udało się pozyskać żadnych informacji o autorce.
19 Utwór wydano w Katowicach (ok. 1920).
20 Nie udało się pozyskać żadnych informacji o autorce.
21 Tekst ukazał się po raz pierwszy w Katowicach (ok. 1939) nakładem Wydawnictwa „Księ‑
garnia i Drukarnia Katolicka” jako kolejny element serii „Biblioteka Sceniczna Księgarni i Drukar‑
ni Katolickiej”.
22 Nie udało się pozyskać żadnych informacji o autorce.
23 Nie udało się pozyskać żadnych informacji o autorze.
24 Nie udało się pozyskać żadnych informacji o autorce.
25 Wiktoria Hessel ‑Zaleska, pseud. Ciocia Zosia.
Motywy mikołajowe ze świątecznymi łączy też Jerzy Sikora26 w wierszowanej historyjce pod tytułem W cichą noc grudniową… Grudniowe świętowanie jest tu ukazane z pozycji chochoła obserwującego z ogrodu przybycie św. Mikołaja — biskupa z podarkami do śpiących dzieci, potem narodziny Jezusa w Betlejem i ob‑
chody tego wydarzenia w katolickiej rodzinie, wreszcie chodzenie z szopką zgod‑
nie ze starym zwyczajem. W dalszej części wiersza czytelnik śledzi chochoły, które w zimowe noce harcują po całym ogrodzie. W wierszu na krótko przywoła‑
na zostaje wojna jako „piekło” dla dzieci, a także ojczyzna i „nasze — najpiękniej‑
sze kolędy” jako motywy, mające w czytelniku utrwalać postawy patriotyczne.
W warstwie wersyfikacyjnej dają się zauważyć dość liczne potknięcia.
Święta Bożego Narodzenia stały się też tematem kilku innych utworów książ‑
kowych. Podjął go Karol Homolacs27 w opowiadaniu Wigilia Wojtusia, które uka‑
zało się nakładem wydawnictwa Księgarnia S. Kamińskiego w Krakowie jako jedna z pierwszych po wojnie książek religijnych dla młodszych dzieci. Dziełem autora jest zarówno tekst, jak i wykonane do niego ilustracje. Tytułowy Wojtuś został tu sportretowany w sytuacji, kiedy krótko przed wigilijną wieczerzą wybrał się do lasu, by w zaśnieżonej świątecznej scenerii spotkać się z zaprzyjaźnioną sarenką. Także i ten utwór powstał przed wojną28.
Boże Narodzenie to drugi z motywów bardzo silnie akcentowanych w po‑
wojennych publikacjach religijnych dla dzieci. Wśród nich dominują, powstałe w okresie międzywojnia, utwory dramatyczne o postaci jasełek. Należą do nich opracowania Ireny Mrozowickiej29, Stanisławy Daszyńskiej i Kazimiery Jeżew‑
skiej30, które mają w swym dorobku wiele różnych opracowań przeznaczonych do wystawienia przez teatry szkolne i amatorskie.
Mrozowicka jest autorką trzyczęściowych jasełek dla starszych dzieci We-sołą nowinę bracia słuchajcie31, wznowionych przez Wydawnictwo Odrodzenie w Katowicach w roku 1945 lub 1946 (niewykluczone, że w obu tych latach) oraz
26 Jerzy Tomasz Sikora, pseud. Jerzy Dąbrowicki, Jerzy Młot, Jerzy Sam i in. (1910—1987) — pedagog, pisarz.
27 Karol Homolacs (1874—1962) — malarz, pedagog, teoretyk sztuki, autor książek i artyku‑
łów poświęconych sztukom plastycznym, twórca i ilustrator książek dla dzieci.
28 W 1916 roku ukazał się w Moskwie wydany przez Echo Polskie pod tytułem Wigilia Woj-tusia. Bajka dla polskich dzieci. Wydanie drugie: Kraków (1921), trzecie: Warszawa (1935) Nasza
28 W 1916 roku ukazał się w Moskwie wydany przez Echo Polskie pod tytułem Wigilia Woj-tusia. Bajka dla polskich dzieci. Wydanie drugie: Kraków (1921), trzecie: Warszawa (1935) Nasza